Экономика

Бишкектеги фондулук биржасында ноябрь айында сооданын көлөмү 9% азайды. Дүйнөлүк базарларда алтын дагы арзандады. Кыргызстандагы эң ири эки уюлдук байланыш операторлоруна алгачкы тогуз ай ичинде 8 млрд. сомдон ашык акча түштү.

Кыргызстандагы эки ири "Билайн" жана "МегаКом" уюлдук байланыш операторлору жылдын тогуз айынын жыйынтыгын жарыялашты. Жалпысынан уюлдук байланыш кызматын көрсөтүүдө 8 миллиард 632 миллион сом акча түшүп, кардарлардын саны 5 миллион 250 миңге жетти.

"Билайн" кабарлагандай, тогуз ай ичинде 2 миллиард 599 миллион сом түшүп, былтыркыга салыштырмалуу өсүш 25.2% түздү. Уюлдук оператордун абоненттеринин саны 5% өсүп, 2 миллион 531 миңге жетти. Ал эми "Билайн" кирген "Вымпелком" компаниясы жалпысынан 5.7 миллиард доллар тапкан.

"Мегаком" соода белгисине ээлик кылган "Альфа Телеком" ишканасына жылдын тогуз айында көрсөткөн кызматынын эсебинен 6 миллиард 33 миллион сом түшүп, 6% өскөн. "Мегакомдун" кардарларынын саны 24% өсүп, 2 миллион 719 миңге жетти. "Альфа Телеком" кабарлагандай, ишкана тогуз ай ичинде республикалык казынага 1 миллиард 365 миллион сом чегерген.

"Билайн" жана "Мегакомдон" тышкары, Кыргызстанда "КАТЕЛ", "О!" жана "Фонекс" уюлдук байланыш операторлору иштейт.

Байланыш демекчи, Кыргызстан телерадио берүүлөрдү жеткирүүгө, интернет жана уюлдук телефон байланышына, минералдык ресурстарды космостон изилдөөгө жана байланыштын башка түрлөрү менен өлкөнү камсыздоого жылына жарым миллион доллардай каражат сарптайт. Кыргызстан мурдагы совет республикалардын ичинен эң биринчи болуп Жердин геостационардык орбитасынан түбөлүк ээлик кыла турган жайга ээ болсо да, өз спутниги жок. Ошондуктан Кыргызстан башка өлкөлөрдүн жасалма жандоочторун колдонууга аргасыз жана ал үчүн чоң акча жумшалат.

Жергиликтүү адистеринин эсебинде Кыргызстан өзү спутник учурууга жетишсе, андан өлкө бюджетине эң аз дегенде жылына 200 миллион доллар түшүп, жасалма жандоочко кеткен чыгымдарды тез актамак. Андан сырткары, спутник байланышын ижарага алууга кеткен миллиондогон чыгымдар кыскармак. Белгилей кетчү нерсе, Бишкекте 1996-жылы "Силксат" кыргыз сателлитин жасоо долбоору башталып, аягына чыккан эмес. Кыргызстан планетанын геостационардык орбитасында өзүнүн позициясына ээ болгон Борбор Азиядагы жалгыз өлкө.

Ал ортодо Франциянын Кыргызстандагы элчиси Стефон Ката француз жасалма жандоочусун колдонууну транспорт жана байланыш министри Калыкбек Султановго сунуштады. Бул тууралуу аталган министрлик кабарлады.

Учурда кыргыз байланыш ишканалары АКШ, Орусия, Европа жана Түркиянын сателлитин чоң каражат жумшап пайдаланат. Спутник байланышынан сырткары, элчи Ката Франция Кыргызстандагы авто жана темир жол тармактарына кызыкдар экенин белгиледи. Андан сырткары, француз жарандык авиация адистери кыргыз авиакомпанияларын Евробиримдиктин "кара тизмесинен" чыгарууга кеңеш берүүгө даяр экенин кошумчалады.

