Борбор Азия

Өзбекстан электр кубатын берүүнү токтоткондон кийин чек арада жашаган 10 чакты кыргызстандык үй-бүлө да кыйналып күн көрүшүүдө. Бул жерде суу дагы чоң маселе: тургундар менен аскерлер каналдан аккан ылай сууну тундуруп ичишет.

10 аскер кызмат өтөгөн Бараж чек ара бөлүмү Кара-Дарыя айылынан 25 чакырым ары жайгашкан. Бара турган жол таштак, унаа араң жүрөт.

Өзбекстан менен Кыргызстандын чектешкен бул жерде кыргызстандык теги өзбек 11 үй-бүлө жашайт. Ирода аттуу келиндин айтымында, кыргыз жараны болгону менен балдар Өзбекстандан билим алат, электр жарыгын да ошол жактан алышчу экен, бирок бир айдан бери өзбек тарап белгисиз себептер менен электр жарыгын берүүнү токтотуптур:

- Бир айдан бери светибиз жок. Эки саат эле светсиз отуруп көргүлөчү, балдарыбыз жүдөп бүтүштү. Эң кичине балам үч жашта, ал ыйлап жатат. Чоң балам мектепке барат.

Мобул жолдун абалын карагын, балдарыбыз ооруп калса, чек арадан кайсы солдат өткөрөр экен деп жалдырап турабыз. Ыйлап-сыктап ал жакка барабыз, кайтып келгенде андан да кыйналабыз. Ичкен суубуз каналдын ылай суусу. Нары жакта өлгөн эчки-печки, эшектерди таштап коюшат. Балдарыбыз ооруп, колдору кесилип, чүчкүрүп качантан бери ооруп жүрүшөт.

Хабиба Мамадалиева

Хабиба Мамадалиева да ушул өңдүү проблемаларды айтты. Ал жаңы эле төрөгөн экен, ымыркайын алып келатканда жолдон кыйналып чарчап калыптыр:

- Үч балам бар. Өзбекстанда окуйт. Балдарым чек арадан зорго өтүшөт. Балдарым мектепке барганы безилдешет.

Чек арадан өткөндө сумкаларын эмне бар деп аңтарышат. Свет жок, ушинтип кыйналып жатабыз. Ушул жердегилерге кичине жардам берип коюшса болот эле. Балдарыбыздын эти ысыса кыйналабыз. Менин ымыркай балам жакында чарчап калды. Ооруканадан чыгарып келатканда жолдон кыйналып чарчап калды.

Мен Бараждан секелек кызы менен турган Гүлайым аттуу карадарыялык кыргыз айымга жолуктум. Ал Кара-Дарыя төркүлөп келген келген экен. Өзбекстандын жараны болсо да өзбек чек арасынан өтүү кыйын экенин, айла жоктугунан төркүнүнө мыйзамсыз каттай турганын кеп салып берди:

- Жизактын Бакмалында турам. Ошол жакка турмушка чыккам. Бул жакка келгенде ушундай посттон өтүшүбүз кыйын болуп жатат. Балдарыбыз ошол жакта, ата-энебиз бул жакта, Кара-Дарыяда. Чек ара жокто беймарал өтөт элек.

Азыр мына, Өзбекстандын солдаттарын карап турам. Эми мени бирөө жарым өткөрүшү керек.

Эгерде чек араны жаап койсо өтүш таптакыр кыйын болот. Той-тамашада таптакыр эле каттай албай калабыз. Мисалы мага азыр чек араны бузуп өттүң дейт да. Качан өттүңүз эле, эми качан келатасыз, эмнеге чек араны буздуңуз дейт. Мен негизи Канабаддан өтүшүм керек эле. Ал жерде болсо таптакыр эле өткөрбөйт. Азыр чек арадан өтүп келиш кыйын болуп жатат.

Кара-Дарыя аймактык милиция бөлүмчөсүнүн башчысы Салимбек Матмусаев Баражда жашаган 11 түтүн үйдүн итине чейин тааныйт. Быйыл айрыкча Өзбекстан чектешкен бул айылда уурулук күчөп, башка ар кандай кылмыш болуп ишине байланыштуу тез-тез каттап турат:

Бараж чек ара бөлүмүндө 10 гана аскер кызмат өтөйт. Алатоолук чек арачылар коңшу Өзбекстанга салыштырмалуу кыйла эле жупуну имаратта турушат. Суусунанбы айтор аскелердин беттери туурулуп кеткен.

Кара-Дарыянын милиция башчысы Матмусаев чек арачылардын турмушу тууралуу айтып берди:

- Буларга губернатор, аким келип жашоолорун жакшыртып беребиз дешкен. Булардын шартын жакшыртып берсе болот эле. Унаалары жок, начальниги өзүнүн жеке машинасы менен каттап турат. Бул жерде рация турушу керек. Бул жакка үзгүлтүксүз байланыш болуп турушу керек. Эгер бир балээ болуп кетсе мен буларга чыга албайм. Мен тозотко чыгам, алар бул жакка чыгат, антип-минткиче кылмышка шектүү деген адам качып кетиши мүмкүн.

