Борбор Азия

3-декабрда Financial Times басылмасында жарык көргөн макалада Казакстандагы таасирдүү жана эң бай адамдарын бири, миллиардер Тимур Кулибаев газ куурунун курулушуна тартылган мамлекеттик компанияларды көзөмөлдөп турган маалда ошол кездеги келишимдердин “каймагын калпыганы” жазылган.

Макаланын автору Том Бержес «Клептопия: арам акча дүйнөнү кантип ээледи” деген китептин автору катары белгилүү журналист-иликтөөчү. Китепте Казакстандагы коррупция тууралуу сөз болот.

Бержес өз макаласын 2008-2014-жылдар аралыгындагы электрондук кат алмашууларга таянып жазган. Ал каттарды журналистке ысымы аталбаган булак берген.

ЕТК компаниясы жана болот схемалар

Financial Times ырастагандай, каттар Кулибаевге ЕТК компаниясы менен түзүлгөн келишимдерден киреше табууга мүмкүнчүлүк берген схемаларды ачыктаган.

Басылманын маалыматы боюнча аталган компания Украина менен Орусиянын заводдорунан түтүктөрдү сатып алып турган. Ошондой эле ал бул заводдорго продукция өндүрүү үчүн кымбат баада болот металлын жеткирчү.

Бержес колундагы келишимдерди иликтеп көрүп, чийки зат болот өндүрүүчү Jiangsu Shagang деген кытайлык компаниядан тоннасы 935 доллардан сатып алынып, ал эми орус заводдоруна 1500 доллардан жеткирилип турганын жазган. Автордун эсебинде, ЕТК Сингапурдагы жана Бириккен Араб Эмираттарындагы компаниялар аралашкан бул схемадан 75 миллион доллар тапкан.

Документтерге караганда, бул акчанын көбү ЕТКнын башчысы, орусиялык ишкер Александр Кармановго эмес, Тимур Кулибаевге багытталып турган.

“Электрондук каттар жана PowerPoint программасында жасалган презентация көрсөткөндөй, Кулибаев келишимден түшкөн кирешенин 70%” же болжол менен 53 миллион доллардай ала турганы белгиленет макалада.

Британ басылмасына түшкөн кат алмашуулардан белгилүү болгондой, Тимур Кулибаевдин айланасындагы адамдар ЕТК компаниясындагы кабыл алынган чечимдерди көзөмөлдөп туруу үчүн ал ишкананын үлүшүн Кулибаевдин ишенимдүү адамына өткөрүп берүүнү сунушташкан.

2012-жылдын декабрь айында ЕТКнын акционерлеринин курамына “казакстандык ишкер Мурат Балапанов” кирген.

Financial Times Балапанов менен байланыша алган эмес. Ал эми Тимур Кулибаевдин адвокаттары алардын кардары ЕТКга жана ар кандай схемаларга кыйыр да, түз да байланышта болбогонун айтышкан. Ошондой эле Мурат Балапановдун Кулибаевдин өкүлү болбогонун ырасташкан.

Андан тышкары Балапановдун ЕТКда үлүшү жок болгонун белгилешкен. Анткен менен макаланын авторунун айтымында, документтерде башкача көрсөтүлгөн.

Адвокаттар “кирешенин 70% Сингапурда жайгашкан биздин кардарыбыздын ишканасына кайтканы тууралуу божомлдор чындыкка дал келбейт”, - деген жооп кайтарышкан.

Алар ошондой эле Кулибаев туура эмес маалыматты таркатуу кампаниясынын объектисине айланганын жазышкан.

Бержес ал иликтеген документтер, Назарбаевдин небереси Айсултан өлөрдөн бир аз мурда айткан, жазган маалыматтарга “дал келерин” белгилейт. “Фейсбуктагы” Айсултан Назарбаев деген аталыштагы баракчада “Орусия менен Казакстандын өкмөттөрүнүн ортосундагы ири масштабдуу коррупция” тууралуу билдирүүлөр байма-бай чыгып турган. Ал баракчанын автору ошондой эле бул схемага анын үй-бүлө мүчөлөрүнүн да аралашканын жазчу.

