Борбор Азия

Кыргызстан, Тажикстан, Ооганстан жана Пакистан отун-кубат (энергетика) тармагында биргелешкен “CASA-1000” аттуу долбоорду ишке ашырууга ниеттенүүдө.

Кыргызстандын отун-кубат министринин орун басары Автандил Калмамбетов бул долбоор тууралуу “Азаттыкка” буларды айтып берди:

- Бул долбоор Кыргызстандагы жана Тажикстандагы жайкы электр кубатын Ооганстанга жана Пакистанга сатууну түшүндүрөт. Ооганстанда, өзгөчө Пакистанда жай мезгилинде электр кубатына керектөө муктаждыгы көбөйөт.

Кыргызстан, Тажикстан, Ооганстан жана Пакистан бул долбоорду Бүткүл дүйнөлүк банк, Ислам өнүгүү банкы жана башка эл аралык каржы уюмдарынын көмөгү менен ишке ашырганы жатышат. Бир миллиард доллар чамалуу долбоордо Кыргызстандын үлүшү 206 миллион долларды түзөт.

Саясий туруксуздук күмөн санатууда

Эл аралык каржы уюмдары берген каражат менен Кыргызстан Тажикстанга чейин 430 чакырымдык “Датка-Хожент” 500 кВ электр чубалгыларын куруп берүүгө милдеттүү. Башка мамлекеттер да өз аймактарына тиешелүү чубалгыларды курушу керек болот.

Ал эми жарандык коомдун өкүлдөрү Ооганстандагы аскерий жана саясий оор абалды эске алганда бул долбоордун ишке ашышы кыйын, кайтарымы болбойт дешүүдө.

Отун-кубат маселелери боюнча талдоочу Николай Кравцовду угалы:

- Эң башкы көйгөй - Ооганстандагы согуш. Ал отуз жылдан бери уланууда, бирок качан токтоору белгисиз. Курулган чубалгыларды, зым карагайларды жана чордондорду ким кайтарат? Ар бирине бирден жоокер койобузбу? А аларга ким акча төлөйт? Бул албетте, кайра эле чыгашаны жогорулатат, баага жана анын кайтарымына терс таасир этет.

Ошол эле учурда Кравцов Кыргызстан негизги экспорттук товары - электр кубатын сатуу үчүн жаңы тышкы базар издөөгө мажбур деп эсептейт. Мисал иретинде ал Тажикстанды атады.

Бул өлкө акыркы жылдардагы аракети аркасында электр кубатын Кыргызстандан бир жарым эсе көп өндүрө баштаган экен.

Ал эми негизги базар саналган Казакстан болсо, электр кубаты жагынан Кыргызстанга көз карандылыктан чыгуунун жолдорун табууда.

ГЭСтердин келечеги кең

Экономикалык серепчи Жумакадыр Акенеев келечекте Кыргызстан ГЭСтеринде өндүрүлгөн электр кубатын тышкарыга сатууда (экспорт) жаңы мүмкүнчүлүк ачылганын айтууда.

Серепчи бул айрыкча өзөктүк электр кубаты ишканаларынын кооптуулугу жогору экендиги айгине болгон Жапониядагы окуялардан соң даана байкалганын эске салат:

- Долбоордун келечеги бар. Мамлекеттер өнүгүп жатат. Ошол эле Казакстан өнүгөт, Ооганстанда согуш токтойт, Пакистан да өнүгөт. Ошол үчүн электр кубаты керек болот. Өзгөчө айта кете турган нерсе, Жапониядагы окуялардан кийин атомдук электр станциялар жакында жабыла баштай тургандай болууда. Көрсө атомдук электр ишканаларынын жарылып кетиши мүмкүн экен. Мына Орусия 1980-жылдарга чейинки салынган өзөктүк чордондорду жабыш керек деген чечимге келүүдө. Башка да бир топ мамлекеттер ушундай кадамдарга барганы жатат.

Насыя текке кетпейби?

