Экономика

Бишкекте 18-декабрда энергетика тармагын реформалоо жана андагы ачык-айкындык, көзөмөлдөө маселелери боюнча талкуу болду.

Тариф саясаты кайрадан талкууда

Кыргызстан бир топ жылдардан бери эле энергетика тармагын коррупциядан арылтып, кризистен чыгаруу жолдорун издеп келет. Быйыл энергетика тармагына келген инвестициянын көбү эсептөөнү жакшыртууга жумшалды.

Энергетика министрлигинин статс-катчысы Батыркул Баетов аталган тармактагы негизги проблема катары уурдоо, электр энергиясын берүүнүн үзгүлтүккө учурап жатышы, камсыз кылуунун сапатынын начардыгы жана кардарга багытталбаган саясат деп атады. Уурдоону азайтуу үчүн акылдуу эсептегичтер орнотулганын, жаза катаалдай турганын белгилеп өттү:

- Эсеп так болсо, уурулук азаят. Биз азыр уурдаган кишини кармаган күндө да биздин бөлүштүрүүчү компаниялар аны сот жообуна тарта албай жатат. Ошон үчүн Кылмыш-жаза кодексине өзгөртүү киргизип жатабыз. Ошол уурдаган керектөөчү да, ошого жардам берген энергетикалык компаниянын өкүлү болсо алар да кылмыш жообуна тартылат.

Өкмөт келерки жылдан тарта тарифтик саясатты өзгөртүү иштерин баштайт. Алгач атайын документ даярдалат, жумушчу топ түзүлөт, анан ал жер-жерлерде талкууланат. Анан өкмөт мыйзам түрүндө парламентке жөнөтүлөт. Электр энергияга баа канчага көтөрүлөт деген маселеге чекитти Жогорку Кеңеш коёт.

Батыркул Баетов тарифти жогорулатмайынча электр энергиясындагы каатчылыктан чыгуу кыйын экенин айтууда:

- Ар бир киловатт сааттан 54 тыйындан утулуп, карызга батып, жалаң насыя менен жашай берсек, анда бул система 90-жылдардагы Казакстандын системасындай караңгылыкка, 2000-жылдардагы Грузия менен Армениядагы эмерегин жаккан абалга келип калышыбыз ажеп эмес. Бүгүнкү күндө жалпы эскирүү элүү пайызга жетти. Бул өтө чоң көрсөткүч. 15 пайыз болсо кризистин алдындагы абал, 25 пайызга жеткенде кризис болот. Бизде болсо кризис эки эсе болуп жатат.

Энергетика тармагын реформалоо боюнча бир катар документтер жазылган, Улуттук стратегияда көрсөтүлгөн. Эгемендиктин алгачкы жылдарынан тартып эле ири суммадагы инвестиция келген.

Жоголбогон жоготуулар

Энергетика министрлигинин алдындагы Байкоочу кеңештин теңтөрайымы Нурзат Абдырасулова реформа иштеринде эң ириде ачык-айкындуулук керек деп эсептейт:

- Ошол реформадагы жаңы кадамдар чындыгында эле бардык тараптан каралдыбы, жакшы такталдыбы, ошол кадамдар жакшы натыйжа алып келеби деген маселени коюп жатабыз. Андан сырткары коррупцияга жол берүү мыйзамдарда жана мыйзамдардын алдындагы документтерде болуп жатат. Андагы коррупцияга жол ачкан жагдайлардын баарын алып салмайынча, коррупция жоюлбайт. Андан сырткары чоң мамлекеттик сатып алуулар, корпоративдик башкаруу, тарифтер жана чет жактан келген насыялар боюнча да маселе бар.

“Түндүкэлектр” ишканасынын деректирлер кеңешинин мүчөсү Сапар Аргымбаев энергетика тармагындагы чечимдер, жасалган иштер дагы деле ачык эмес деп эсептейт жана анын баамында, коррупцияны ооздуктоо аракети жетишсиз болууда. Ушундан улам элде ишеним аз:

- Негизи баасы бир сомбу, эки сомбу, же элүү тыйынбы деп так билбей туруп, элге ушул тарифти төлөгүлө деп көндүрө албайбыз. Азыр элдин көбүнүн эле колунда бар. Кептин баары элдин ишенбей жатканында. Көбүрөөк төлөсөк, аны энергетиканын ичиндегилер уурдайт, дагы көөп кетишет деген ой менен эл тарифти көтөрүүгө каршы болуп жатат. Биз буга чейин айтып келгендей, структураны өзгөртүү керек. Ага деле акча кетпейт. Мисалы, электр энергиясын бөлүштүрүүчү компанияларды бириктирүү керек.

Электр энергиясындагы жоготуу - негизги проблемалардын бири. Өткөн жылы электр энергиясындагы жалпы жоготуу 20 пайыздан ашкан. Быйыл болсо 16,5 пайыз болду. Кыргыз өкмөтү реформалардын негизинде 2017-жылга чейин жоготуулардын көлөмүн 12 пайызга түшүрүүнү пландап жатат. Азырынча мындай дымакка ишенгендер аз.