2020-жылдын август айында Айсултан Назарбаевдин сөөгү Лондондо табылган. FT маалыматына караганда, экспертиза ал кокаинге ууланып өлгөнүн көрсөткөн.

PETROLEUM аркылуу схемалар

Казакстандын туңгуч президенти Нурсултан Назарбаевдин ортончу кызы Динаранын күйөөсү, 54 жаштагы Кулибаев 1990-жылдардын аягынан бери мунай тармагындагы жогорку кызматтарды ээлеп келген. ( Учурда ал Kazenergy ассоциациясын жетектейт. Ал уюмга мунай жана энергетика жаатындагы ишканалар кирет. Ошондой эле “Атамекен” деп аталган Ишкерлердин улуттук палатасынын президумунун төрагасы.)

FT басылмасы белгилегендей, Кулибаевдин таасири Казакстандын аймагы менен гана чектелбейт. 2011-жылдан бери ал “Газпром” орусиялык газ гигантынын директорлор кеңешине да мүчө.

2011-жылы Кулибаев бюжети 80 миллиард долларды түзгөн, квазимамлекеттик тармактагы компаниялардын башын бириктирген “Самрук-Казына” фондун жетектеген. Фондго караштуу “КазМунайгаз” компаниясы кытайдык CNPC компаниясы менен Азия газ куурунун долбоорун иштеп чыккан.

Иликтөөчү Том Бержестин колуна тийген каттардын топтому көрсөткөндөй, 2011-жылы Кулибаевдин жеке компаниялардын бири Petroleum LLP 300 миң тонна металлды жеткирүү боюнча контрактты утуп алуу менен Азия газ куурунун долбоорунан пайда тапкан болушу мүмкүн. Кулибаевдин юристтери бул маалыматты четке кагууда.

Борбор Азиядан Кытайга тартылган куурдун бир бөлүгү негизинен кытай тараптан алынган насыянын эсебинен курулган. Казакстанга инвестиция салган ири мамлекеттердин арасында Кытай төртүнчү орунду, ал эми насыя берген жагынан үчүнчү орунду ээлейт.

Мурдагы жылы Кулибаев кытай инвесторлоруна Алтын банктын акцияларынын көзөмөл пакетин сатып жиберген.

Америкалык Forbes журналы Кулибаевдердин байлыгын 5,8 миллиард доллар деп баалайт. “Алмэкс” холдинг компаниясы аркылуу Тимур Кулибаев жана анын жубайы Динара Кулибаева Казакстандагы ири банкты көзөмөлдөп турушат. Быйыл Тимур Кулибаевге караштуу Venus Airport Investments B.V. компаниясы Алматы аэропортун түрктөрдүн TAV Airports жана VPE Capital ишканасына 415 миллион долларга сатты.

(Макаланын оригиналын "Азаттыктын" казак сайтынан тапсаңыз болот)

Вице-премьер-министр Элвира Сурабалдиева Кыргызстанда коронавирус күчөп турган маалда Кытайдан келген күмөндүү дарылар таратылганын ачыкка чыгарды. Өкмөт өкүлү препараттар сыноодон өтпөгөнүн кабарлап, ага жооптууларды айыптады.

Саламаттык сактоо министрлиги кеп болгон каражаттар гуманитардык жардам катары келгени үчүн бейтаптарга кошумча берилгенин билдирүүдө. Бул жагдай аталган тармактагы саясатты кайрадан талкууга чыгарды.

Кытай дарысынан чыккан сөз

Дарыга байланыштуу маселени вице-премьер-министр Элвира Сурабалдиева 2-декабрда Коронавируска каршы күрөш боюнча республикалык штабдын кезектеги жыйынында көтөрдү.

Ал быйыл жай мезгилиндеги пандемия күч алган учурда айрым бейтапканалар алдын-ала текшерилбеген дарыларды вируска каршы таратышканын билдирди:

«Бишкек шаарындагы бейтапканалардын дарыгерлери жайында вируска каршы кытай дарыларын таркаткандыгы кооптондурат. Эмне себептен тийиштүү текшерүүлөрдү өткөрбөстөн, бул дармектер медициналык мекемелерге багытталган? Алардын курамын, сертификатташтырылгандыгын эч ким текшерген эмес. Бирок аларды пандемия учурунда иммунитети алсызданган жарандарга беришкен. Мындай учурлар үчүн Саламаттык сактоо министрлигинин жооптуу кызматкерлерине тартиптик мүнөздөгү чаралар колдонулат», - деген анда өкмөт өкүлү.

