Пахта талаасындагы дыйкан. Жалал-Абад облусу, 5-апрель, 2013-жыл
Айыл чарбанын арышы жай
Кыргызстанда дыйкандар мамлекеттик колдоого муктаж экени дайым айтылып келатканы менен айыл чарба өлкө экономикасынын көйгөйлүү бөлүгү бойдон кала берүүдө.
Өкмөт өткөн жылдарга салыштырмалуу дыйкандар үчүн шарттар жакшырганын белгилейт. Аймактарда болсо жүз миң гектардан ашуун жер пайдаланылбай жатат. Кырдаалды 20 жыл мурун жерди менчиктештирүүдө кетирилген катачылыктар да оорлотуп келет.
Тикен баскан талаалар
Жалал-Абад облусунда мындан он жыл мурун бош калган эгин талаалары болчу эмес. Соңку кездери эч нерсе эгилбей, отоо чөп баскан үлүш жерлер көбөйдү.
Ноокендик фермер Момунжан Жороев мунун себебин дыйканчылыкка сарпталган каражат өзүн актабай, жаштар жумуш издеп чет элге кетип жатканы менен негиздейт:
- Жерди иштеткенге адам жок. Таштап кетип калбадыбы баары эле. Дыйкандар арзаныраак техникага, жер семирткичтерге муктаж. Анын баары кымбат болуп жатат.
Республиканын түштүгүндөгү дыйкандардын негизги көйгөйү - пахта баасынын көтөрүлбөй жатканы. Жыл сайын бул орчундуу маселе катары айтыла бергени менен баары сөз жүзүндө гана калып атканына кейиген Момунжан аксакал абал ушундай уланса, дыйканчылык талаалары кескин азаят деген ойдо:
- Дыйкандар күйүп бүттү. Быйыл пахтанын орточо баасы 35 сом болду. Былтыр чоңдор 40 сомдон өйдө болот деп айтты эле. Бирок андай болбой калды. Биздин кетирген чыгымдарыбызды бул баа актабайт. Химикаттар кымбат, техника кымбат. Бир гектар жер үчүн тракторчулар 1200 сомдон өйдө алат. Бир сезондо аз дегенде талаага 5 жолу трактор аралатыш керек. Пахтанын баасы 50 сомдон өйдө болгондо гана пайда табабыз.
Аймакта азыр элдин көбү беде өстүрүүгө өтө баштады. Анткени анын чыгымы аз. Оруп алып, боосун 70 сомдун айланасында сатып акча кылышат.
Төө буурчактан төөдөй пайда болобу?
Түштүк жактагы дыйкандардан айырмаланып, негизинен төө буурчак өстүрүү менен алектенген таластык дыйкандарга быйыл түшүмдүүлүк жагынан да, баа жагынан да кыйынчылык болгон жок. Буга чейин ортомчулар аркылуу бир килограмм төө буурчакты 30 сомдун тегерегинде сатып келишсе, быйыл түз эле чет өлкөлүк фирмаларга 90 сомдон жогору пулдап атышат.
Бирок ошого жараша жумушчу күчүнүн акысы да, күйүүчү майлардын баасы да көтөрүлгөнүн дыйкан Ислам Торгоев айтып берди:
- Быйыл бир күндүк эмгек акы 1000 сомдон болду. Он адам иштетсек, 10 000 сом акча төлөп жүрдүк. Күйүүчү май менен жер семирткичтердин баасы 1-2 сомго жогорулаганы байкалды.
Кант кызылчасын өндүрүү менен алектенген Чүй облусунун тургундары Совет учурунда он беш республикадагы дыйкандардын алдыңкы сабында болсо, учурда Кыргызстанды кызылча менен он пайыз гана камсыздайт. Бул цифра Айыл чарба министрлигинин быйылкы түшүм боюнча маалыматында айтылат.
Айыл чарбасы Кыргызстандагы ички дүң өнүмдүн 30 пайызын түзөт. Өлкө боюнча 360 000 майда чарбалар бар.
Министрликтин дыйканчылык башкармалыгынын башчысы Жигиталы Жумалиевдин айтымында, учурда 100 000 гектар жер пайдаланылбай турат. Буга сугат тармагындагы жетишпестиктер себеп болууда. Министрликтин маалыматында, быйыл бардык дан эгиндердин түшүмдүүлүгү башка жылдарга салыштырмалуу жогору болду.
