Борбор Азия

- Чек арага чейин такси менен келдим. Ошол жерде шамшум этип алайын деп бажыкананын жанындагы ашканага кире калсам, баары кадалып өрт чалган Бишкекти карап отурушуптур. Дендароо болуп калдым. Казак таксисттери «акыл-эсиң жайындабы, ал жакта согуш болуп жатпайбы!» дешти. Ойлонуп туруп, кете берейин дедим. Анткени баары бир Алматыга кайтып келип, чыдап отура албайт элем.

Ошентип Эля кыргыз тарапка өтөөрүн өтүп алып, кайра кайта албайт. Анткени казак тарап эми артка өткөрбөйт эле. Алдыда болсо көзгө сайса көрүнгүс караңгылык. Өмүрү мынча коркпосо керек.

- Кыргызстан жак капкараңгы, электр жарыгы жок. МАИнин посту да өчүк, такси, маршрутка деген жок. Мен ошол жерде эмне кылышымды билбей калдым. Ушунчалык корктум. Жаман нерсе болуп жатканы асмандан сезилип, абадан жаман энергетика уруп турду, ошону сездим.

Ал аңгыча бажыкана тараптан бир машиненин жарыгы көрүнбөйбү. Даңгыл жолдо уруп-сабап келаткан «Жиптин» алдынан Эля чуркап чыгат.

- Мен жөө кетип баратып, утур-утур бажыкана жакты карап жаттым, ошол жактан өткөн унаалар болсо тосоюн деп. Бир убакта унаанын жарыгы түшүп, мен тосо электе эле өзү токтоп калды. «Что тут делаешь, садись быстро!» деп айдоочу орусча кыйкырып, титиреп, катуу айдап баратты. Мобильныйына тынбай чалып жатышты. Бир маалда жолдун чекесине машинасын токтотуп, номерин чече баштады. Мен кыйкырып жибердим. «Сизди өлтүрөйүн, зордуктайын деген оюм жок. Бизди кармаса ишибиз бүтөт» деди. Титиреп-калтырап жатып чала эсимде калганы, номеринде 00 деген сандар бар болчу. Ак үйдө иштеген бала экен, кийин айтты.

Азыр эстесе, жаны чыккан айдоочу Ак үйдөн безген дагы бир күркүлдү Казакстандан ары жакка өткөргөнү алып келсе керек го. Дагы жакшы, ыймандуу айдоочу тура, ушул ызы-чууда жолдо сербелеңдеген кызды ким убара тартып ала кетмек?

- Улам бирөөлөр телефон чалып, кыйкырып сүйлөшүп жатышты. «За тобой охотятся» дегендей сөздү угуп калдым, сөгүнүп айтты, мен бул жактан кетем, жоголом азыр деди. Мени ГЭС-2ден андан ары өзүңүз жетиңиз деп түшүрүп койду. Анткени Кара-Балтага башка жол менен кетем деди. Менин оюмча, ал бала Казакстанга бирөөнү жеткирип барып келди. Анткени азыр эле кирип чыктым деди.

Бирок Эля Бишкекке жеткени менен али үйүнө чейин сапар алыс эле. Демейде киши башына экиден туура келүүчү таксилерден бүгүн биринин да дайыны жок. Бактысы бар экен, алардын бирөөсүн шаар четине кудай айдап келгендей эле болуптур.

- ГЭС-2де да караңгы эле. Бир машине бирөөлөрдү жеткирип келип, ары жака кетейин деп бурулуп жатканда мен жол ортосуна туруп алып токтоттум. «Учкунга» (Бишкектеги кичи район – автор) жеткирип койчу десем, ал жакка барбайм деди. Мени жеткирбесеңиз, көчөдө калам, кантип жетишимди да билбейм десем, канча бересиң дейт. Мен бааларын билбейм. Баасын айтты, макул, канча болсо дагы үйгө жеткирсеңиз болду дедим. 2 миң теңгедей бердим болуш керек.

