Экономика

Биргелешкен бир аракеттер көрүлдүбү? Уюмдун курамындагы мамлекеттер кризис учурунда тилектештигин көргөзө алыштыбы?

Ушул жана башка суроолорго Париждеги «IHS Markit» изилдөө компаниясынын башкы талдоочусу Алекс Меликишвили жооп берди.

- Маегибизди соңку окуядан баштасак. 19-майда Евразия Экономикалык Биримдигине (ЕАЭБ) кирген өлкөлөрдүн президенттери уюмдун беш жылга түзүлгөн стратегиясын бекитишкен жок. Бул күтүлгөн эле жаңылык болдубу?

- ЕАЭБ башынан эле формалдуу уюм болчу. Институционалдык жактан өнүккөн эмес болчу. Акыркы жаңылык мен үчүн таң каларлык эмес. Себеби, биримдиктеги өлкөлөр бир жагынан COVID-19дун кесепеттери менен күрөшсө, экинчи жагынан уюмдун эки негизги мүчөсү - экономикасы газ менен мунай экспортунан көз каранды Орусия менен Казакстанга мунайдын кескин арзандашы да чоң сокку урду. Мунун бардыгы биримдиктин интеграциясына терс таасирин тийгизбей койгон жок.

Андан тышкары көптөгөн ички карама-каршылыктар байкалууда. Мисалы, уюмдун жакыр жана чабал мүчөлөрү Армения жана Кыргызстан өз-өзүнчө Орусияга кайрылып, газдын баасын төмөндөтүүнү суранышкан. Менин түшүнгөнүмө караганда, Орусия андайды каалаган жок. Бул да биримдикке кирген өлкөлөрдүн ортосундагы тилектештиктин деңгээлин көргөзөт.

Дагы бир мисалды айта кетейин. Орусиянын өкүлдөрү маал-маалы менен орток валюта маселесин көтөрүп келишет. Казак бийлиги, анын ичинде Тышкы иштер министрлиги канча жолу «андай маселе каралбайт» деп билдирүү жасаганын санап да бүтүрө албайм. Блоктун хартиясында да андай мүмкүнчүлүк каралган эмес. Нур-Султан үчүн орток валютаны кабыл алуу - өтө алыс кеткен кадам, азырынча.

- Пандемия биримдикке, андагы мамлекеттердин кызматташтыгына кандай таасир тийгизди?

- Биримдик 2015-жылдын январында, демек 5 жыл мурун пайда болгонун унутпаш керек. Бул салыштырмалуу жаңы уюшма. Ал биринчи кезекте экономикалык интеграцияга негизделген соода блогу. Балким Казакстандын ошол кездеги президенти Нурсултан Назарбаев оюнда Европа Биримдигин үлгү катары караштырса керек. Бирок бул биринчи кезекте соода блогу деп кайталайт элем. Демек, COVID-19 пандемиясынан улам келип чыккан эпидемиялогиялык чукул кырдаалды жөнгө салуу сыяктуу маселелер анын баштапкы уставынын алкагына кирбейт.

Уюмдагы мамлекеттердин ортосунда карантиндик аракеттерди айкалыштыруунун белгилери да байкалган жок. Ар бир өлкөнүн өкмөтү башкаларды карап отурбай өз алдынча карантин киргизген. Көрүлгөн чаралар бири-биринен абдан айырмаланып келген жана азыр да айырмаланат. Менимче, биримдик коронавируска байланыштуу конкреттүү биргелешкен стратегияны сөзсүз иштеп чыгышы керек деп күтпөй эле койгон оң. Ооба, жетекчилер жыйын куруп, кризисти талкуулашты. Бирок баары кайра эле формалдуу түрдө өттү.

Уюмдагы мамлекеттер COVID-19 илдетинин жайылышынын алдын алуу аракеттерин координациялоо жөнүндө макулдашкан. Конкреттүү иштерден медициналык жабдууларга бирдиктүү импорт тарифтерин алуу, эпидемиологиялык маалымат менен алмашып туруу сыяктуу чечимдерди атасак болот. Уюмдун кандайдыр бир гуманитардык жардамы жөнүндө мен уккан эмесмин. Эки тараптуу негизде айрым өлкөлөр бири-бирине көмөктөшүүдө. Мисалы, Казакстан Кыргызстанга жардам жөнөткөнүн айтсак болот.

- Кээ бир жетекчилер кыйынчылыктарга туш болгон тармактарды колдош үчүн Евразия өнүгүү банкын тартууну сунуш кылышкан. Ошондой сунуштарды ишке ашыруунун механизми барбы?