Авиация демекчи, Перс булуңундагы Катар Кыргызстан менен жүргүнчү жана жүк ташууда түз аба каттамдарын ачууга дилгир. Бул тууралу Катардын элчиси Мохамед ал-Наими министр Султановго кезиккенде билдирди.

Транспорт жана байланыш министрлигинин басма сөз кызматы кабарлагандай, элчи ал-Наими Бишкек – Доха авиарейсин ачуу Катардан инвестиция тартууга өбөлгө түзөрүн, расмий Доха Тамчыдагы Ысык-Көл эл аралык аба майданын кеңейтүүгө да кызыкдар экенин айтты. Кыргызстан дүйнөнүн 27 өлкөсү менен түз аба каттамдар келишимине кол койгон. Катар ал тизмеге кирбейт. Кыргыз жарандары жылына авиабилеттерге 450 миллион доллар сарптайт.

Эми глобалдык базарларга учкай көз чаптырсак. "Центерра Голддун" акциялары акыркы жети күн ичинде 15 центке кымбаттап, бир баалуу кагаздын баасы 3 канада доллары 26 центти түздү. "Сары алтындын" баасы дагы 29 долларга арзандап, алтындын жүз унциясы 1222 доллардан сатылып жатат. Чийки мунайдын баасы акыркы апта ичи 2 долларга көтөрүлүп, бир баррель 94 долларга жетти.

Кыргызстандын баалуу кагаздар базарындагы соода көлөмү ноябрь айында 100.13 миллион сомго барабар болду. Бул октябрга салыштырмалуу 9.68% төмөн. Жалпысынан 9 миллион 394 миңден ашык баалуу кагаздар сатылды.

Сатылган акциялардын көлөмү боюнча "Аю гарант" камсыздоо компаниясы 50 миллион сом менен биринчи орунга озуп чыкты, облигациялардын ичинен Кыргыз инвестиция-кредит банкы 20 миллион 281 миң сом менен алдыңкы сапка илинди.

Соодаланган баалуу кагаздардын 73.51% каржы секторунда, 15.49% тейлөө тармагында жана 11% өндүрүш секторунда иштеген компанияларга таандык. Ал эми соңку жума ичи сооданын көлөмү эки миллионго азайып, 10 миллион 997 миң сомго барабар болду.

Transparency International уюмунун баяндамасында, Кыргызстан 177 өлкөнүн ичинен 150-орунду ээлеп, коррупция тамырын жайды делген өлкөлөрдүн катарынан орун алды. Былтыр 154-орунду ээлеген эле. Бирок уюм өкүлдөрүнүн айтымында, бул өлкөдө абал жакшырганын көрсөтпөйт.

Аталган уюмдун Кыргызстандагы борборунун жетекчиси Адылбек Шаршенбаевдин “Азаттыкка” билдиришинче, мындай жыйынтык коррупциянын деңгээлин аныктоодогу ыкманын өзгөрүшүнөн келип чыккан:

- Коррупцияга көз караш индекси деген изилдөө эксперттерди жана ишкерлерди сурамжылоого негизделип даярдалган. Жыйынтыкка ылайык, Кыргызстанда коррупциянын деңгээли азайбаганы белгилүү болду. Быйыл 150-орунга чыктык. Бирок топтогон баллынын саны боюнча 24 балл алып, былтыркы эле орунда калдык. Бул коррупциянын деңгээли боюнча өзгөрүү жок дегенди билдирет.

Шаршенбаев кошумчалагандай, Кыргызстанда коррупциянын жайылышына ыңгайлуу шарт дагы эле бар болуп жатканы кооптондурууда. Ал эми бийликтин аракети болсо коррупциянын түпкү себеби эмес, анын кесепети менен күрөшүүгө гана багытталып жатат.

