Экономика

Беш жылдан ашуун убакыттан бери көтөрүлүп келаткан бул долбоор чындыгында эле Кыргызстанга пайдасы жокпу?

Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун куруу идеясы 1995-жылдары эле пайда болгон. Анда жолдун эки багыты сунушталган. Биринчи багыт боюнча темир жол Өзбекстандан Кытайга Эркеч-Там аркылуу өтсө, экинчиси Торугарт аркылуу өтүш керек болгон.

Кыргызстан Торугарт аркылуу өтүүчү багытты тандап алган. Анткени бул долбоор аркылуу өлкөнүн түндүгү менен түштүгүн темир жол менен туташтырып алууну көздөгөн.

Кечээ жакынга чейин эле кыргыз бийлиги бул жолго артыкчылык берип келген. Ал эмес, президенттин өлкөнү туруктуу өнүктүрүү стратегиясына да бул долбоор киргизилген.

Бирок 16-декабрдагы маалымат жыйынында президент Алмазбек Атамбаев Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолунун Кыргызстанга пайдасы жоктугун билдирип чыкты:

​- Эми ачыгын айтууга мезгил келди окшойт, Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан жолу Кыргызстандын бир дагы проблемасын чечпейт. Бул жол Кытайга жана Өзбекстанга керек. Биз башка вариантты сунуштайбыз. Ал биринчи кезекте Кыргызстандын улуттук кызыкчылыгын көздөйт. Анткени биз темир жол Кыргызстандын түштүгү менен түндүгүн туташтыруусун каалайбыз. Ошол эле кезде ал жол Кытай менен Тажикстанды, керек болсо Өзбекстан менен байланыштырат. Мен жолдун бул вариантын Кытай төрагасы, урматтуу Си Цзинпин мырзага бердим. Дагы бир жолу белгилеп кетейин, биз биринчи кезекте Кыргызстандын кызыкчылыгына жараша чечим кабыл алабыз. Анткени биз бул жолду курсак, анда биз Кыргызстанга керек болгон экинчи жолду кура албайбыз.

Экинчи жол - бул Тажикстан - Кыргызстан - Казакстанды туташтырган темир жол. Бул долбоорду кыргыз бийлиги акыркы кезде көтөрүп, аны Жамааттык коопсуздук келишими уюмунун жыйынынын күн тартибине да сунуштаган. Кыргыз тарап эгерде Жамааттык коопсуздук келишими аскерий блок катары натыйжалуу болгусу келсе, анда алардын бирдиктүү темир жолу болуш керектигин жүйөө коюп келет. Бирок бул долбоор акчалуу Казакстан жана Орусия тараптан колдоо тапканы байкала элек.

Ал эми Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун куруу үчүн Кытай акча табууга макул болуп, анын техникалык-экономикалык негиздемесин түзүү үчүн да каражат бөлгөн. Бул долбоор үчүн 2 млрд. доллардан 4 млрд. долларга чейин каражат кетери да алдын ала эсептерде аныкталган. Техникалык-экономикалык негиздеме да быйылкы жылдын соңуна карай даяр болушу керек эле.


Кыргызстандын мурунку тышкы иштер министри Аликбек Жекшенкулов Кыргызстан транзиттик өлкө болууну кааласа, анда Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан жолу керек деп эсептейт:

​- Негизинен пайдалуу. Бирок шарттарын караш керек. Жолдун эни кандай болот, каражат кайдан келет, аны ким иштетет? Ушулардын баары каралыш керек. Биз транзиттик мамлекет болобуз деп концепцияда айтылып жүрбөйбү, эгерде ошондой болсо, анда башка сөз. Жок андай эмес, биз өзүбүзчө туюк мамлекет болобуз десе, анда башка сөз...

Аликбек Жекшенкулов президент Алмазбек Атамбаевдин темир жол боюнча позициясынын өзгөрүүсүн түшүнүксүз катары баалады.

Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун курууда Кыргызстан аймагынан өткөн жерлердеги кен байлыктар кытайларга берилет, темир жолдун курулушу менен Кытайдан миграция агымы күчөйт деген бүйүр кызыткан түкшүмөлдөр эл ичинде айтылып келген.

Кытайдын темир жолунун эни тар келип, ал КМШ аймагындагы стандартка төп келбеши да чечилбей келаткан маселелерден болгон. Андан сырткары Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолу Кытай - Казакстан темир жолуна, Кытай - Орусия темир жолуна атаандаш болоору, Кытайдын Борбор Азия чөлкөмүнө кирүүсүнө, таасирин күчөтүүсүнө эң мыкты шарт түзөрү да айтылып келген.

