Борбор Азия

Буга байланыштуу “Азаттыктын” суроолоруна Улуттук коопсуздук кызматынын Чек ара аскерлеринин Башкы штабынын жетекчиси Чолпонбек Турусбеков жооп берди.

“Азаттык”: 8-апрелде эртең менен Баткендеги чек арада жаңжал чыкканы маалымдалды. Анын себеби жөнүндө карама-каршылыктуу маалыматтар түшүүдө. Чолпонбек мырза, өзүңүздөн тактасак?

Чолпонбек Турусбеков: Бүгүн (8-апрелде) түшкү саат бир чамасында Баткен чек ара бөлүмүнүн Капчыгай күзөтүнүн аймагында бир окуя катталды. Бул чындык.

Бул аймакта, Ак-Сай айыл өкмөтүнүн тегерегинде, Көк-Таш жана Баткен районуна тиешелүү башка жерлерде ушул мезгилде мындай окуялар тез-тез катталып турат.

Бул жердеги негизги чечилбеген маселе – кыргыз-тажик чек арасынын аныктала электиги. Бүгүнкү күндө делимитация иштери ал жерлерде жүрө элек. Ошонун кесепетинен жаз келгенде, жазгы талаа жумуштары башталганда адаттагыдай эле көп маселелер пайда болот. Бул окуялар чек арачыларга абдан эле түйшүк жаратууда. Жер-суу маселелери боюнча чыр-чатактар тез болуп турат.

Бүгүнкү окуя боюнча айтсак, чынында эле Тажикстандын жарандары Кыргыз Республикасынын жерине киришкен. Бул жерде тоонун боорунда эмес, коктуда жол бар. Тажикстандын Ворух анклавы, биздин Ак-Сай айылы, Мачаи айылы, жаңы курулган жол, андан соң Тажикстандын жери башталат. Окуя ошол жерде болуп жатат.

Керекшин деген суу агат. Жыл сайын эле Тажикстандын жарандары ошол суунун боюна, биздин жерибизге унаалары менен келишет. Кечинде келген учурлары да бар. Кээде түн ичинде келип, таш, кум жүктөп кетишет. Жаз келгенде, үй куруу иштери башталганда биздин жерибизге кирип жатышат.

Бүгүн түшкү саат бирлер чамасында биздин чек ара кызматындагылар ошол жерде жүргөндө тажик жарандарын байкашкан. Алар тажик жарандарынын чек арадагы тартипти бузуп жатканын көрүп, иликтеп, түшүндүрүү иштерин жүргүзмөкчү болушкан. Ошол кезде тажик жарандары күч колдонуп, биздин чек арачылардан курал-жарак тартып алабыз деп ойлошкон. Бул кезде биздин чек арачылар асманга эскертүү иретинде эки жолу ок чыгарышкан. Ошондо Тажикстандын жарандары өз жерине качып кеткен.

Көп өтпөй өздөрүнүн Мачаи айылындагы туугандарына окуяны айтып беришкен. Ошондон кийин саат экилер чамасында Мачаи айылынын жанынан өткөн, Кыргызстандын Баткен – Аксай, Тажикстандын Ворух – Исфара жолдорун тосушат.

Ошол кезде биздин Ак-Сай айылынын милиция кызматкерлери унаада баратса, аларды таш менен уруп, терезелерин сындырышкан. Анын артынан келе жаткан дагы бир “Ауди” үлгүсүндөгү унааны да ургулашкан. Биздин жарандар жаракат алган жок, болгону унаалары жабыркаган. Эми эки тараптуу иштер жүргүзүлсө, келтирилген зыяндар да толукталат деп ойлойм.

Көп өтпөй Ак-Сай айылынын тургундары Исфара – Ворух жолун жабышат. Ошол кезде ушундай жаман бир кырдаал түзүлөт. Окуя болгон жерге эки тараптын тең жергиликтүү бийлик өкүлдөрү, чек арачылары келип, түшүндүрүү иштерин жүргүзүп, элди тынчтандырышты. Кечки саат алтылар чамасында Исфара – Ворух жолу ачылды. Бирок ал жерде азыр деле чек арачылар өз деңгээлинде иштерди жүргүзүүдө.

Кырдаал көзөмөлдү талап кылат

“Азаттык”: Айрым пикирлер боюнча кыргызстандык чек арачылар чек ара бекетин мыйзамсыз орнотуп, Тажикстандын жарандарын өткөрбөй койгон экен. Жаңжал ошондон улам чыккан дешет.

Чолпонбек Турусбеков: Кайсы жерге пост коюлуптур? Ал жерде эч кандай пост жок. Ал жерде бир транзиттик жол бар. Ошондой эле Советтер союзунан калган административдик чек ара бар. Аны тажик туугандар жана чек арачылар билишет.