Анткен менен бийлик өкүлдөрү коррупцияга каршы күрөштүн акыбети кайта баштады деп билдиришүүдө. УКМКга караштуу Коррупцияга каршы кызматтын жетекчиси Бектен Сыдыгалиев өткөн айдагы Коргоо кеңешинин жыйынында сүйлөп жатып, аткарылган иштин жыйынтыгын санап берген эле:

- Акыркы эки жылдагы көрүлгөн чаралар өлкөдөгү стратегиялык маанилүү тармактарда коррупцияны кыскартуу боюнча оң жыйынтыктарды бере баштады. Ал эми быйылкы 9 айдын ичинде Коррупцияга каршы кызмат тарабынан 56 иш сотко өткөрүлдү. Кылмыш жоопкерчилигине 93 жооптуу кызмат адамы тартылып, анын он экиси соттолду. Коррупцияга каршы кызмат корррупциялык кылмыштардын айынан мамлекеттик бюджетке 1 миллиард 107 миллион сом зыян келтирилгенин аныктап, анын 702 млн. сому кайтарылган. Бул жалпы чыгымдын 63,4 пайызын түзөт.

Ошол эле учурда кыргыз бийлиги ноябрдагы Коргоо кеңешинде коррупцияга каршы күрөштүн экинчи этабын жарыялады. Анда президент Алмазбек Атамбаев негизги сокку саясий коррупцияга каршы урулушу керек деп билдирүүдө. Мындан көп узабай Жогорку Кеңештин мурдагы төрагасы, депутат Акматбек Келдибеков камакка алынса, Бишкек шаарынын мэри Иса Өмүркуловго кылмыш иши козголду.

Алмазбек Атамбаев болсо алдыдагы 4 жылда коррупционерлердин сазайын берем деп убада кылды:

- Ачык айтайын, мени 1 миллионго жакын эл президент кылып шайлаган. Дагы 4 жылым калды. Ушул убакыт ичинде коррупциянын сазайын берем. Мени коркутуу мүмкүн эмес, мен Кудайдан гана корком.

Ошентсе да, расмий бийликтин мындай билдирүүлөрүнө карабай, Transparency International уюмунун коррупция менен күрөштөн майнап жок деген баасы канчалык жөндүү деген суроо талкууланууда.

Жогорку Кеңештин депутаты Жоомарт Сапарбаевдин пикиринде, учурда Кыргызстанда коррупционерлерди жазалоо жараяны гана жүрүп, жемкордукту алдын алуу иштери жүргүзүлбөгөндүктөн эл аралык уюм дал ушундай жыйынтык чыгарды:

- Акыркы 20 жыл ичинде качан ушунча министр, депутаттар камалды эле? Учурда коррупцияга каршы күрөш же коррупционерлерди жазалоо жараяны жүрүп жатат. Бирок коррупцияга каршы күрөш жазалоо менен эле чектелбей, комплекстүү түрдө коррупцияга каршы стандарттарды киргизүү болуп саналат. Эми президент мунун баарын экинчи этапта ишке ашырабыз деп билдирип жатат.

Ал эми көз карандысыз эксперт Азамат Акелеев бийликтин жогорку катмарында коррупцияга каршы күрөш жөнүндө сөз болгону менен төмөнкү катмарлар мурдагы эле жемкордук схемасы менен иштеп жатканын белгилейт:

- Коррупцияга каршы күрөш калың элдин катмарына сезилген деле жок. Ишкелер, катардагы жарандар мурда учураган маселелер, схемалар ошол бойдон эле калууда. Маселен, тартип коргоо органдары, көзөмөл жүргүзчү органдар мурдагы ыкма менен өз чөнтөгүн толтуруп жатышат. Ал эми Transparency International уюму дал ушул ишкер чөйрөсүндө сурамжылоо жүргүзүп, баяндаманы даярдаган. Ошондуктан дал ушундай жыйынтык келип чыкты.

Transparency International уюмунун рейтингинде биринчи орунда Дания жана Жаңы Зеландия турат. Мурдагы советтик өлкөлөрдөн көп жылдардан бери Эстония алдыңкы сапты бербей келет. Быйыл Балтика боюндагы бул өлкө 28-орунду ээледи. Ал эми Борбор Азия өлкөлөрдөн Казакстан 140-орунду ээлесе, Тажикстан 154-орунга чыгып, Түркмөнстан менен Өзбекстан 168-орунда жайгашкан.