Ошондуктан Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун куруунун экономикалык эле эмес, геосаясий жана аскерий да мааниси олуттуу болгондуктан, орус эксперттери тарабынан өгөйлөнүп келаткан.

Эл аралык валюта кору кыргыз экономикасына 2012-жылкы алтын кен тармагындагы мыйзам бузуулардын айынан тарткан зыянды калыбына келтирүү үчүн 14.6 миллион доллар насыя бөлөт. Бул тууралуу аты аталган кордун Аткаруу комитетинин башчысынын милдетин аткаруучу Наоюки Шинохара кабарлады. Анын айтымында, Бишкектеги "Манас" эл аралык аба майданынан Жүк ташуу борбору кеткенден соң казынанын киреше бөлүгүн диверсификациялоо зарыл. Ал эми Евробиримдик Кыргызстанга 185 миллион евро бөлөт. Бул тууралуу Эстония өкмөтүнүн басма сөз кызматы маалымдады.

Эстония демекчи, Кыргызстан менен Балтика боюндагы өлкө ортосундагы товар алмашуу ушул жылдын алгачкы тогуз айында 8.8 миллион долларды түздү. Бул былтыркыга салыштырмалуу 27.7% арбын экенин кыргыз өкмөтүнүн басма сөз бөлүмү маалымдады.

Экспорт – 127.7 миң долларга, ал эми импорт – 8 миллион 712 миң долларга барабар болду. Эстониядан Кыргызстанга дары-дармек, дөңгөлөктүн резина бөлүгү жана анын капкактары импорттолот. Ал эми Кыргызстандан Эстонияга кара, түстүү металл жана авиакеросин экспорттолот.

Кыргыз агрономдору Эстониянын климатына ылайыкташтырылган беденин уругун экспорттоону жандандырууну сунушташты. Советтер союзу маалында Кыргызстандан Эстониянын айыл чарба керектөөсүнө беденин атайын сорттору ташылып турган. Убагында кыргыз бедеси Эстониянын аба ырайына туруштук берип, куурап калбай, жакшы түшүм берген.

Авиакеросин демекчи, орусиялык "Газпромнефть Аэронун" Кыргызстандагы ишканасы – "Газпромнефть Аэро – Кыргызстан" алгачкы тогуз айда өлкөнүн бюджетине 638 миллион сомдой салым кошту. Бул тууралуу "Манас" эл аралык аба майданындагы учактарды авиакеросин менен камсыздаган ишкананын директору Тилектеш Исаев кабарлады. Казынага которулган каражаттын 206 миллион сому салык түрүндө төлөнгөн.

"Газпромнефть Аэро – Кыргызстан" 2011-жылдан бери өлкө бюджетине 2.5 миллиард сом кошкон. Исаевдин айтымында, Борбор Азиядагы эң арзан авиакеросин Кыргызстанда. Бишкекте тоннасы азыр 970 долларга түштү, Алматыда – 1200 доллар жана Душанбеде 1900 долларга барабар.

Кыргызстанга ташылган мунай продукцияларынын 97% Орусиядан келет.

Чет жактан жарандар которгон каражаттын 98% да Орусиядан келет. Улуттук банк билдиргендей, жылдын алгачкы он айында Кыргызстанга 1.87 миллиард доллар которулган. Бул сан былтыркыдан 8% көп.

Дүйнөлүк базарда

Декабрдын башынан бери канадалык "Центерра Голд" кен өндүрүүчү компаниясынын баалуу кагаздарынын куну 53 центке көтөрүлдү. Андай болгону менен, жыл башынан бери акциялардын баасы жалпысынан 50% ашык арзандады.

Учурда Торонто фондулук биржасына ылайык, бир баалуу үлүш кагазы 3.79 канада долларына барабар. Эркин жүгүртүүдө 600 миллиондой акция бар жана алардын базардык жалпы баасы 895 миллион канада долларын түзөт.

"Центерра Голддун" акцияларынын быйылкы эң төмөн көрсөткүчү 2.82 канада долларына түшкөн. Ал эми эң жогорку баасы 10.42 канада доллары болгон. Бир канада доллары 46 сом 50 тыйынга барабар.

Аны менен бирге алтындын баасы дагы кымбаттады. Алтындын жүз унциясы ай башынан бери 12 долларга көтөрүлүп, 1234 доллардан сатылып жатат. Чийки мунайдын баасы акыркы ай ичи 3 долларга кымбаттап, бир баррель 97 долларга жетти.

Кыргызстандын баалуу кагаздар базарындагы соода көлөмү акыркы жумада 40.55 миллион сомго барабар болду. Сатылган облигациялардын көлөмү боюнча Кыргыз инвестиция-кредит банкы биринчи орунга озуп чыкты. Экинчи сапка "Шоро" компаниясы илинди.