- Евразия өнүгүү банкы COVID-19дун экономикалык кесепеттерин жумшартыш үчүн биримдиктин мүчөлөрүнө акча бергенинен кабарым жок. Банктын насыя мүмкүнчүлүктөрү чектелген. Кандай болгон күндө да биримдикке кирген мамлекеттердин башка эл аралык финансылык институттардын, анын ичинде Дүйнөлүк банк менен Эл аралык Валюта Фондунан (ЭВФ) жардам алуу мүмкүнчүлүгү жогорураак. Кыргызстан ошондой көмөк алуунун кезегинде турат, мисалы мартта ЭВФ чукул жардам иретинде 120,9 миллион доллар насыя бөлүүнү жактырган.

- Айрым эксперттер ушундай пандемия маалында биримдиктин Орусияда жүргөн жарандары орус жарандары менен тең каралса болмок деген ойлорун айтышат. Бул канчалык реалдуу?

- Бул куру кыял деп ойлойм. Соңку окуялар көргөзгөндөй, коронавирус жуккандар кескин көбөйгөн сайын Орусиянын саламаттык сактоо системасына чоң күч келип атат. Өлкө COVID-19 илдетинин негизги очокторунан болуп калды. Мындай шартта медициналык жайлар орус жарандарын дарылап айыктыруу менен алектенип, айласын таппай келатышат. Бейтаптар ансыз да көп болуп жатат. Анан биримдиктин жарандарына да ушундай кам көрүшөт деген ой реалдуу эмес.

Анталия шаарында тигүүчү болуп иштеген Айнура эки жылдан бери Кыргызстанга бара элек. Паспортунун мөөнөтү бүткөн. Буга карабай ал Түркияда калууну чечти. Айнура бул кадамын дүйнөдө коронавирус илдети күчөп турганда жакындарына залакасын тийгизгиси келбегени менен түшүндүрдү:

«Мен Түркияга келгенде бир жылдан кийин паспортумдун мөөнөтү бүтүп калды. Элчилик же консулдуктан бүтүрүп алам деп жүргөм. Мыйзам ага жол бербейт экен. «Кыргызстанга барып, жаңы паспорт ал» дешкен. Чыгынбай отуруп эки жыл өтүп кетти. Түркияда коронавирусту жугузуп алгандар чыга баштаганда курбум экөөбүз Кыргызстанга кайталы дегенбиз. Стамбулдагы башкы консулдуктан «тийиштүү документтерди алып келсеңер, убактылуу чыгууга документ жазып беребиз» дешти. Түркиядан кеткен чартердик каттамдарга да жазылып койгонбуз. Бирок курбум экөөбүз жакындарыбызды ойлоп, аба каттамдары ачылганча Анталияда эле болууну чечтик. Жолдон вирус жугузуп алып жакындарыбызды кыйнагыбыз келген жок».

Дагы караңыз

Түркия: мыйзамсыз мигранттардын абалы оор

Түркияда азыр ички аба каттамдар 4-июнга чейин, эл аралык каттамдар 10-июнга чейин токтотулган.

Мындан улам бул өлкөдөгү миңден ашуун кыргызстандык төрт жолу атайын уюштурулган чартердик каттам менен Кыргызстанга кайткан.

18-майда Түркиянын президенти Режеп Тайып Эрдоган элге «калыбына келтирүү» кадамдарын түшүндүрдү. Ага ылайык, өлкөдөгү ири ишканалар жаңы тартипке ылайык иштей баштайт. Эрдоган ошондой эле жарандарды сөзсүз беткап тагынып, социалдык аралыкты сактоого үндөдү.

Расмий Анкаранын «калыбына келтирүү» чечимине ылайык, Түркияда туруктуу жашаган ар бир жаран Саламаттык сактоо министрлиги иштеп чыккан тиркемеден алына турган атайын код менен гана жолго чыга алат.

Бул тиркеме тууралуу мигранттар боюнча серепчи Мурат Эршахин түшүндүрмө берди:

«Жаңы иштелип чыккан HES (ХЕС) деп аталган тиркеме Түркияда жашаган ар бир жарандын коронавирус боюнча маалыматын чогултат. Бул өлкөдө жашаган чет өлкөлүк жарандарга да тийиштүү. Алар HES (ХЕС) тиркемесин телефонго жүктөп, чет өлкөлүктөргө берилген идентификациялык номер менен катталууга милдеттүү. Алынган код өзгөчө аймактар арасындагы автобус жана учак каттамдарында суралат. Бара-бара бул код Түркиянын ар бир мамлекеттик мекемесинде сурала баштайт. Муну менен министрлик колдонуучуларга коронавирус илдети тууралуу маалымат таратууга жана аларды көзөмөлдөөнү пландаштырууда».