Беш жылдан ашуун убакыттан бери көтөрүлүп келаткан бул долбоор чындыгында эле Кыргызстанга пайдасы жокпу?

Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун куруу идеясы 1995-жылдары эле пайда болгон. Анда жолдун эки багыты сунушталган. Биринчи багыт боюнча темир жол Өзбекстандан Кытайга Эркеч-Там аркылуу өтсө, экинчиси Торугарт аркылуу өтүш керек болгон.

Кыргызстан Торугарт аркылуу өтүүчү багытты тандап алган. Анткени бул долбоор аркылуу өлкөнүн түндүгү менен түштүгүн темир жол менен туташтырып алууну көздөгөн.

Кечээ жакынга чейин эле кыргыз бийлиги бул жолго артыкчылык берип келген. Ал эмес, президенттин өлкөнү туруктуу өнүктүрүү стратегиясына да бул долбоор киргизилген.

Бирок 16-декабрдагы маалымат жыйынында президент Алмазбек Атамбаев Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолунун Кыргызстанга пайдасы жоктугун билдирип чыкты:

​- Эми ачыгын айтууга мезгил келди окшойт, Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан жолу Кыргызстандын бир дагы проблемасын чечпейт. Бул жол Кытайга жана Өзбекстанга керек. Биз башка вариантты сунуштайбыз. Ал биринчи кезекте Кыргызстандын улуттук кызыкчылыгын көздөйт. Анткени биз темир жол Кыргызстандын түштүгү менен түндүгүн туташтыруусун каалайбыз. Ошол эле кезде ал жол Кытай менен Тажикстанды, керек болсо Өзбекстан менен байланыштырат. Мен жолдун бул вариантын Кытай төрагасы, урматтуу Си Цзинпин мырзага бердим. Дагы бир жолу белгилеп кетейин, биз биринчи кезекте Кыргызстандын кызыкчылыгына жараша чечим кабыл алабыз. Анткени биз бул жолду курсак, анда биз Кыргызстанга керек болгон экинчи жолду кура албайбыз.

Экинчи жол - бул Тажикстан - Кыргызстан - Казакстанды туташтырган темир жол. Бул долбоорду кыргыз бийлиги акыркы кезде көтөрүп, аны Жамааттык коопсуздук келишими уюмунун жыйынынын күн тартибине да сунуштаган. Кыргыз тарап эгерде Жамааттык коопсуздук келишими аскерий блок катары натыйжалуу болгусу келсе, анда алардын бирдиктүү темир жолу болуш керектигин жүйөө коюп келет. Бирок бул долбоор акчалуу Казакстан жана Орусия тараптан колдоо тапканы байкала элек.

Ал эми Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун куруу үчүн Кытай акча табууга макул болуп, анын техникалык-экономикалык негиздемесин түзүү үчүн да каражат бөлгөн. Бул долбоор үчүн 2 млрд. доллардан 4 млрд. долларга чейин каражат кетери да алдын ала эсептерде аныкталган. Техникалык-экономикалык негиздеме да быйылкы жылдын соңуна карай даяр болушу керек эле.


Кыргызстандын мурунку тышкы иштер министри Аликбек Жекшенкулов Кыргызстан транзиттик өлкө болууну кааласа, анда Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан жолу керек деп эсептейт:

​- Негизинен пайдалуу. Бирок шарттарын караш керек. Жолдун эни кандай болот, каражат кайдан келет, аны ким иштетет? Ушулардын баары каралыш керек. Биз транзиттик мамлекет болобуз деп концепцияда айтылып жүрбөйбү, эгерде ошондой болсо, анда башка сөз. Жок андай эмес, биз өзүбүзчө туюк мамлекет болобуз десе, анда башка сөз...

Аликбек Жекшенкулов президент Алмазбек Атамбаевдин темир жол боюнча позициясынын өзгөрүүсүн түшүнүксүз катары баалады.

Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун курууда Кыргызстан аймагынан өткөн жерлердеги кен байлыктар кытайларга берилет, темир жолдун курулушу менен Кытайдан миграция агымы күчөйт деген бүйүр кызыткан түкшүмөлдөр эл ичинде айтылып келген.

Кытайдын темир жолунун эни тар келип, ал КМШ аймагындагы стандартка төп келбеши да чечилбей келаткан маселелерден болгон. Андан сырткары Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолу Кытай - Казакстан темир жолуна, Кытай - Орусия темир жолуна атаандаш болоору, Кытайдын Борбор Азия чөлкөмүнө кирүүсүнө, таасирин күчөтүүсүнө эң мыкты шарт түзөрү да айтылып келген.

Ошондуктан Кытай - Кыргызстан - Өзбекстан темир жолун куруунун экономикалык эле эмес, геосаясий жана аскерий да мааниси олуттуу болгондуктан, орус эксперттери тарабынан өгөйлөнүп келаткан.