Үйүндө Эляны бир туугандары көз жашын көлдөтүп тосуп алганына азыр таң калып болобу? Сыналгы аркылуу Ак үй алдында жайраган балдарды көрүп, ал күнү ыйлабаган адам калбаган чыгаар.

- Баары урушуп, эмне ушундай кеч келесиң дешти. Өлгөн адамдарды көрүп, ыйлай баштадым. Анткени, үйдөгүлөрдүн баарынын көзүнө жаш келди. 1-2 күндөн кийин кайра кетишим керек болчу. Чыгайын десем, теледен Өзбекстан, Казакстан чек арасын жапты деп айтылды.



Акыры Элянын артка кайтаар күнү келди. Ансыз да ишине кечикти, дагы кечиксе, ишинен такыр кол жуумак. Бирок казак тарап чек арасын, элестүү айтканда, чычкан мурду жөргөлөгүс кылып бүтөп салган эле. Бирөөлөр өтүп жатканын кыргыз кызы байкаптыр, бирок өзү өтө алган жок.

- Бажыканага келсем, жабык деп өткөрбөй коюшту. Кайра үйгө келдим. Ошентип бир жума үйдө болдум. 15инде чыгып кайра «Ак Жол» бажыканасына барсам, эч кимди өткөрбөй жатышкан экен. Эгерде товар, же балаң жок болсо 15-20 миң теңге берип өтүшүң мүмкүн, эгер тааныш тапсаң деп бери жактагылар айтышты.

«Ак Жол» чек арасынан өтө албаган соң Эля аркы Канттан өтөм деген үмүт менен ал жакка барганы. Бул жерде да топтошкон кишилер. Өчөшкөнсүп ал күнү чек арачылар да тынбай шимшилебейт бекен. Ал ортодо Алматыдан тынбай чалышып, ого бетер беймаза кылып жатышты. Эми бир гана айла - чек араны жөө-жалаңдап мыйзамсыз бузуп өтүү жагы калган эле. Эля тобокел деп ошол акыркы кадамга батынды.

- Чек арачылар тынбай ары-бери каттап жатышты.Кыргыз балдар кечкурун өткөрүп коёлу, бирок андан аркысын билейбиз дешти. Алар кеткенден кийин ойлонуп отуруп, ары басып карасам, Казакстандын айылы алыс көрүнгөн жок. Сумкамдын ичинде паспорт, керектүү документтерим бар болчу. Эгер сумкамды ыргытсам, өзүм секирем, же кечем, же өтөм деп ойлодум. Сумкамды ыргытып, ары жакка секирип өткөнгө аракет кылдым. Бирок баткакка кулап, талдарды кармап отуруп, биринчи суудан өтүп кеттим. Дагы бир канча суу бар болчу. Ошентип, ар бирөөнөн өтүп жүгүрүп келе жатсам, Казакстандын чек арасы болуп калды, ал жакта кой жайып жүргөн бир бала жүрүптүр.

Казак уланы дагы ыймандуу экен. Башка бир кыянатчыл неме болсо чек арачылардын колуна салып берип, балким, сыйлык да алмак. Ал болсо апайын, кыргызча айтканда, эжесин бар балээден калкалап калган экен.

- Бул жакка кел деп чакырды. Жүгүрүп барып, малдардын жанында көрүнбөй турдум. Анткени, качсаңыз ок чыгарышы мүмкүн деп айтты. Ал жолду көрсөттү, сай сыяктуу эңкейиш жер бар экен. Ошол жакка кирип, акырындан жылып кете бердим. Муздак сууну кечип, андан ары өтсөм Казакстандын айылына чыгып калдым. Бирок айылга жеткенде саз бар экен, тиземе чейин баткакка батып чыксам, кийимдерин булганды, куладым. Билген келмемдин баарын бардык тилде айтып чыктым ойшойт.

