Экономика

Коронавирус пандемиясынын айынан кыргызстандыктар кыйла кирешесинен ажырады. Расмий маалыматтарга караганда, быйылкы жылдын Биринчи жарым жылдыгында калктын реалдуу кирешеси 7,7% азайды. Буга товарлардын кымбатташы да, элдин номиналдык кирешеси кемигени да себеп болду.

Баарынан көп оорчулук Бишкек менен Чүй облусунун тургундарына түштү, Талас облусунда болсо кирешелер тескерисинче көбөйдү.

Номиналдык кирешенин реалдуу кирешеден айырмасы

Ушул эки көрсөткүч жарандардын кирешеси көбөйүп же азайып жатканын көрсөтөт.

Номиналдык кирешелер – калктын иштеп тапкан кирешесинин жалпы суммасы. Экономикада жагдай жакшы болбосо деле адатта ал көбөйө берет. Жарандар жыл сайын мурдагысынан көп табышат. Анткен менен номиналдык кирешелер калк турмушунун оңолуп баратышынын реалдуу картинасын көрсөтө албайт, анткени айлык-акы менен бирге товарлардын баасы да көтөрүлүп кетет.

Дагы караңыз

Тышкы карыз: элден колдоо күткөн өкмөт

Калктын жашоо-турмушунун деңгээли канчалык өсүп жатканын реалдуу кирешелер аныктай алат. Бул инфляцияны эске алган көрсөткүч. Маселен, мурда 20 миң сом айлык акы алып келген адамдын маянасы 22 сомго көтөрүлсө, анын номиналдык кирешеси 10% көтөрүлөт. Ошол эле кезде инфляция 15% чыкса, 22 миң сом айлык алган адамдын реалдуу кирешеси азайып калат. Муну атайын формула менен эсептеп чыгышат.

Быйылкы жагдай кандай?

Реалдуу эле эмес, номиналдуу кирешелер да азаюуда. Өткөн жылдын жарым жылдыгында кыргызстандыктардын номиналдык кирешелери 215,4 млрд. сомду түзгөн, быйыл 210,4 млрд. сом болуп, 2,3% төмөндөдү.

Соңку 20 жылда кыргызстандыктардын номиналдык кирешеси бир да жолу минтип төмөн түшкөн эмес.

Быйылкы жарым жылдыкта товарлар менен кызматтар 3% кымбаттады. Баарынан да азык-түлүктүн баасы тез жогорулап жатат.

Негизги ишкердиктин активдүү бөлүгү жайгашкан Чүй облусу менен Бишкек шаарында жашагандардын кирешелери кескин азайып кеттти. Баш калаа тургундарынын номиналдык кирешеси 8,9% азайды, инфляцияны эсепке алганда (реалдуу кирешелер) азаюу 15% түздү.

Номиналдык жана реалдуу кирешелердин ортосундагы оңурайган айырманы мына бул графиктен көрсө болот. Маселен, Баткен облусунун жашоочулары иштеп тапкан каражаты мурдагысынан 5,4% көп, анткен менен бул акчага өткөн жылга салыштырмалуу кыйла аз товарларды сатып алышат, тейлөө акысы да жогорулап кетти. Ушундай эле жагдайды Жалал-Абад облусу менен Ош шаарынан байкоого болот. Анткен менен Талас облусункн жашоочуларынын кирешеси көбөйгөнү байкалган.

Бул эмнени билдирет?

Кыргызстандын өкмөтү калктын кирешеси кантип өсүп жатканына көңүл деле бурбайт, анткен менен эл аралык тажрыйбада бул калктын жашоо-турмушун изилдеп туруунун негизги көрсөткүчтөрүнүн бири.

Орус президенти Владимир Путин калктын кирешесинин азайышын Орусиянын негизги социалдык көйгөйлөрүнүн бири деп атаган.

Өлкөдөгү экономикалык жагдайдын оорлошун кирешелердин азайышы айгинелейт. Товарлар менен кызмат көрсөтүүнүн баасы көтөрүлгөнү менен ал жерде иштеп аткандардын кирешеси азаюуда.