Эл аралык каржы уюмдарынын долбоорго бере турган 206 миллион долларлык насыясынын тагдыры көптөрдү күмөн ойго салып жаткан сыягы бар.

Долбоор үзгүлтүккө учураса, мурда боло келгендей ал акча мамлекеттин жана келечек муундун мойнуна карыз болуп илинет деп жатышат.

Бирок энергетика министринин орун басары Автандил Калмамбетовдун оюнча, бул долбоордун келечеги бар.

- Кредит өзүн-өзү актайт. Пакистанда электр кубатынын баасы 13 цент, бул кепилденген баа. Жалпы чыгашасы 9 цент. Ошондо 4-5 цент калып жатат. Ошол 5 центтен өйдө болсо, биз карап көрөбүз. Чындыгында бул долбоор өзүн-өзү актай алат.

Дүйнөлүк Банк тарабынан берилип жаткан каражаттын 45 пайызы грант, ал эми 55и насыя (кредит) түрүндө болору айтылууда.

Ал ортодо “CASA-1000” долбооруна Өзбекстан каршылыгын билдирүүдө.

Өткөн жумада Өзбекстандын Пакистандагы элчиси Ариф Каримов аталган долбоор эл аралык келишимдерге кайчы келерин айтып чыкты. Ошол эле учурда Орусия бул долбоорго катышууга ынтызарлыгын анын өкүлү Борис Ковальчук билдирди.

Кыргызстан менен Пакистандын ортосундагы отун-кубат кызматташтыгы маселелери Пакистандын өкмөт башчысы Саед Юсуф Реза Гиланинин жакында Кыргызстанга жасаган эки күндүк иш сапарында да талкууга алынды.

Бишкекте өткөн “CASA-1000” долбоорун талкуу учурунда ушул башкы суроого жооп изделди.

Электр кубатын улам көп өндүрүп жаткан Кыргызстан Пакистан менен Ооганстандан базар издеп жатат.

Бирок дээрлик согуштук абал өкүм сүргөн бул өлкөлөргө электр кубатын сатуу долбоору күмөн саноолорду да жаратууда.

“Хьюман Райтс Уочтун” билдиргенине караганда, Өзбекстандын Жогорку сотуна бул өлкөнүн юстиция министрлигинен уюмдун Ташкенттеги өкүлчүлүгүн жоюу боюнча доо-арыз берилгени тууралуу алар 10-мартта кабардар болушкан. Муну менен бул авторитардык өлкөдө “Хьюман Райтс Уочтун” он беш жылга созулган иши аяктап жатат.

Буга байланыштуу аталган уюмдун аткаруучу директору Кеннет Росс “Хьюман Райтс Уочту” кубалоо менен Өзбекстандын өкмөтү адам укуктары жаатындагы кырдаалдын сынга алынышы менен келише албасын көргөздү. Бирок биз мындан улам унчукпай калбайбыз жана мурдагыдай эле Өзбекстандагы адам укугун бузуулар боюнча доклад даярдоону улантабыз”, - деп билдирди.

Буга чейин акыркы ирет өзбек бийликтери “Хьюман Райтс Уочтко” өкүлү каттодон өткөрүлбөгөнүн өткөн жылдын декабрь айында эскерткен болчу. Анда Өзбекстандын юстиция министринин орун басары Кайрат Хидоятовдун колу коюлган катта “Хьюман Райтс Уотчтун” Өзбекстандагы өкүлчүлүгүнүн ишмердигинде “улуттук мыйзамдардын талаптарын сактабоо боюнча туруктуу практика бар экендиги” байкалганы көргөзүлгөн.

Мындан сырткары ошондо өкүлчүлүктүн башчысы катары жөнөтүлгөн Стив Свердлоунун ( Steve Swerdlow) “Өзбекстан менен кызматташуу жана аймакта иштөө тажрыйбасы жоктугу” кошумчаланган эле.