Жигиталы Жумалиев буга тармакты өнүктүрүү үчүн өкмөттүн сунушу менен “Айыл банк” берип жаткан жеңилдетилген насыялар жана техникалык каражаттар таасир берип жатканын айтты:
- Быйыл 3 миллиард сомдон ашуун каражатты 13 миңдей дыйканыбыз алып, айыл чарба иштерине колдонушту. Дыйканчылык тармагына көңүл бурулбай жатат дегенге болбойт. Жыл сайын жакшы өзгөрүүлөр бар.
Жумалиевдин айтымында, дыйкандар насыяны 10 пайыздык үстөк менен алышат.
Чарбаларды ирилештирүү керекпи?
Экономика илиминин доктору, серепчи Аманкул Зулпукаров болсоминистрликтин маалыматы менен иш жүзүндөгү абал бири-бирине төп келбейт деген ойдо:
- Келип жаткан техникаларды колунда барлар гана алып, пайдаланып жатат. Насыялар деле карапайым дыйканга жеткен жок. Өкмөттүн дыйкандарга көрсөтүп жаткан азыркы жардамы жетишсиз.
Зулпукаров белгилегендей, 1994-жылдагы жерлерди үлүшкө бөлүп берүү программасы дыйканчылык тармагынын солгундашына алып келди. Жылдан жылга начарлап бараткан абалды жакшыртуу үчүн жерлерди кайрадан кооперативдерге бириктирүү зарыл болуп турат:
- Жер дыйкандын өзүнүн менчиги болуп кала бериши керек, бирок кооперативге биригип, чогуу иштеш зарыл болууда. Азыр ар бир дыйкан өзү үчүн күйүүчү май, трактор издейт. Бир айылда жүз дыйкан болсо, баары өз-өзүнчө аракет кылат. Алардын башын бириктирүү керек. Өкмөт насыяны, техниканы кооперативге берсе, алга жылуу болот.
Кыргызстанда декабрдын аягына чейин талаада иштөө соңку үч жылдан бери адаттагы көрүнүшкө айланып баратат. Буга кол күчүнүн жана каражаттын тартыштыгы негизги себеп катары көрсөтүлөт. Серепчилер өлкөдө саясат маселеси алдыңкы орунга чыгып, дыйкандарга көңүл буруу солгундап кеткенин айтып келишет.
Өтүп бараткан 2013-жыл президент Путин үчүн ыкыбалдуу болду. Forbes журналы Владимир Путинди дүйнөнүн эң күчтүү инсаны деп жарыялады.
Анын эл аралык майдандагы таасиринин өсүшүнө Сирияга чет элдик күчтөрдүн басып кирүүсүн токтотуудагы ролу, АКШнын коопсуздук кызматынын мурдакы кызматкери Эдвард Сноудендин Орусиядан баш паанек табуусу, Армения менен Украинанын Евробиримдик менен саясый-экономикалык жакындашуу ыкласынан баш тартканы өбөлгө түздү.
АКШ Мамкатчысы Жон Керри сентябрдагы пресс-конференцияда Сирия президенти Башар Асад бардык химиялык куралдарынан баш тартса, чет элдик интервенцияны болтура албайт деген ойдун учун чыгарды. Ошол эле күнү президент Путин дипломаттык демилгени илип алып, эски союздашын АКШнын сунушун аткаруу үчүн баарын жасоого үндөдү.
- Айрым басылмалар "Путин Керринин жаңылыштыгын пайдаланып кетти” деп түз эле жазышты. Ошону менен Путин талдоочулар баамдагандай, Жакынкы Чыгышта дагы бир коогалаңды чыгарбоого салым кошуп, согушчул Вашингтондун көлөкөсүнөн тынчтыктын кептери сыңары атып чыкты. Сирия демилгеси Орусиянын тышкы саясаты үчүн жыл ичиндеги өтө маанилүү окуя. Орусия албетте, макамга ээ болду. Ал бүгүн Жакынкы Чыгыштагы маанилүү державалардын бири, - дейт Кошмо Штаттардагы Сан Франциско университетинин профессору Андрей Цыганков.
АКШнын Улуттук коопсуздук агенттигинин мурдакы консультанты Эдвард Сноудендин июлда ара жолдон бура тартып, Орусиядан жабыт тапканы да Путинге аброй берди. Качкын Американын дүйнөнүн чар тарабында телефон сүйлөшүүлөрүн тыңшаганын ашкере кылып, Вашингтондун абийирин төккөн.