Дагы караңыз

Өкмөттүн реформасы: Эски система, жаңы талап

Экономика министринин кеңешчиси Нургүл Акимова азыркы абалды минтип түшүндүрдү:

«Мунун баары болуп аткан экономикалык окуялардын жыйынтыгы: апаат менен карантин чаралары көптөгөн ишканалардын мурдагыдай иштешине мүмкүндүк бербей жатат. Жумуш орундары азайып, товарлар менен кызмат көрсөтүүнүн көлөмү кемип, баштагыдай пайда түшпөй калды, анын залакасы маянага тийип, ал да азайды», - деди Акимова.

Кирешелердин азайышы жакырчылыкты күчөтөт. Азыр кыргызстандыктардын 20% жокчулукта жашайт.

Статистика боюнча, Ош, Баткен жана Жалал-Абад облустарында бул көрсөткүч 35% жетет.

Макаланын түп нускасы орус тилинде.

Анын негизинде шаар мэриясынын кызматкерлерине 25 гектар жерди сатууда кызматынан кыянаттык менен пайдаланды деген кине коюлууда. Айып тагылган кызматкерлер тууралуу маалымат айтыла элек.

Мэрия жана жерди сатып алган ишкер Нурбек Осмонов бул айыптоого негиз жок экенин жүйө келтиришти.

Кең-Сай массивиндеги 25 гектар жердин сатылышына байланыштуу иш Жазык кодексинин 320-беренесинин 2-бөлүмү («Кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануу») менен Кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине киргизилген. Бул тууралуу «Азаттыкка» Башкы прокуратуранын маалымат жана коомчулук менен байланыш бөлүмүнүн прокурору Эрмек Асанов билдирди.

Эрмек Асановдун айтымында, 2020-жылдын 4-сентябрында Ош шаарынын вице-мэринин №233 токтомунун негизинде муниципалдык 25 гектар жер аянты 2,5 миллион сомго түз сатылып, бирок акы төлөнө электе «Кыргыз Текстил ЛТД» ЖЧКсынын менчиги экенин тастыктаган мамлекеттик акт берилген.

«Ош шаардык прокуратурасынын жүргүзгөн текшерүүсүндө жер аянтынын нарктык базар баасы 72 миллион сомду түзөрү аныкталып, айырмасы 69 миллион 500 миң сомго аз көрсөтүлгөн. Бүгүнкү күнгө чейин Ош шаардык мэриясынын бюджетине түз сатып алууда көрсөтүлгөн 2,5 миллион сом төлөнбөй туруп, мамлекеттик акты берилгендиги тастыкталган. Натыйжада, Ош шаардык мэриясынын жооптуу кызматкерлери тарабынан мамлекетке өзгөчө ири суммадагы зыян келтирилген. Бул факты 2020-жылдын 11-ноябрында Ош шаардык прокуратурасы тарабынан Кыргыз Республикасынын Жазык кодексинин 320-беренесинин 2-бөлүгү ("Кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануу") менен Кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталып, учурда тергөө амалдары башталды».

«Кыргыз Текстил ЛТД» компаниясы бул жер тилкесин менчикке алганга чейин эле ижарага алып иштетип келген. Менчиктештирүүдө да эч кандай мыйзам бузулбаганын Ош шаарынын вице-мэри Жасур Азимов билдирди:

«Эч кандай мыйзам бузулган жок. Баары мыйзам чегинде болду. Ал жерге чоң завод курулуп, 7-8 миңдей адам иш менен камсыз болмок. Завод ишке кирсе, 70 миллион эмес миллиарддаган кирешелер түшө баштайт. Сумманы эки-үч киши отуруп алып эле чыгарбайбыз. Тендерден утуп келген киши баалап берген. Ошол жерге килейген завод куруп койсо, биз кантип аукционго беребиз?».

