Экономика

Элдик ыңкылаптан кийин ээликкен көпчүлүктүн талап-тоноосунан зыян тарткан ишкерлер бир жылдан бери өкмөткө өтүнүч артынан өтүнүч жөнөтүп келатат. Бирок да алар тарткан зыяндын ордун толтуруп берүүгө жетерлик оголе көп акча өкмөттүн колунда жок.

Анын үстүнө бул иштин артында тигил же бул ишкердин мурда канча салык төлөп келгени, эсеп-чотунун тактыгы сындуу биртоп мыйзамченемдүү суроолор турат. Кыргызстандын мурдагы өнөр жай, тышкы соода, туризм министри Алмазбек Атамбаев ар бир өкмөт мүчөсү өз чөнтөгүнөн 100 сомдон чыгарса деле бу маселе эчак чечилип каларын 24-марттагы элдик ыңкылапты өткөрүүгө арналган жыйында айткан болчу. Бирок да Кыргызстандын экономика жана каржы министри Акылбек Жапаров андай пикирге макул эмес:

- Жеңил нерсе деп айталбайбыз. Анткени жалпы суммасы 1 миллиард 300 миллион ашуун сомго зыян тартышкан. Ошондуктан муну 100 сомдон эле чече койбойбуз деңизчи. Буюрса, бул маселени чечебиз.

Элдик ыңкылаптан кийин Бишкектеги «Бета сторес», «Гоин», «Дордой плаза», «Народный», «Силк вей», “Мадина” сындуу ири соода түйүндөрү, толгон-токой дүкөндөр таланып-тонолгон. Өкмөт жабыр тарткан ижарачылардын зыянын толтуруп бериш үчүн бюджеттен эки жарым миллион сом акча бөлгөн. Ага жүздөн ашуун ишкерлердин тизмеси киргизилген. Парламент депутаты Акматбек Келдибековдун ырасташынча, зыян тарткан ижарачыларга өкмөт сунуштагандай салык төлөөнү кийинкиге жылдырбастан, аларды салыктан бошотуу зарыл.

- Бул бүгүн төлөнө турган салыкты мамлекетке төлөбөй, жабыр тарткан ишкер зыяндын орду толгуча салык төлөбөй, тапкан акчасын өзүндө калтыруу деген сөз.

Өкмөттүн бюджеттен өөнөп берген 2,5 миллион сом жардам пулу өзгөчө муктаж ишкерлерге бөлүнгөн. Алардын саны 104 адамды түзөт. Буга кошумча, америкалык ЮСАИД агенттиги 700 миң доллар акча чыгарып, ал 130 адамга 5000 доллардан үлөштүрүлгөн. Дагы бир чалкеш маселе, патент системасы менен иштеп аткандардын көйгөйү.

- Проблема мындай. Мисалы ал патентчи. 100 миң сомдук зыян тартты. Ал ай сайын 1000 сомдон патент төлөйт. Эгер аны патент акысын төлөөдөн бошотсок, ал 100 ай салык төлөбөй иштейт. Бул 8 – 9 жыл. Ушундай жагдай,- дейт Кыргызстандын экономика жана каржы министринин орунбасары Мурат Исмаилов.

Талап-тонолгон ири соода түйүндөрүндө иштеген ижарачылардын маселесин өкмөт чечүү аракетин көрүп жатканы менен, Бишкектин чок ортосундагы «Бета сторес» чоң дүкөнү тарткан зыяндын ордун кантип толтуруу маселеси так чечиле элек. Түркиялык ишкерлердин ири соода түйүнү таланып-тонолгондон аз өтпөй «Аккеме – Пинара» мейманканасы тартылып алынган. Анын талашы ушу тапта экономика жана каржы министрлиги менен мамлекеттик мүлктү башкаруу комитетинин ортосунда жүрүүдө.

Дүйнөлүк кеңешинин өкүлү Жилл Лилэнддин айтымында, алтын баасынын өсүшүнө эң алды мунайдын кымбаттоосу жана Ирандагы саясый жагдай, АКШнын бюджетиндеги тартыштыкка катар акыркы жылдары жаңы алтын кендеринин табылбаганы да кошумча болгон. Ошондой эле, түрдүү фондулардын да алтынды баасы түшпөс дөөлөт ирети сатып алып, сактоого өтүшкөнү таасир эткен:

- Акыркы бир нече жылда (геологиялык) чалгындоо издери аз болду. Арийне, издебесеңиз, эч нерсе таппайсыз. Кийинки жылдары иштетилген алтын кендерин алмаштырчу кендер аз табылды. Азыр изилдөөлөр көп жүргүзүлүүдө. Бирок, кенди таап, аны өндүрүшкө койгончо чейин көп убакыт кетет. Ошондуктан, жакынкы жылдары алтын аз казылат деген коркунуч бар. Экинчи жактан, алтынга талап зор. Мисалы, пенсиондук фондулар сыяктуу мекемелерге акыркы жылдары акчасын алтынга алмшатырып сактоо жеңил болуп калды. Лекин, алар алтынды алып иштетпейт.

Жилл Лилэнд алтындын кымбатташына экономикасы ылдам өсүп бараткан Кытай менен Индияда зергерлик буюмдарга болгон талаптын өскөнүн белгилеп, кардарлар жаңы баага көнүү үчүн убакыт керек экенин белгилейт:

- Баа өткөн жылы 9 процентке өскөнүнө карабай, зергерлер сатып алган алтындын көлөмү 5 процентке өстү же доллар менен эсептегенде өсүш 14процентке барабар болду. Ошол эле учурда зергерлердин талабы анча-мынча гана өстү. Себеби, Азия жана Жакынкы Чыгыштын өтө сезимтал базарында элдин мурдакыдан кымбат баага көнүүсү үчүн убакыт керек.

Баалуу металлдын кымбаттоосунан Лилэнд айымдын сөзүнчө, алтын өндүрүүчүлөр менен алтын компанияларынын кирешеси өсөт:

-Алтындын кымбаттоосунан биринчи кезекте алтын өндүргөн өлкөлөр пайда көрөт жана дүйнөнүн көп сандагы өтө кедей өлкөлөрү алтын өндүрүүчүлөр экени өтө маанилүү. Мали же Лаос сыяктуу айрым өтө жарды өлкөлөр үчүн алтын өтө маанилүү экспорттук товар болгондуктан, баа өссө, бул өлкөлөргө катар алтын компаниялары пайда табат.

Ушу тапта эл аралык базарда 1 унция алтын 704 доллардан сатылып жатканы менен 1980-жылкы рекорддук баасына жете элек:

- Ошондо 1 унция алтындын баасы 850 долларга чыккан. Бул баа 20 мүнөт кармалган. Аны бүгүнкү баа менен эсептегенде 2 миң доллар болот.

Жыл башынан бери алтындын баасы 30 проценттен көпкө өскөнү менен, Дүйнөлүк алтын кеңешинин өкүлү Жилл Лилэнддин сөзүнө караганда, алтындын наркы өтө эле кымбат эмес. Анткени, алтындын реалдуу баасын, 1971 – жылы алтындын наркы өсө баштагандан берки орточо баа менен салыштырганда, азыр баа ошол орто баадан бир аз гана жогору болот.