Сурабалдиеванын белгилешинче, отчетто канча дары каражаты түшкөнү жана алардын аталышы көрсөтүлгөн эмес.

Бул жыйында Саламаттык сактоо министрлигинин жана ага караштуу Медициналык жардам көрсөтүүнү уюштуруу жана дары саясаты башкармалыгынын өкүлдөрү эмне деп жооп бергени маалымдалган жок.

Башкармалыктын башкы адиси Айгүл Жакубекова бул жөнүндө «Азаттыкка» мындайча түшүндүрмө берди:

«Негизи «Дары каражаттарын жүгүртүү жөнүндө» мыйзамы гуманитардык линия аркылуу келген медициналык буюмдарды жана дары-дармектерди каттоого алууну карабайт. Биз сапатына баа берүү жана сертификация иш-чараларын жүргүзбөйбүз. Процедуралар болбойт, каттоого алынбайт. Ал факт жүзүндө гана кабыл алынат. Ар бир өлкө берилип жаткан жардамдын сапатын жана коопсуздугун тастыктаган документтер пакетин кошо берет. Дары каражаттарына каттоо күбөлүгүн жардамды жиберген мамлекеттин компетентүү органдары берет. Ал эми саламаттык сактоо тармагындагы тиешелүү орган медициналык багыттагы гуманитардык жардамдардын бардыгын таратып берүүгө милдеттүү. 2016-жылы кабыл алынган өкмөттүн №43 токтомуна ылайык, Саламаттык сактоо министрлиги гуманитардык дарыларды кабыл алууну жана максаттуу пайдаланууну жүргүзүүнү камсыздашы керек. Мындан сырткары өзгөчө абал жана кризистик кырдаал учурунда бардык органдар гумжардамга коштоп жүрүү документтерин гана бере алат. Демек, сырттан келген бардык нерсе бул министрликтин баш оорусуна айланган», - деди ал.

Жакубекова андан ары Кытай Эл Республикасы жардам катары берди деп айтылган дарылардын аталыштарын келтирди. Алар: «Ляньхуа Цинвень Цзяонан» (Lianhua Qingwen Jiaonang), «Фуфан Йижихао» (Fufang Yizhihao) жана «Зукаму» (Zukamu). Мунун биринчисинен 1256, экинчисинен 838, үчүнчүсүнөн 1399 таңгак көмөк катары берилген.

«Бул дарылар фитопрепарат болуп саналат. Башкача айтканда, өсүмдүктөн жасалган, курамында биз күнүмдүк турмушта пайдаланып жаткан өсүмдүктөрдүн компоненттери бар. Маселен, биз ичип жүргөн «Линкас», «Бронхолитин», «Трависил» деген дарылардын ичинде чекенде (эффедра), жалбыз (мята), ит мурун (шиповник), ышкын (ревень), кызыл мыя (солодка) сыяктуу өсүмдүктөр бар. Кытайдан келген препараттарда деле ушулардын эле компоненттери бар. Аларды биз амбулатордук деңгээлдеги саламаттык сактоо уюмдарына бөлүштүрүп бергенибизден эч кандай зыяны болбойт. Албетте аны менен эксперт катары мен жана Дары-дармек департаментинин эксперттери чогуу талкуулап, алектенгенбиз. Биз ал препараттарды COVID-19 вирусуна каршы дары катары эмес, курч мүнөздөгү респиратордук вирустук инфекциясына (ОРВИ) дары катары бергенбиз. Анткени алардын колдонмосунда бул препараттар мурун бүтүүнү, тамак ооруганды, жөтөлдү кетирет деп жазылган. Биз бул дарыларды жөн эле кампада кармап отура алмак эмеспиз, кийин ыргытып да жибере албайт элек. Антсек бизди максатсыз пайдалануу үчүн айыптап, чыгымдарды эсептеп, менин мойнума илип коюшмак. Дарыны кабыл алган учурда менден сурашкан эмес да, жардам катары ала беришкен», - деди Айгүл Жакубекова.