Башканы билбейм, Элянын аңгемесине кулак салып отуруп, жазуучу Касымалы Баялиновдун ай талаада карышкырга таланган айтылуу Ажарынын элеси бир сыйра көз алдыма келди. Иши кылса, колдоочусу барбы, Эля акыры Кордойго, андан ары Алматыга жетип кулаганы:

- Жардан тырмышып жолго чыксам, чачтарым жазылып кеткен, бүт денем баткак. Машине тоссом, эч ким албайт. Ошол күнү тамак да ичкен эмесмин жүрөгүмө тамак барбай. Теңселип турсам, мас деп ойлошсо керек. Аягында карыган киши аялы менен токтошту. Унчукпай айылдын борборуна жеткирип коюшту, акча да алышкан жок. Ичкен, же жаман жолдо жүргөн бирөө деп ойлошсо керек, аяганынан жеткирип койду окшойт. Айылда товар алып БУСик келип калды, ар бир айылдагы дүкөнгө ташташат экен, кайтып бара жатыптыр. Мени Кордойго чейин ала кетишти, акчасын төлөп, Кордойдон таксиге түшүп, Алматыга жеттим. Эч нерсе сүйлөбөйм, бирөөнү карагандан да уялам. Ошентип Алматыга жетип эле куладым. Түнү катуу ооруп, жөөлүп, кусуп, бир жума башымды көтөрө албай төшөктө жаттым.

Азыр эми Эля ишим дурус эле дейт. Эл-жерине барып-келип турат. Жакындан бери казак паспортун алуу ниети пайда болгонун кеп ортосуна кыстара кетти:

- Ошол күндөр такыр эсимден чыкпайт. Күнү бүгүнкүдөй элестетем. Казак паспортун алганга мурда мүмкүнчүлүгүм бар болчу, бирок мен алгым келчү эмес, анткени баары бир өз жериме кетем деп ойлоп жүрдүм. Бирок акыркы абалды карап туруп, ойлоно баштадым бул жерде калганым туура болот окшойт деп. Бизде кыйын болуп калды.

Айтору, былтыркы апрел Элянын бүт сезимине ширелип, өмүр бою эсинен чыккыс болгон экен. Бирок аны эми башка нерсе дайыма капа кылып, ызасын келтирип жүрүптүр.

- Казакстан телеканалардында Кыргызстанда кандай жашашат, биз кандай жашап жатабыз деген нерсени көп көрсөтүшөт. Мисалы, жаңылык башталганда Кыргызстандан башташаарын биз дароо билебиз, азыр жаман нерсени айтып, салыштырышат деп. Анткени контрастты көрсөтүш керек буларга. Өлүп жаткан балдарды көрсөтүп, экрандын бурчуна Назарбаевдин мына биз Казакстан гүлдөп, эң алдыңкы 50 мамлекеттерге киребиз деп сүйлөп жатканы ушунчалык менин ызамды келтирди. Ушундай жаным кейип, ызадан ыйладым. Бир да улутту жамандагым келбейт. Анткени мен Казакстандан көп жакшы нерсеге жеттим, көп нерсени үйрөндүм, жакшы адамдар көп. Бирок эл башчысынын, аны элбасы дейт го, айткан сөздөрү жаман бир тууганды жамансынтат го кыргыздар, ошондой болду...

Мына окурман, былтыркы апрель кезеңи сезимине из калган кыздардын бири. Алматыдагы ишин, чек арадан өткөнүн уккан соң, эми эмне себептен өз атын өзгөртүп, тек гана Эля деп атап, неге сүрөтүн койбогонубузду түшүнүп жатсаңыздар керек...

Айрым саясат таануучулар муну Кыргызстандагы саясий жараяндар Борбор Азиянын авторитардык режимдерин чочулатканы менен түшүндүрүшкөн эле.