Мен андан соң Кара-Дарыя чек ара тозотунун зардалысы Эрик Батыркановго жолуктум. Бараждагы көйгөйлөр чекесинен чечилет деген үмүтүн айтты:

- Ал маселе каралып атат. Өткөндө чет өлкөлүк донорлор келген. Майдын 20сына чейин Бараж постуна свет коюп беришмей болду. Свет койсо жакшы болуп калат.

Суу маселеси жеке эле Баражда эмес, бүтүндөй Кара-Дарыя боюнча проблема. Чек арада жашаган он бир түтүн тууралуу Сузак районунун акимине айтылган. Чек арада негизи жашаганга мүмкүн эмес. Аны акырын-акырындык менен чечишет да. Ал боюнча кат жазып жөнөткөнбүз.

Ошентип бараждагылар эми чет өлкөлүк уюмдун колдоосун күтүп майга чейин жарыксыз күн көрүшмөкчү.

Кыргыз бийлиги чек арада же ары эмес, же бери эмес күн көргөн бул 11 түтүндү кайда көчүрүп кайда жайгаштырары белгисиз. Ушундай көйгөйлөр ойду бөлүп турган чакта Өзбекстанга турмушка чыккан карадарыялык Гүлайым айым эптеп өзбек чек арачыларынан көңүлүн таап бул ирээт да аман-эсен балдарына өтүп кетти, жок дегенде бир адамдын проблемасы чечилди.

Буга байланыштуу “Азаттыктын” суроолоруна Улуттук коопсуздук кызматынын Чек ара аскерлеринин Башкы штабынын жетекчиси Чолпонбек Турусбеков жооп берди.

“Азаттык”: 8-апрелде эртең менен Баткендеги чек арада жаңжал чыкканы маалымдалды. Анын себеби жөнүндө карама-каршылыктуу маалыматтар түшүүдө. Чолпонбек мырза, өзүңүздөн тактасак?

Чолпонбек Турусбеков: Бүгүн (8-апрелде) түшкү саат бир чамасында Баткен чек ара бөлүмүнүн Капчыгай күзөтүнүн аймагында бир окуя катталды. Бул чындык.

Бул аймакта, Ак-Сай айыл өкмөтүнүн тегерегинде, Көк-Таш жана Баткен районуна тиешелүү башка жерлерде ушул мезгилде мындай окуялар тез-тез катталып турат.

Бул жердеги негизги чечилбеген маселе – кыргыз-тажик чек арасынын аныктала электиги. Бүгүнкү күндө делимитация иштери ал жерлерде жүрө элек. Ошонун кесепетинен жаз келгенде, жазгы талаа жумуштары башталганда адаттагыдай эле көп маселелер пайда болот. Бул окуялар чек арачыларга абдан эле түйшүк жаратууда. Жер-суу маселелери боюнча чыр-чатактар тез болуп турат.

Бүгүнкү окуя боюнча айтсак, чынында эле Тажикстандын жарандары Кыргыз Республикасынын жерине киришкен. Бул жерде тоонун боорунда эмес, коктуда жол бар. Тажикстандын Ворух анклавы, биздин Ак-Сай айылы, Мачаи айылы, жаңы курулган жол, андан соң Тажикстандын жери башталат. Окуя ошол жерде болуп жатат.

Керекшин деген суу агат. Жыл сайын эле Тажикстандын жарандары ошол суунун боюна, биздин жерибизге унаалары менен келишет. Кечинде келген учурлары да бар. Кээде түн ичинде келип, таш, кум жүктөп кетишет. Жаз келгенде, үй куруу иштери башталганда биздин жерибизге кирип жатышат.

Бүгүн түшкү саат бирлер чамасында биздин чек ара кызматындагылар ошол жерде жүргөндө тажик жарандарын байкашкан. Алар тажик жарандарынын чек арадагы тартипти бузуп жатканын көрүп, иликтеп, түшүндүрүү иштерин жүргүзмөкчү болушкан. Ошол кезде тажик жарандары күч колдонуп, биздин чек арачылардан курал-жарак тартып алабыз деп ойлошкон. Бул кезде биздин чек арачылар асманга эскертүү иретинде эки жолу ок чыгарышкан. Ошондо Тажикстандын жарандары өз жерине качып кеткен.

Көп өтпөй өздөрүнүн Мачаи айылындагы туугандарына окуяны айтып беришкен. Ошондон кийин саат экилер чамасында Мачаи айылынын жанынан өткөн, Кыргызстандын Баткен – Аксай, Тажикстандын Ворух – Исфара жолдорун тосушат.