Жылдызбек Жолдошбек уулу алты жылдан бери Анкара шаарында «Датка» жеке фирмасын жетектеп келет. Түркияда өндүрүлгөн товарларды чет өлкөгө экспорттогон ишкер коронавирус пандемиясы маалында буюртмалар болгону менен иш солгундаганын белгиледи:

«Биздин фирма негизинен экспорт менен алектенгендиктен ишибиздин дээрлик көбү чет өлкөлөрдө өтөт. Июль айында Нигерияда өтө турган жармаңкеге катталып койдук эле, ал октябрь айына жылдырылды. Президент Режеп Тайып Эрдоган бул илдет башталгандан бери эле «Экспорт жана өндүрүштү токтотпой, аларга ар тараптуу колдоо көрсөтөбүз» деп айтып келет.

Азыр Түркияда дем алыш күндөрү коменданттык саат жарыяланып жатат, бирок өндүрүштө иштегендерге жумушка барууга уруксат берилген. Биздин фирма карантин башталгандан бери Орусия, Украина, Грузия, Кыргызстан жана Тажикстанга товарларыбызды жөнөтүп жаттык. Июнь айынан тартып жумушчуларымды ишке чакырсамбы деген ой бар. 2,5 айдан бери жумушчуларым үйдө иштеп жаткан. Бизге окшош чакан фирмалар негизинен 2020-жылы жумушчулардын айлыгын убагында төлөп берүүнү максат кылып жатабыз. Башкача айтканда, үстүбүздөгү жылы кирешени биринчи планга койбой, чыгашаны жаап, анан айлыкты төлөп берсек деп турабыз».

Ал эми Стамбул шаарында эки жылдан бери кийим-кечектерди дүңүнөн саткан дүкөндө сатуучу болуп иштеген Толкун учурда жумушсуз калды.

«Мен иштеген дүкөн Түркияга коронавирус келгенде эле жабылган. Эки жарым айдан бери үйдөмүн. Айлык төлөнгөн жок. Эки күн мурда дүкөндүн ээси чалып, жумушчуларды кыскартканын, алардын арасына мени да кошконун айтты. Жолдор жабылып, соода токтогондо дүкөндү жапканга туура келиптир. Ошентип жумушсуз калдым. Коронавирус илдетинен улам Стамбулда жумушсуз калган жалгыз мен эмесмин. Кыргыздардын көбү жумушсуз отурган чак. Андыктан белди бекем бууп, башка иш издегени турам».

Түркиядагы кыргызстандыктар Стамбул, Анкара, Анталия жана Измир сыяктуу ири шаарларда жашап эмгектенет. Өзгөчө жай айларында Анталия аймагындагы мейманканаларда иштеген кыргызстандык мигранттардын саны миңдеп саналат.

Учурда Түркияда COVID-19 илдетин жугузуп алгандардын саны төмөндөгүнөн улам түрк өкмөтү жайкы туристтик сезон июнь айында ачыларын маалымдаган. Бирок «коронавирус менен күрөшүү максатында мейманканалар министрликтер тарабынан тыкыр текшерилгени үчүн аларда иштеген чет өлкөлүк мигранттардын саны кыскарат»,- деди «Мекендештерди колдоо» штабынын жетекчиси Рысгүл Кадырова:

«Учурда Анталияда жумушсуздук күч алды. Шартка байланыштуу мурда үй жумуштарын кылган кыз-келиндер да бош отурат. Мейманканалар толугу менен жабык. Анталиядагы кыргызстандыктар негизинен ошол жерде иштечү. 18-майда ачылат, бирок жергиликтүү жумушчуларды алат деген сөздөр бар. Кайра эле биздин мекендештер жумушсуз калышы ыктымал. Андыктан Анталияда «Мекендештерди колдоо» штабын түзүп, мекендештерге иштин башталышын күтүүнү сунуш кылып жатабыз. Бул жактагы кыз-келиндер, жигиттер менен чогулуп дал ушул жардамга муктаж мекендештерибизге колдоо көрсөтүп, аларга кеп-кеңештерибизди берели деп сүйлөштүк».

22-майда Түркиянын туризм жана маданият министри Мехмет Нури Эрсой мейманканаларга иштегени келген чет өлкөлүк мигранттар аэропортто коронавирус тестин жасатууга милдеттүү экенин маалымдады. Эгер мигранттан вирус чыкса, ал карантинге алынышы толук ыктымал.

Өлкөдө 11-майдан бери соода борборлору, чач тарачтар жана сулуулук салондору ишке кирген. Ал эми 11-мартта жабылган мектептер жаңы окуу жылын сентябрь айында гана ачары маалым болду.

Түркияда расмий өзгөчө кырдаал киргизилген эмес, бирок дем алыш күндөрү коменданттык саат жарыяланып жатат. Орозо айт күнүнө дал келген 23-24-25-26-май күндөрү да көчөгө чыгууга тыюу салынган.

Ал эми 30 миңдей кыргызстандык Стамбул, Анкара жана Анталия сыяктуу ири шаарларда жашап эмгектенет жана окуйт.