Экономикалык мунапыс же дүнүйө-мүлктү ачыкка чыгарган жарым жылдык өнөктүк 31-декабрда аяктаганы турат.
Кыргызстанда алгачкы ирет дүнүйө-мүлктү жана кирешени легалдаштырууга багытталган бул иш-чара 1-июлда башталган. Анын алкагында бүгүнкү күнгө карата 4 миң 400 адам өз эрки менен кирешесин ачык көргөзгөн. Экономикалык мунапыстан пайдаланып калууну каалагандар көп болгондуктан, аны жаңы жылдан кийин да узартуу сунушу өкмөткө берилди.
Юстиция министрлигинин нотариус жана адвокатура башкармалыгынын жетекчиси Марипа Сейдалиеванын “Азаттыкка” билдиришинче, 26-декабрга карата 4400 адам экономикалык мунапысты пайдаланып, кирешесин ачык көргөздү.
- 31-декабрга, өнөктүктүн бүтөөрүнө аз калганда декларация толтурабыз деген адамдар көбөйүп жатат. 26-декабрга карата 4400 болду. Бирок дагы деле келип жатышат. Кошумча дагы 3000 бланк жасаттык.
Декларацияны толтурган мамлекеттик нотариалдык кеңселер каалоочулардын көптүгүнөн дем алыш күндөрү да иштемей болууда. Анткени мыйзамдын маңызы коомчулукка жакшы маалым болбогондуктан, ноябрь айына чейин болгону жүздөй гана адам каттоодо жок кирешесин декларациядан өткөргөн.
Ал эми 31-декабрь жакындаганы күнүнө 200дөй адам кирешесин ачыктап жатат дейт Экономика министрлигинин салык саясаты башкармалыгынын бөлүм башчысы Кубан Айдаралиев. Ал мыйзамдын максаты жарандарга өз ыктыяры менен мүлкүн жана кирешесин ачыктоого, ошону менен бирге жоопкерчиликтен кутулууга шарт түзөрүн айтты.
- Бул декларацияда көрсөтүлгөн жалпы мүлк жана акча каражаты бардык текшерүүдөн куткарылат. Ал эми легалдаштырбаган адамдардын мүлктөрү боюнча кийин кандайдыр бир маселелер чыгып, орто жолдон салык төлөп калышы мүмкүн.
Мүлктү жана капиталды легалдаштыруу 2016-жылы башталуучу "Бирдиктүү салык декларациясын" утурлай киргизилген. Мыйзамга ылайык, декларация мамлекеттик нотариалдык кеңселер тарабынан гана бекитилет. Ал документ декларанттын өзүндө гана сакталат, мазмуну эч ким тарабынан териштирилбейт. Кубан Айдаралиев:
- Буга чейин адамдын өзүнө катталбаган же башка бирөөнүн атына катталып калган акча каражаттары же мүлктөрү болуп калышы мүмкүн. Ошолорду каттаганга, ачыкка чыгарганга мүмкүнчүлүк болот. 2016-жылы бирдиктүү жалпы салык декларациясына өтөбүз. Ошол маалда декларация толтурулбаган же легалдаштырылбаган кайсы бир мүлктү ээси кайдан жана кандай жол менен пайда болгонун түшүндүрүп бере албаса, мамлекеттик көз караш менен алганда ал адам салыктан качкан болуп эсептелип калат. Ошонун айынан кошумча салыкка тартылышы мүмкүн.
Декларация толтуруу учурунда ар бир жаран мүлкүн өзү баалайт жана 45 миллион сомдон ашпаса, декларация бланкы менен нотариустун 150 сомдук кызматын гана төлөйт. Эгер 45 миллион же андан ашыра баалагандар милдеттүү түрдө 450 миң сомдук пошлина төлөөгө туура келет. Айдаралиевдин айтышынча, мүлкүн 45 миллион сомдон ашыра баалагандар да болду.
Мурдагы каржы министри Акылбек Жапаров көпчүлүк эл жарым жылдык экономикалык мунапыс өнөктүгүнөн кабардар болбогондуктан, ал өзүн актабай калды деген пикирде.
- Бул элге эң керектүү жана либералдуу мыйзам болчу. Тилекке каршы, муну өкмөт элге жайылтып, түшүндүрүп бере албагандыктан, натыйжасы жакшы болгон жок. 2016-жылдын 1-январынан баштап өкмөт адамдардын кирешесин да, чыгашасын да сурай баштайт. Ошонун алдында салыктан, Социалдык фонддон жана башка жактардан жарандардын мүлкүнө, капиталына кечирим болсун деген абдан жакшы мыйзам эле. Бирок өкмөт тарабынан иш абдан начар уюштурулду деген пикирдемин.
Өкмөт алгач болжолдоп 5 миң нускада гана декларациялык бланк чыгарган, бирок толтурууну каалагандардын саны акыркы күндөрү өскөндүктөн, ушул жумада кошумча дагы 3 миң бланк даярдалды. Ошону менен бирге экономикалык мунапыстын мөөнөтүн 1-апрелге чейин узартуу сунушу өкмөткө берилди.
Кара-Кече көмүрү коррупциялашкан аткаминерлер менен уюшкан кылмыш топторунун киреше булагына айланган.
Мына ошонун айынан мамлекетке өткөрүлгөн көмүр кени түрдүү кызыкчылыктагы топтордун ортосундагы тирешке себеп болууда. Натыйжада көмүр казып алуунун расмий көлөмү азайган менен, көмүскө жол менен көмүр уурдап алып чыгып сатуунун агымы көбөйгөн. Өкмөт бул маселени жөнгө салуу жолдорун издегени менен азырынча жыйынтык чыга элек.