The Economist журналынын редактору Эдвард Лукастын байкашынча, Москва Сноудендин окуясын Вашингтон менен Европанын ортосуна шынаа кагуу үчүн ийгиликтүү пайдаланды:
- Мунун баары Кремлдин чырагына май тамызды, - дейт Э. Лукас. - Батыш сүйлөгөнү гана болбосо, адам укуктарын такыр ойлошпойт, Федералдык коопсуздук бюросу менен Улуттук коопсуздук агенттиги ортосундагы айрыманы көрдүңөрбү? Сыягы Кремль ушинтип, Батышка өзүңөрдү карагыла, өзүңөрдү ойлогула, деп каңкуулап жатты. Менимче, бул жосун дагы узакка созулат.
Сноуденге баш паанек берип, Вашингтондун шагын сындыруу Кремль үчүн өтө зарурат эле. Анткени адвокат Сергей Магницкийдин абакта кароосуз калып өлгөнүнө байланыштуу жыл башында АКШ анын өлүмүнө кызматтык тиешеси бар орусиялык мартабалуу чиновниктерге санкция жарыялаган. Анан көп өтпөй Орус өкмөтү жетим балдарды америкалыктардын асырап алышына тыйуу салганда, эл аралык коомчулукка Путин өч алуу үчүн балдарды курмандыкка чалды дегендей туйулган.
Сентябрда Армения Евробиримдик менен Ассоциациялык келишимге кол коюу боюнча мурдакы мерчеминен баш тартканы, ноябрда Украинанын да ушундай кадамга баруусу Орусиянын тышкы саясатта уткан упайын көбөйттү. Себеби эки өлкө тең Москванын ачыктан ачык опузасы жана кысымы астында ушундай кадамга барды.
Нью-Йорк университетинин профессору Марк Галеоттинин айтышынча, Кремль мунай жана газды Батыштын “акылдуу күч” деп аталган алдыңкы технологиясына жана демократиялык дөөлөттөрүнө каршы узак мезгил пайдалана албайт:
- Бул нерселердин баары ырааттуу иштетилип туруш керек экени талашкыс чындык. Булар “акылдуу күч” эмес. Булар Украинаны табигый түрдө Европа Биримдигиндеги экономикалык, социалдык, саясый, а түгүл моралдык артыкчылыктарга умтултчу нерсе эмес. Орусиянын мунайы жана газы дайыма корголуп турушу, кору тастыкталып турушу абзел. Мунай-газ, албетте азайуучу, колдон түшчү курал деп ойлойм.
Саясат изилдөөчү Цыганковдун оюнча, Путин 2014-жылы бардык чылбыры колуна байланган улуттук экономика жана саясый система тууралуу кам көрүшү шарт:
- Ички иштерге кайрылсак, Орусия тезирээк экономиканы өзгөртүшү зарыл. Себеби ушу тапта өсүш 1, 5 процентке барабар. Бул тышкы чакырыктарга, анын ичинде Кытайдын өсүп бараткан кубатына каршы турганга жетишсиз. Орусиянын саясый системасы да толук бойдон дымыган абалда турат. Чечүүчү маселелер көп. Өкмөт талаптагыдай иштебей жатат.
Президент Путин быйыл жыл бою эл аралык кабарларда башкы тема болгону менен, серепчилер Кремлдин кожоюнун тышкы саясаттагы тактикалык жеңиштери Москвага стратегиялык жактан узак мөөнөттүк пайда алып келерине көп деле ишене беришпейт. Алардын бири, Нью-Йорк университетинин профессору Марк Галеотти асыресе саясый лидерлер өлкө ичинде жоготкон кадыр-баркын сырттан издешет дейт:
- Саясый лидерлер өлкө ичиндеги иштерде өзүн чабал, күчсүз сезген учурда, тышкы саясатка ыктай баштайт. Азыр дал ошондой болууда деп ойлойм. Путин сыртта ийгиликке жеткендей көрүнгөнү менен, анын ички саясатка этибар бербей чанып жатканы чындык. Анда оппозиция менен кантип иштешкендин, Орусиянын үстүндө мунарыктаган узак мөөнөттүк экономикалык проблемаларды кантип жөндөөнүн стратегиясы жок.
Эгер Украинадагы соңку саясый кырдаалды эске алсак, Киев келерки жылы- Москва улам жадына салган пайдага карабай, көптөр тилеген саясый-экономикалык келишимге Евробиримдик менен кол коюшу ажап эмес.