Бир жыл өткөндөн кийин алар кыргыз ыңкылабынын аймакка азырынча анчалык таасири тийбегени менен тажрыйбадан өтүп жаткан парламенттик башкаруу системасы ийгилик таап кетсе, Борбор Азия үчүн үлгү боло аларын белгилешүүдө.

“Азаттык” үналгысынын кабарчысы жетинчи апрелдин бир жылдыгын утурлай борбор азиялык айрым саясат таануучуларды кепке тартып, оболу бир жылдан бери Кыргызстанда орун алган жараяндарды эске алганда ал окуяны ыңкылап деп атоого болобу деген суроо узатты?

Системаны өзгөртүү аракети

Москвада жашаган түркмөн саясат таануучусу Фархат Ильясов мындай дейт:

- Ыңкылап деп бийликке башка социалдык класс, башка социалдык топ келгенде айтышат. Эгер бул жерде социалдык топ деп кайсы бир кландарды, саясий топтор менен биримдиктерди эске алсак, бир аз кыйналуу менен ыңкылап деп атоого болот. Мен түшүнгөндөн Кыргызстанда принцибинде саясий төбөлдөр ич ара атаандашты. Мисалы мурдагы президенттер Акаев менен Бакиевдин кландарын Кыргызстанды башкарган топтор деп атап койсок болот. Алардын ордуна башкалар келди. Бирок бийликтин, ресурстун бөлүштүрүлүшү радикалдуу мүнөздө кетти. Андыктан ыңкылап деп атасак болчудай.

Ал эми казакстандык саясат таануучу Досым Сатпаев апрель окуяларын ыңкылап болбосо да, алга жылуу деп эсептейт:

- Казакстанда Кыргызстандагы окуяларга ар кандай баа беришет. Бирок мен кандай кыймыл болбосун бир орунду таптагандан көрө алга жылуу жакшы деп эсептейм. Анткени Кыргызстанды биз азыр дүйнөнүн башка аймактарынан, Жакынкы Чыгыштан, Түндүк Африкадан көрүп жатабыз.

Биздин коңшубузда жүрүп жаткандар саясат таануучулар үчүн да кызык жараян. Анткени Борбор Азияда салттуу түрдө иштеп келген саясий системадан такыр айырмаланган башка моделди жаратуу аракетин байкоодобуз. Башкача айтканда парламенттик республика түзүү аракети – албетте чечкиндүү кадам.

Тажикстандык саясат таануучу Саймудин Дустов апрель окуялары ыңкылап деген турумда:

- Кыргыз эли жасаган нерсе – нукура ыңкылап. Бул элдик ыңкылаптан кийин мамлекеттик башкаруунун жаңы түрүн ишке ашыруу чечими кабыл алынганы да чоң жетишкендик. Ал эми кыргызстандыктардын дайыма эле түшүнүктүү боло бербеген жараяндарга тартылып жатканына, буга кошумча экономикалык кырдаалдын эл күткөндөй эместигине карабай Ливиядагыдан айырмаланып, мисалы нан, турак-жай, оюн-тамашадан да жогору турган, саясий укук, эркиндик деген баалуулуктар бар болгонун көрсөттү.

Өзбекстандык саясат таануучу Фархад Толибов болсо былтыр апрелде Кыргызстанда эки нерсе аралашып кеткен деген ойдо:

- Бул Кыргызстан үчүн да, Борбор Азия үчүн да уникалдуу окуя. Бул окуяларды ыңкылап деп аташ үчүн ыңкылапты башка ушул сыяктуу көрүнүштөрдөн айырмалоочу аргументтер жетишпейт.

Бул ошондой эле элита ичиндеги төңкөрүш же ушул өңдүү да нерсе эмес. Эгер төңкөрүш, бир элитанын экинчи элита менен алмаштырылышы болсо, анда элдин козголоңу ачык көрүнмөк эмес. Андыктан, менин көз карашымда, бул кыйла эле өзгөчөлөнгөн окуя. Бул жерде элдин козголоңу, нааразылыгы элитанын белгилүү бөлүгүнүн бийлик үчүн күрөшүнүн элементтери менен аралашып кеткен.