«Жерди акысыз эле берсе болмок»

Жерге, «Кыргыз текстил ЛТД» ишканасына ишкер Нурбек Осмонов ээлик кылат. Ал инвестор таап, алардын койгон шартына ылайык ушул жер тилкесин текстиль фабрикасын куруу үчүн сатып алган. Ишкана курууга 38 миллион доллар инвестиция салынганы мурда кабарланган. Осмонов дүйнөлүк тажрыйбаларда 7-8 миңдей жумуш орунду түзүп жаткан мындай ири долбоорлор үчүн мамлекет жерди акысыз бере турганын белгиледи:

«Дүйнөлүк практикада өнүгүп келе жаткан мамлекеттерде андай жерлерди мамлекет акысыз берет. Анын үстүнө Ош шаарындагы аябай чоң, көп жумуш оруну түзүлө турган жер. 2,5 миллионго сатпай, бизге акысыз берип, жеңилдиктерге барыш керек болчу».

Ишкер прокуратура жерди 72 миллион сомго кымбат баалап жатканын белгиледи.

Жергиликтүү байкоочулардын бири Айбек Таалайбек уулу бул окуяны шаар бийлиги менен ишкердин жең ичинен бүтүргөн ишинин тыянагы катары эсептейт.

«Мэриянын жең ичинен соодалашканы көрүнүп жатат. Кагаз жүзүндө "мынча деп коёлу, чынында мынча" деген. Кыргызстанда көптөгөн жарандар өмүрүндө бир жолу да жер тилкеге жетпей өздөрү менен өздөрү оокат кылып жатканда биздикилер арзыбаган акчага жеке жактарга берип жатабыз».

Саясий кызыкчылык же мэрияга карата басым

Анткен менен бул ишти ишкердикке тоскоолдук кылуу, кайсы бир кызыкчылыктар үчүн жасалган иш деп жоромолдогондор да бар.

Журналист Арген Нуров прокуратуранын жер сатылгандан кийин гана тергөө ишин баштаганын сындады.

«Түштөн кийин баатыр. 27 гектар Кең-Сайдан жер сатылып жатканда каякта эле? Түз келишим менен ички инвестор келсе, ага жер берсе эмнеге болбойт? Мыйзамсыз болсо мыйзамдуу жолун сунуш кылбайбы? Ушундай ишти көрүп, бирок убагында үндөбөгөн прокуратуранын өзүнө кылмыш козгосо болбойбу?».

Саясат жана экономика жаатындагы эксперт Эркин Абдразаков Ош шаардык мэрисынын кызматкерлеринин үстүнөн тергөө ишинин ачылышы калаа бийлигине бир жагынан басым болсо, экинчи жагынан шайлоо алдындагы борбордук бийликтин таасирин күчөтүү аракети деген пикирде.

«Саясий буйрук экени көрүнүп эле турат. Ачык эле "басым" деп айтсак болот. Анткени өлкө боюнча Ош шаардык мэриясынын ишине коомчулуктун көзү түз. Ош негизи талапкерлер үчүн добуш алууга ыңгайлуу аймак. Мурунку шайлоодо №2 форма менен бир топ болдук. Өздөрүнө пайдалуу жагына келгенде мыйзам бузуулар көрүнүп турса да унчукпай койгон. "Кызматынан аша чаап пайдаланды" дегенди акыркы убакта "дүжүр" берене катары колдонуп калышты».

Фабрикага ээлик кылган Айбек жана Нурбек Осмоновдор «Ихлас» соода маркасына ээлик кылган бир нече курулуш компаниялардын ээси. Ага-ини Ош шаарында электромобиль чыгаруучу завод, текстиль фабрикасын, Баткенде өрүктү кайра иштетүүчү завод жана текстиль фабрикасын курушкан.

Кең-Сай аймагындагы бул текстиль фабрикасынын курулушун Сооронбай Жээнбеков Ош шаарынын мэри Таалайбек Сарыбашовдун коштоосунда быйыл 9-сентябрда көрүп кеткен.

Нурбек Осмонов жана анын бир тууганы Айбек Осмонов ишкерчиликтен сырткары «Мекеним Кыргызстан» партиясынын негиздөөчүлөрү болуп саналат. Алар быйылкы парламенттик шайлоодо алгач ушул партия менен аттанып, кийин «Ыйман Нуру» партиясына ооп кетишкен. Бир туугандар кийин «Ыйман Нуру» партиясы менен да шайлоого барбай калган.