Министрликтин өкүлү кытайлык дарылар далилдөөчү медицинада сасык тумоого каршы препарат катары белгилүү экенин маалымдап, алар дарыгердин рецепти жок эле пайдаланууга берилерин кошумчалады. Анын белгилешинче, ошентсе да алар кытайлык өндүрүүчү компаниялардын сайтынан дарылардын орус тилиндеги көрсөтмөсүн алып, кошо таратышканын кабарлады.

«Бирине таасир этип, бири боорун жеп алышы мүмкүн»…

Бирок ошол эле кезде медицина тармагында айрым адистер атайын текшерүүдөн өтпөгөн дарыларды таратканы үчүн Саламаттык сактоо министрлигин айыптап жатышат. Эксперт Бермет Барыктабасова мындай деди:

«Биринчи кезекте гуманитардык жардам катары келген дарылар толук эсептелип чыгып, ал пайдаланууга жатабы же жатпайбы деген маселе чечилиши керек эле. Курамында эмне бар экени, кимге таратылары такталышы шарт болчу. Дары менен камсыздоо департаменти ал дарылардын көрсөтмөсүн кыргызчага жана орусчага которуп, колдонмосу менен таратышы керек болчу. Кандай каршы көрсөтмөлөрү бар, кандай эффект болот, кимдер ичсе болбойт дегендери колдонуучулар билиш керек. Булар Кытайда биологиялык активдүү кошулма же БАД катары катталган, дары чөптөр кытайдын эски колдонмолорунда айтылган, кытай медицинасында колдонулат. Бирок алар дүйнөнүн эч бир жеринде далилденген эмес. Бизде болсо бул биологиялык активдүү кошулмалар дары катары кирип жатат. Аны кандай кабыл алышса, ошол боюнча таратып салышкан. Алардын курамында биринчи кезекте уулуу, токсиндик, тыюу салынган заттар барбы же жокпу деп текшерилген эмес. Гормонго, психотроптук таасир этүү жактары да каралган эмес. Маселен, ошол эле эффедра же чекенде уулуу чөп деп эсептелет. Аны жөн эле дары катары бергенге болбойт. Биз бир тараптан үйдө, өз алдынча дарыланган болбойт деп жатабыз, экинчи жагынан өзүбүз ушундай нерселерди элдин колуна берип жатабыз. Мунун кесепети кандай болот? Гуманитардык дарыны биз өзүбүз жон терибиз менен сынап көрүшүбүз керекпи? Бул жерде коопсуздук мыйзамдары бузулган. Гуманитардык дарыларды мурда алар бизде катталып, бирок азыр калбай калган болсо гана кабыл алыш керек болчу», - деди ал.

Арийне, «Азаттыкка» жеткен маалыматтарга ылайык, Кытайдын кеп болгон үч дарысы «Дордой» жана «Жунхай» базарларында кадимкидей сатылып келет. "Фейсбук" жана "Инстаграм" социалдык түйүндөрүнүн кыргыз сегментинде да атайын баракчаларда сатылып жатканын көрө алдык.

Дарылардын түрлөрүнө карап 200-300 сомдон, кээде 400-500 сомдон жогору турат. Адистер белгилегендей, бир дары капсула түрүндө, экөө чай түрүндө болот.