“Каралардын” кармашы
Кара-Кече көмүр кенине көзөмөл жүргүзүүгө кызыкдар топтордун ортосундагы тирешүү кызыл-жаян мушташка айланган учурлар аз эмес. Анткени тиешелүү топтордун кенден кезексиз көмүр тартууга байланыштуу иш-аракеттери чырдын чыгышына өбөлгө түзгөн жагдай калыптанып калган. Бул өзгөчө укуктан адатта мамлекеттик бийликтин же криминалдык чөйрөнүн өкүлдөрү гана пайдаланып келишет. Ошондон улам уюшкан кылмыш топторунун ортосунда чыр чыгып, анын аягы кан төгүүгө чейин жеткени бар.
“Эр айдоочу” коомдук уюмунун башчысы Качкын Булатов мындагы көмүр ишкердиги криминалдык топтордун ортосундагы талашка айланганына токтолду:
- Ал жерде мурдатан эле “Водолаз” менен жергиликтүү криминалдык топтордун ортосунда тирешүү болуп келген. Алардын башында Капар деген адам турат. Өткөндөгү ок атышуу окуясы мына ошол тирешүүнүн туундусу болду. Булардын каржы булагы толук ошол жактан. Муну райондук жана облустук милиция башчылары менен прокуратура билет. Бирок ушуга чейин чара көргөнүн көрө элекмин. Себеби өздөрү дагы кызыкдар.
Кара-Кече көмүр кени быйыл “Кыргыз көмүр” мамлекеттик ишканасынын филиалы болуп кайра түзүлгөн. Ага 2010-жылы мамлекеттин карамагына кайра алынган Кара-Кечедеги Беш-Сары жана Ак улак көмүр кендери да кошулган болчу. Быйыл аталган кендеги борбордук карьерден гана көмүр казылгандыктан андан көмүр тартып чыгаруу машакаты күчөгөн.
Мындай жагдай көмүр жүктөөчүлөрдүн узун кезегин пайда кылган. Кара-Кече көмүр кенинин коопсуздук кызматынын жетекчиси Тынчтык Медербеков кендеги көмүр уурулук жана кезек күтүү машакаты чырдын чыгышына себеп болуп жатканын белгиледи:
- Чырдын көбү өзү мына ошол кезек талаштан чыгат. Эми өткөндөгү атышуу мына ошол “каралардын” ортосунда чыкты дешти. Бирок алар кимдер экенин билбейбиз. Биз бул жакка жаңы жетекчиликтин жиберүүсү менен келген элек. Анткени мында уурулук күчөгөн деген маалымат бар болчу. Ошондуктан биздин максат абалды көзөмөлгө алуу болчу. Бирок биздин келишибиз менен андагы уурулукка тоскоол болот дештиби, андагылар бизге баш ийбеди.
Кара-Кече көмүр кени быйылкы кышкы сезонго 100 миң тонна көмүр казып алууну мерчемдеген. Бирок 2013-жылдын декабрь айына карата 57 миң тоннага чукул гана көмүр казып алган. Ошол эле кезде каттоого алынбай сыртка чыгарылып, сатылып жаткан көмүрдүн эсеби канча экенин эч ким билбейт дейт андагы адистер.
Башаламан башкаруу
Техниканын жетишсиздиги, көмүр уурулук жана башкаруунун натыйжасыздыгы көмүр кенинде башаламан жагдайды жараткан. “Кара-Кече” филиалынын жакында борбордон дайындалган техникалык директору Улан Байышбеков андагы жетекчилик алмашмайынча абал өзгөрбөйт деген пикирде:
- Мында ок атышуу, карьер ураган кырсык болду. Азыр бул жакка көмүргө балдарын жөнөткөндөн коркуп калышты. Бул көмүр кени чыр-чатактын очогу болуп калды. Биз биринчи бул жактагы жетекчи кадрларды алмаштырып, ички тартипти оңдобосок, абал оор бойдон кала берчүдөй. Бул мамлекеттик ишкана болгону менен, бул жерди бир ууч топ гана көзөмөлдөп калган. Мына ошол топ кандай кааласа, ошондой болуп жатат. Алар борбордук аппаратка да баш ийбейт. Ошондуктан алардын ишмердиги текшерилип, укуктук баа берилиши керек.
Бирок мындай доомат менен Кара-Кечени 2010-жылдан бери башкарып келе жаткан жетекчилик макул эмес. Ишкананын коммерциялык директору Рустам Алымкулов кендеги жагдай боюнча айтылган дооматтарды четке какты:
- Каяктагы уурулук? Андай болушу мүмкүн эмес. Бул жакка “Кыргыз көмүр” ишканасынан коопсуздук жана техникалык кызматчылар жөнөтүлгөн. Мына ошолор бардыгын көзөмөлгө алып турушат. Анан кандайдыр бир мыйзамсыз аракеттер болду деп айтууга негиз жок. Бул эми акча бар жерде айтыла жүрчү ар кандай эле ушак сөздөр. Мында эки жетекчинин ортосундагы эле пикир келишпестиктен чыгып жаткан маселе. Башка эч кандай чатак жок.
Отун-энергетика министрлиги “Кыргыз көмүр” мамлекеттик ишканасы менен анын "Кара-Кече" филиалынын ортосундагы ажырымды жөнгө салуунун жолдорун издөөдө. Буга байланыштуу эки жетекчини тең кызматтан алып, ал орундарга сынак жарыяланышы мүмкүн экени айтылууда.