Фархад Талибов ага катар “Азаттыкка” курган маегинде Кыргызстан мындай окуяларга “мамлекеттүүлүгүнүн жана мамлекеттик институттарынын алсыздыгынан” улам кабылганын кошумчалады.

Эмоция бар, жылыш жок

Былтыр Кыргызстанда бийлик экинчи ирет ыңкылап жолу менен алмашканда, бул окуя боюнча коомчулук алдындагы ачык пикирин Борбор Азиянын калган төрт президентинин ичинен казак мамлекет башчысы Нурсултан Назарбаев гана билдирген. Ал ошондо Алматыдагы медиа форумда сүйлөгөн учурунда апрель окуяларына терс баасын берип, Кыргызстандагы бийлик алмашууну ыңкылап деп эсептебесин айткан айткан эле.

Кечээ жакында дагы бир мөөнөткө президенттикке кайра шайланган Назарбаевдин кеңешчиси Ермухамет Ертысбаев америкалык Foreign Policy журналында жарыяланган интервьюсунда "Кыргызстандагы эки ыңкылап Казакстанга эч таасир тийгизген жок” деп ырастады.

Түркмөнстандык саясат таануучу Фархат Ильясов апрель окуяларынан аймакка таасир тийди, бирок ал эмоция деңгээлинде гана болду деп эсептейт:

- Менимче интеллигенциянын абдан эле жука катмары албетте көңүл бурду. Кандайдыр бир деңгээлде бул аларга эмоционалдык жактан таасир берди, толкундантты. Бирок жалпысынан Борбор Азия өлкөлөрүндө революциялык потенциал жок болгондуктан радикалдуу таасир тийген жок. Кандайдыр бир деңгээлде эмоционалдык гана түрткү берди, бул балким келечекте өзүнүн кандайдыр бир ролун ойношу мүмкүн. Бирок Борбор Азиянын башка өлкөлөрү социалдык жактан даяр болбогондуктан жана реалдуу оппозициянын жоктугунан улам бул түрткүнүн жакын арада социалдык-саясий кесепеттерди берери арсар.

Өзгөрүүлөр убакытты талап кылат

Казакстандык саясат таануучу Досым Сатпаев “Азаттыкка” курган маегинде белгилегендей, Кыргызстандагы апрель ыңкылабынын жана андан кийинки жараяндардын Борбор Азияга чыныгы таасири өлкөдө жаңы түптөлө баштаган парламенттик башкаруу системасы толук кандуу иштеп кетсе гана тиет:

- Эгер ишке жарамдуу парламенттик республика түзүлө алса, анда биздин өлкөлөрдө активдүү айтылып келинген эски мифке абдан сокку урат. Ал миф Борбор Азия өлкөлөрү үчүн жалгыз гана башкаруу системасы: бийликтин башка бутактарын да көзөмөлдөгөн күчтүү президенттик бийлик гана ылайыктуулугу жөнүндө. Эгер Кыргызстан бул жомокту буза алса, жок дегенде ушул нерсе чоң пайда болот. Анда Борбор Азиянын калган өлкөлөрүндө да келечекте, мисалы Казакстанда Назарбаевдин, Өзбекстанда Каримовдун бийлигинен кийин балким кимдир бирөө парламенттик республика моделин ишке ашырууну сунуш кылат.

Өзбекстандык саясат таануучу Фархад Толибов “Азаттыктын” кабарчысы менен маегинде ар кимисинин өз айырмачылыгы болгондуктан, Борбор Азиянын калган өлкөлөрүнө саясий өзгөрүүлөр Кыргызстанда орун алгандай формада келиши арсардыгын белгилеп, буларга токтолду:

- Биз албетте баарыбыз тышкы байкоочуларбыз жана парламенттик моделди түзүү боюнча Кыргызстандагы экспериментке кызыгуу менен байкоо салып жатабыз жана бул экспериментке ийгилик каалайбыз. Парламенттик же президенттик системада болуу Кыргызстан үчүн балким биринчи эмес, экинчи маселе.