Эмне үчүн Кыргызстандын жарандары ошол административдик чек араны бузуп, кирип барып, таш-кумдарды алышпайт? Эмне үчүн Тажикстандын жарандары чек араны жакшы билип туруп, ошол жерге унаалары менен келип, жыл сайын таш ташыйт? Жазгы талаа иштери башталганда ушул окуялар жанданат. Алар таштарды Чоркух, Сурх айылдарына алып барышпайт. Биз алардын таш, кумдарды кайда алып барып жаткандарын көрүп турабыз: булар Исфара, андан ары ири айыл-шаарларына алып барып сатышат.

“Азаттык”: Тилекке каршы былтыр биз кандуу окуяларга күбө болдук. Ушул сыяктуу суу жана башка майда-барат талаштар эмнеге айланып кетиши мүмкүн экенин өз көзүбүз менен көрдүк. Ушундай чырларды болтурбай, ошондой эле чоң жаңжалга жеткирбеш үчүн эмне кылыш керек? Андан тышкары чек арачылар “чек араларды тезирээк бекемдеш керек, аныкташ керек” деп жетекчиликке маалымат берип турушабы?

Чолпонбек Турусбеков: Чек ара кызматкерлери ушундай терс окуялар боюнча жай, жаз келгенде жана чек ара ашуулары ачылганда, кандай коркунучтар болушу мүмкүн экендиги боюнча маалыматтарды алдын-ала тиешелүү жерлерге жеткирип турабыз.

Бизге, чек арачыларга, чек ара аймагы боюнча эки тараптуу мамлекеттик документти бергиле, биз да мыйзамдык жагынан коркпогондой бололу. Биз мыйзамдуу мамлекеттик чек араны кайтарышыбыз керек. Ошондо биз да коркпой, жакшынакай туруп беребиз.

Мен силерге жакшы бир маалымат айтайын. Эртең менен Ошко Бишкектен он үч жигит келди. Кыргызстандын геодезия кызматынан экен. Алар Баткен облусуна барып, Баткен жана Лейлек райондорунда делимитациялоо боюнча жумуштарды баштаганы жатышат. Мындай иш буга чейин боло элек болчу. Биринчи жолу болуп жатат. Эски карталардан мамлекеттик чек араларды тактап, иштерди жүргүзөт. Абдан жакшы нерсе башталып жатат. Ошол жигиттерге ийгилик каалап жатабыз.

“Азаттык”: Демек жылыштар болуп жаткан экен да?

Чолпонбек Турусбеков: Жылыштар бар. Мына бүгүн төрт унаа менен келишти, Баткенге чейин узаттык. Эртең Баткен облусунун губернатору менен жолугушуусу болот.

Биз тажик жана өзбек чек арачыларына рахмат айтабыз. Алар бизге жардам берди. Бул жигиттер эки райондо жумуштарды жүргүзөт. Ушул иштерди тездетип, жакшы өткөрүп алсак, чек араларыбызды билип алсак бизге да жакшы жана оңой болот эле. Ошондо чыр-чатактар азаят.

“Азаттык”: Рахмат.

Жолугушууда эки тарап соода-экономикалык кызматташтыктын маанисин белгилеп, суу-энергетикалык жана мүлк маселелери боюнча сүйлөшүүлөрдү тездетүү керектиги айтылды. Жергиликтүү адистер чек ара такталмайынча башка көптөгөн маселелер да чечилбей турганын белгилешүүдө.

Ош облусуна караштуу Кара-Суу районунун кыргыз-өзбек чек арасына жакын айылдын тургуну Жыргалбек Ажыматов чек ара маселелерин өз алдынча иликтеп жүрөт. Жыргалбек бир топ чектеш аймактарды кыдырып чыгып, өзбек чек ара сакчыларынын Кыргызстан аймагына карай жылып келатканын айтып кейиди.

- Кыргыз тараптагылар жыл сайын жок эле дегенде жарым, жарым метрден бери көздөй чек ара жылып жатканын айтышат. Базар-Коргон, Аксы, Сузак, Чаткалда адамдар "сарайыбыз калып калды, арыгым бул жакка жылып кетти, теректерим калып кетти" деп ыйлашат. Чек арага жакын аймактардын бардыгынын көйгөйү бирдей экен. Акырындап кирип келатышат.

Өзбекстан айылдарынын эли кирбей эле турат. Алар деле тынч жашасак болду деп атышат. Чек арадагы аскерлер бекеттерин жылдырып коюп, колхоз, совхоздору бар экен, пахта талааларын кеңейтип, уламу-улам казып койгон учурлар көп эле. Чоң бир нерсе чыгып кетпесин деп абдан корком, чочулайм.