Ошол кезде биздин Ак-Сай айылынын милиция кызматкерлери унаада баратса, аларды таш менен уруп, терезелерин сындырышкан. Анын артынан келе жаткан дагы бир “Ауди” үлгүсүндөгү унааны да ургулашкан. Биздин жарандар жаракат алган жок, болгону унаалары жабыркаган. Эми эки тараптуу иштер жүргүзүлсө, келтирилген зыяндар да толукталат деп ойлойм.

Көп өтпөй Ак-Сай айылынын тургундары Исфара – Ворух жолун жабышат. Ошол кезде ушундай жаман бир кырдаал түзүлөт. Окуя болгон жерге эки тараптын тең жергиликтүү бийлик өкүлдөрү, чек арачылары келип, түшүндүрүү иштерин жүргүзүп, элди тынчтандырышты. Кечки саат алтылар чамасында Исфара – Ворух жолу ачылды. Бирок ал жерде азыр деле чек арачылар өз деңгээлинде иштерди жүргүзүүдө.

Кырдаал көзөмөлдү талап кылат

“Азаттык”: Айрым пикирлер боюнча кыргызстандык чек арачылар чек ара бекетин мыйзамсыз орнотуп, Тажикстандын жарандарын өткөрбөй койгон экен. Жаңжал ошондон улам чыккан дешет.

Чолпонбек Турусбеков: Кайсы жерге пост коюлуптур? Ал жерде эч кандай пост жок. Ал жерде бир транзиттик жол бар. Ошондой эле Советтер союзунан калган административдик чек ара бар. Аны тажик туугандар жана чек арачылар билишет.

Эмне үчүн Кыргызстандын жарандары ошол административдик чек араны бузуп, кирип барып, таш-кумдарды алышпайт? Эмне үчүн Тажикстандын жарандары чек араны жакшы билип туруп, ошол жерге унаалары менен келип, жыл сайын таш ташыйт? Жазгы талаа иштери башталганда ушул окуялар жанданат. Алар таштарды Чоркух, Сурх айылдарына алып барышпайт. Биз алардын таш, кумдарды кайда алып барып жаткандарын көрүп турабыз: булар Исфара, андан ары ири айыл-шаарларына алып барып сатышат.

“Азаттык”: Тилекке каршы былтыр биз кандуу окуяларга күбө болдук. Ушул сыяктуу суу жана башка майда-барат талаштар эмнеге айланып кетиши мүмкүн экенин өз көзүбүз менен көрдүк. Ушундай чырларды болтурбай, ошондой эле чоң жаңжалга жеткирбеш үчүн эмне кылыш керек? Андан тышкары чек арачылар “чек араларды тезирээк бекемдеш керек, аныкташ керек” деп жетекчиликке маалымат берип турушабы?

Чолпонбек Турусбеков: Чек ара кызматкерлери ушундай терс окуялар боюнча жай, жаз келгенде жана чек ара ашуулары ачылганда, кандай коркунучтар болушу мүмкүн экендиги боюнча маалыматтарды алдын-ала тиешелүү жерлерге жеткирип турабыз.

Бизге, чек арачыларга, чек ара аймагы боюнча эки тараптуу мамлекеттик документти бергиле, биз да мыйзамдык жагынан коркпогондой бололу. Биз мыйзамдуу мамлекеттик чек араны кайтарышыбыз керек. Ошондо биз да коркпой, жакшынакай туруп беребиз.

Мен силерге жакшы бир маалымат айтайын. Эртең менен Ошко Бишкектен он үч жигит келди. Кыргызстандын геодезия кызматынан экен. Алар Баткен облусуна барып, Баткен жана Лейлек райондорунда делимитациялоо боюнча жумуштарды баштаганы жатышат. Мындай иш буга чейин боло элек болчу. Биринчи жолу болуп жатат. Эски карталардан мамлекеттик чек араларды тактап, иштерди жүргүзөт. Абдан жакшы нерсе башталып жатат. Ошол жигиттерге ийгилик каалап жатабыз.

“Азаттык”: Демек жылыштар болуп жаткан экен да?

Чолпонбек Турусбеков: Жылыштар бар. Мына бүгүн төрт унаа менен келишти, Баткенге чейин узаттык. Эртең Баткен облусунун губернатору менен жолугушуусу болот.

Биз тажик жана өзбек чек арачыларына рахмат айтабыз. Алар бизге жардам берди. Бул жигиттер эки райондо жумуштарды жүргүзөт. Ушул иштерди тездетип, жакшы өткөрүп алсак, чек араларыбызды билип алсак бизге да жакшы жана оңой болот эле. Ошондо чыр-чатактар азаят.

“Азаттык”: Рахмат.