Стив Свердлоу Ташкенттин соңку жаңылыгынан кийинки билдирүүсүндө Өзбекстанды дүйнөнүн эң репрессиячыл режимдеринин бири катары мүнөздөдү:

- Өзбекстан жарандык коомго дээрлик толук көзөмөл орноткон жана өлкөнү сырткы дүйнө үчүн дээрлик кулпулап койгон. Обочодо калганды борбор Ташкентке барсаңыз, абдан эле сезесиз. Жергиликтүү жарандык коом өзгөчө соңку алты жылда дээрлик жок кылынган.

Расмий Ташкент 2005-жылкы Анжиян окуяларынан кийин эл аралык айыптоого кабылган эле. Батыштык медиа жана бейөкмөт уюмдарга карата ал тараптан кысым ушундан кийин башталып, муну ишке ашыруу үчүн өзбек өкмөтү катоодон өткөрбөө, же виза бербөө ыкмасын колдоно баштаган. Анжиян окуяларынан кийин “Эркин Европа/Азаттык” радиосу, Би-Би-Си да өзүнүн Ташкенттеги бюролорун жабууга аргасыз болгон.

Расмий Ташкетти Батыш адам укуктарын системалуу түрдө бузганы, демократиялык реформалардын жоктугу үчүн айыптаганы менен Өзбекстандын НАТОнун Ооганстандагы аскерий операцияларын колдоодогу маанилүү ролун моюнга алат. “Хьюман Райтс Уочтун” акыркы өкүлү Стив Свердлоу мындай дейт:

- Өзбекстандын Ооганстандагы согуштагы стратегиялык ролу барган сайын күчөөдө. Оооганстандагы аскерлерге бара жаткан жүк ушул өлкөнүн аймагы менен транзиттелип жатат. Мына ушул жүйөөдөн улам Өзбекстанда аба базасы бар НАТО менен Германия жана анын аймагы аркылуу жүк ташыган АКШ менен Евробиримдик Өзбекстан менен мамилесин жакшыртып, өкмөтү менен карым-катнаш түзүүдө.

Ал эми сүргүндө жашаган өзбекстандык укук коргоочу Надежда Атаева “Азаттыктын” кабарчысы менен маегинде жакында президент Ислам Каримов Брюсселде болуп, Евробиримдиктин жетекчилери менен учурашып кеткенин эске салды. Анын пикиринде, Ташкенттин “Хьюман Райтс Уочтун” өкүлчүлүгүн жабуу чечимин кабыл алууга Батыш өлкөлөрү “даяр”. Надежда Атаева “Хьюман Райтс Уочтун” Өзбекстандагы буга чейинки ролу жөнүндө буларды айтат:

- Бул маалымат албетте бизди капалантат. Эл аралык коомчулук Өзбекстандагы кыйноо көйгөйү, практикасы, сотсуз жазалоолор тууралуу биринчи жолу “Хьюман Райтс Уочт” аркылуу билген. Андыктан бийликтин кыжырдануусу ушуга байланыштуу. Өзбекстанда “Хьюман Райтс Уочтун” болушу тактыктын жана укуктары бузулган адамдардын кайрылууларына ак ниеттен мамиле кылуунун кандайдыр бир деңгээлде кепили эле.

“Хьюман Райтс Уочтун” Ташкенттеги өкүлчүлүгү расмий жабылбаганы менен анын иши 2007-жылдан тарта эле токтоп калган болчу.

Стив Свердлоуга чейин 2008-жылы Орусиянын жараны Игорь Воронцов “Хьюман Райтс Уотчтун” Өзбекстандагы өкүлү катары беш айдай иштеп, бирок каттоодон өтө албай койгон. Анын алдында аккредитациясы узартылбаганына байланыштуу Ташкенттен ошол кездеги өкүл Андреа Берг кеткен.

Ошондон бери “Хьюман Райтс Уочтун” үч өкүлү каттала албады. Эми болсо өкүлчүлүктү биротоло жабуунун укуктук жол-жобосу гана ишке ашырылып жатат.