Тактала элек жер талашы

Ташкен шаарында Кыргызстан менен Өзбекстандын тышкы иштер министрлери Руслан Казакбаев менен Эляр Ганиев эки тараптуу жолугушуу өткөрдү. Жолугушуу Европа биримдиги - Борбор Азия өлкөлөрүнүн тышкы иштер министрлеринин жыйынынан соң болду.

Кыргызстандын Тышкы иштер министрлигинин басма сөз кызматы билдиргендей, анда министрлер чек араны делимитация жана демаркация иштери боюнча өкмөттөр аралык комиссиянын ишин жандандырууну колдошорун айтышты.

Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетине караштуу Чек ара аскерлеринин башчысы Закир Тиленов негизги маселе чек аралардын такталбаганында болуп жатканын айтууда.

- Такталбаган жерде ушундай талаш-тартыш болуп жатат. Биздин жарандар ал тарапка, алардыкы биз жакка өтүп кетүүдө. Мал өтүп жатат. Эки мамлекеттин ортосундагы чек арачылар сүйлөшүп, талаш-тартышка барбаш үчүн түшүндүрүү иштерин жүргүзүп жатабыз. Менин маалыматым боюнча бүгүнкү күндө кыргыз-өзбек чек арасында 320 чакырымдай жер тактала элек.

Бул эки өлкө ортосунда чек араны тактоо иштери мындан 10 жылдай мурда башталган. Ошондон бери 1300 чакырымдан ашуун келген чек ара тилкесинин 994 чакырымы такталган. Маселе ортодогу талаштуу делген жерлерге келгени мына ушинтип жылбай турат.

Жанданды, бирок жылыш жок

2009-жылдын этегинде ошол кездеги өкмөт башчы Данияр Үсөнов баштаган топтун Ташкендеги сүйлөшүүлөрү учурунда бул маселе да козголуп, тараптар чек ара тактоо иштерин кайра жандандырууну макулдашкан болчу. Адистер мындан көп деле иш алдыга жылбаганын белгилеп келишет.

Кыргыз өкмөтүнүн регионалдык маселелер бөлүмүнүн мурдагы жетекчиси, адис Саламат Аламанов чек аралар такталып бүтпөгөндүктөн аны коргоо боюнча каражаттарды пайдалануу да мүмкүн болбой жатканын айтат.

- Эң негизгиси эки тарап тең кайсы иш кагаздардын негизинде тактайбыз деген бирдей бүтүмгө келе элек. Тараптардын бири-бирине койгон талаптары эки башка болуп, мунаса табылбай жаткандыктан ушул убакытка чейин көп жерлер такталбай келатат.

Кызматташтыктын мүмкүнчүлүктөрү кенен

Эки өлкөнүн тышкы иштер министрлери чек ара маселесинен сырткары соода-экономикалык кызматташтыктын маанисин белгилешти. Ошондой эле жолугушууда суу-энергетикалык жана мүлк маселелери боюнча сүйлөшүүлөрдү тездетүү керектиги айтылды.

Кыргыз тарап Өзбекстандан жер семирткич ташууну, жарандардын ошол өлкөгө кирип чыгуусундагы бардык келишимдердин аткарылышын сурады. Эки тарап тең аймактык коопсуздук, көп тараптуу уюмдардын алкагында кызматташуу боюнча пикир алмашты.

Борбор Азиядагы эркин базар институтунун жетекчиси Мирсулжан Намазалиев Кыргызстан менен Өзбекстандын кызматташуусун соода-экономикалык жактан көрөт.

- Минералдык ресурстар бир тараптуу эле кетип атат. Бизде газ, же мунай жок да. Андыктан газдын кайсы бир өлчөмүн Өзбекстандан алабыз. Бирок биздин мамилелер муну менен токтоп калбайт. Себеби Өзбекстанда 27 млн. калк жашайт. Бул деген өтө чоң базар, абдан чоң рынок. Кыргызстан аркылуу өтүп жаткан товарлардын бардыгы өзбек элине, же андан ары башка өлкөлөргө да транзит түрүндө да кетсе болот деп эсептейм.

Жергиликтүү адистер чек ара такталмайынча башка көптөгөн маселелер да чечилбей турганын белгилешүүдө. Ал эми биз башында маектешкен Кара-Суу районунун тургуну Жыргалбек Ажыматов бул маселе жөн эле кеңседе отуруп алып чеччү маселе эмес экенин белгилөөдө.

- Аткаминерлер ошол эле Өзбекстандан карталарын алып келип чек ара бойлой басып, өздөрү көрүп тактап, конкреттүү иш-чараларды көрсө жакшы болот эле. Бишкекте отуруп алып чечкенге такыр болбойт.

Кыргыз-өзбек чек арасын тактоо иштери кайрадан жанданышы мүмкүн. Бирок ортодогу сүйлөшүү иштердин дагы канчага созулары белгисиз бойдон.