Биринчи маселе мамлекет өз функцияларын толук кандуу аткарышы, аймагын толугу менен көзөмөлдөшү. Оштогудай окуялар кайталанбашы үчүн саясий стабилдүүлүктү калыбына келтирүү зарыл. Мамлекет салыштырмалуу күчтүүрөк болушу керек. Кокус Кыргызстандын тажрыйбасы ийгиликтүү чыкса, албетте коңшу өлкөлөрдүн көңүлүн бурдурат. Ал тажрыйба кабыл алууга жарайбы же жокпу ошондо сөз кылууга болот. Бирок буга али көп бар.

Дүйшөмбү шаарындагы “Индем” аналитикалык борборунун башчысы, тажикстандык саясат таануучу Саймудин Дустов Борбор Азиянын калган өлкөлөрүндө да саясий өзгөрүүлөр күтүлөт, кандай натыйжа берерине карабай Кыргызстандын тажрыйбасы колдонулат деген ишенимде:

- Албетте Борбор Азиянын автократиялык режимдери өз коңшуларында башкаруунун жаңы формасы пайда болгонуна кубанычта эмес. Бирок автократиялык режимдер эмнени кааларына, алардын режимдери туруктуу болушу үчүн эмне чараларды көрөрүнө карабай, жакынкы төрт-алты жылда Борбор Азияда өзгөрүүлөр болот. Бул өзгөрүүлөрдүн бир фактору катары кыргыз ыңкылабы жана Кыргызстандын башкаруу формасы кызмат кылат.

Бийлик кооптонот

Казакстандык саясат таануучу Досым Сатпаев Борбор Азиядагы коңшулары апрель ыңкылабы өлкөнүн саясий турмушуна алып келген өзгөрүүлөрдүн буруш жана дурус жактарына ынанышы үчүн кеминде беш жыл талап кылынат деп эсептейт. Бирок бул үчүн саясий өзгөрүүлөрдүн эпкини эл турмушуна да тийгени байкалуусу керек:

- Коньюктуралык эмес, узак мөөнөткө иштөөчү саясий институттардын калыптанышы үчүн чынында эле беш жыл керек. Бул мезгил белгилүү бир саясий маданият жаралышы, башкаруучулар, анын ичинде саясий башкаруучулар пайда болуусу үчүн зарыл.

Бирок экинчи жагынан Кыргызстан үчүн саясий эксперимент эле эмес, экономика менен да алектенүү чоң мааниге ээ. Анткени натыйжа берүүчү экономикалык реформаларсыз бир да саясий долбоор көпкө жашабайт. Муну дүйнөлүк тажрыйба да көрсөтүүдө.

Экономикага келгенде, өлкөнүн экономикалык системасы да жакынкы беш-алты жылда орто катмар жаралгыдай болуп түзүлүүсү керек. Себеби кирешелериндеги ажырым азыркыдай чоң болуп, калктын чоң бөлүгү жакырчылыкта жашап жатканда, бир дагы система өзүн туруктуу сезе албайт.

Былтыркы апрель окуяларын аймактын маалымат каражаттары да ар башка өңүттөн чагылдырышкан. Бийликтин көзөмөлүндөгү маалымат каражаттар ага көңүл бурбагандай түр көрсөтүшкөн, кокус көңүл бурушса да терс жагынан көрсөтүүгө умтулушкан. Анда мунун жүйөсүн саясат таануучулар чөлкөмдүн авторитардык лидерлеринин бийликти Кыргызстандагыдай жол менен алмаштырылуусунан чочулоосу катары түшүндүрүшкөн.