Бул дарыларды сатып алып, айыгып чыкканын айткандар да бар. Коронавирустан улам жакындарын жоготкондордун бири, Бишкектин тургуну Ырыс «Азаттыкка» мындай ойлору менен бөлүштү:

«Жайда, илдет күчөп турганда, ушул дарыларды курамы «Арбидолго» окшош деп айтып, сунушташкан. Алар кытай жана жапон чөптөрүнүн негизинде жасалганын уккам, мен да ошентип окудум. Өзүм да ошол пикирлерди окуп, дарыны ичкем. Тумоолоп калганымда күнүнө эки таблеткадан үч жолу ичип жаттым. Жакшы эле болгондой болду. Курбум ал тургай бир капсуланы төрткө бөлүп, бир бөлүктү бир күнгө өзүнүн баласына берип жатты. Азыр бул дарылар ачык эле сатылат, мен "Жунхайдан" алгам. 200 же 250 сомдон болсо керек, бирок жайында 700 сомго чейин чыккан. Интернеттен, "Lalafo" сайтынан да таап жатышат. Көбү жардам берди деп жазып жатышат, жаман пикирлерди окугандай болбодум. Бирок дарынын өзүнөн кыргызча же орусча аннотация көргөн эмесмин, баары кытайча болчу. Азыр кээ бир дарыканаларда деле котормосу жок эле сатып жатканын көрдүм», - деди ал.

Кыргызстанда коронавируска чалдыккан бейтаптар алгач март айында катталган. Илдеттен каза болгондордун эң көп учурлары июнь, июль, август айларына туура келет. Бул тушта ооруканаларда орундар жетишпей, дары-дармек тартыштыгы пайда болгон. Натыйжада дарылардын айрым түрлөрү жең ичинен, же онлайн сатыкка чыгып, баасы асмандап кеткен.

Ал учурларда көпчүлүк аман калуу үчүн тапкан дарысын пайдаланганы маалым. Анын ичинде ошол эле кытай дарылары да бар. Ошол эле кезде адистер бул дарылар өз жемишин берди дегенди түшүндүрбөй турганын белгилешет.

Медициналык эксперт Бермет Барыктабасова кайрадан кепке кошулду:

«Мына ушул нерсе такталбаган боюнча калып калды. Ал эмнеден айыкты? Балким илдетти иммунитети жеңип чыкты, балким анда коронавирус таптакыр болгон эмес. Мүмкүн ага бул кытай дарылары таптакыр таасир эткен жок, же тескерисинче айрымдарына таасир этип кетти. Кээ бирлери бул дарыны ичип алып, бөйрөк, боору жабыр тарткандыр. Кайсы препарат болбосун ал алдын ала текшерилгенде гана анын таасирин аныктай алабыз. Маселен, сиз дарыны Жунхайдан сатып алдыңыз дейли, бул учурда оорулуу өзү гана жоопкерчилик алат. Ал кытай тилинде жазылган дарыны кантип билет? Сатуучуга гана ишенди да, ичип кете берди да. Чачтын түшкөнүнө, же буттун жытына каршы дары алып жатса мейли, бул жерде киши дарыны ичип жатпайбы. Бул коркунучтуу. Эгер бейтап аны Үй-бүлөлүк медициналык борбордон алса, бул дарыгердин жана Саламаттык сактоо министрлигинин жоопкерчилиги. Бул жерде мамлекет канча дары келгенин, ал берилсе, канча кишиге берилгенин, алар кандай таасир эткенин эсептеп чыгып, ачык маалымдашы керек. Эгер тескери эффект болсо, аны да тактап, санагын чыгарышы керек. Азыр эч кимге эч нерсе белгисиз. Ошондуктан бул жерде министрликтин буйругун таап, муну ким берди, ким таратты такташ керек, тиешелүү жетекчилерди сурак кылуу керек. Буга фискалдык органдар да аралашуусу кажет, иликтөө иштери да жүрүшү керек», - деди Барыктабасова.

Расмий маалыматтарга ылайык, коронавирус илдети менен күрөшүүгө байланыштуу Кытайдын бийлиги Кыргызстанга бир нече жолу гуманитардык жардам жөнөткөн. Мындан сырткары Кыргызстандагы кытайлык компаниялар да Бишкекке көмөк кылган. Ал жардамдардын ичинде дары-дармектерден сырткары медициналык коргонуучу каражаттар, тесттер, жасалма дем алдыруучу аппараттар жана башка нерселер бар болчу.

3-декабрдагы расмий маалымат боюнча Кыргызстанда коронавирус 73 933 кишиге жукту, алардын 1281 каза болуп, 65 589у айыкты.

"Азаттыктын" архиви: Коронавирустан үзүлгөн өмүрлөр