Экономика

Анын ичинде товар жүгүртүүдөгү тоскоолдуктар боюнча да маселе көтөрүлүп, газдын баасына карата карама-каршы пикирлер айтылды. Мунун фонунда казак президенти уюмдун интеграциясын токтото турууну да сунуш кылды. Кантсе да пандемия аталган биримдикти сынап жаткандай.

Кайра-кайра козголгон маселелер

ЕАЭБге кирген өлкөлөрдүн лидерлери кирген Жогорку Евразия экономикалык кеңешинин (ЖЕЭК) кезектеги жыйыны коронавирус илдетине байланыштуу 19-майда видео аркылуу онлайн форматта өттү. Саммитке Беларус төрагалык кылды. Бул - ЕАЭБ лидерлеринин пандемия башталгандан берки экинчи онлайн жыйыны.

Бул ирет Кыргызстандын президенти Сооронбай Жээнбеков уюмдун ичиндеги тоскоолдуктар алынбаса, сотко кайрылуу мүмкүнчүлүгүн караштыруу маселесин көтөрдү.

«Бүгүнкү шартта ЕАЭБдин ичинде товарлардын эркин жүрүшү азык-түлүк коопсуздугун камсыз кылыш үчүн актуалдуу болуп калды. Биз биримдиктин ички бажы аймагындагы тоскоолдуктарды жоюу маселесине кайрадан көңүл бурууга аргасызбыз. Биринчи керектелчү өндүрүмдү жеткирүүдө «жашыл коридорлорду» түзүү жөнүндө макулдашууга жетишкенбиз. Ошого карабастан, биримдикке кирген айрым мамлекеттер көзөмөлдү күчөтүп, азык-түлүк жеткирүүгө чектөөлөрдү киргизүүдө. Тоскоолдуктарды жоюу боюнча азыркы механизмдер натыйжалуу эмес, Евразия экономикалык комиссиясынын ыйгарым укуктары жетишсиз болуп жатат. Комиссиянын бөгөттөрдү жоюу тууралуу чечимин айрым мамлекеттер толук аткарбай жатат. Ошондуктан ЕЭКтин коллегиясын тоскоолдуктарды жойбогондорго карата айыппул санкцияларын колдонуу тууралуу ЕАЭБдин сотуна кайрылуу укугун берүүнү сунуш кылам», - деди ал.

Жээнбеков «тоскоолдук кылып жатат» деп, сыягы, Казакстанды мисал кылгансыды. Анткени Кыргызстан уюмга казак өлкөсү аркылуу гана чектешет жана экспорту көбүнчө кыргыз-казак чек арасы менен чыгат.

Арийне, Кыргызстан менен Казакстандын ортосундагы мындай келишпестиктер буга чейин бир нече жолу байкалган. Айрым учурларда казак тарап чек арада текшерүүнү катаалдатып, тилкеде автоунаалардын узун кезеги туруп калчу. Кезинде бул маселелер эки өлкөнүн мурдагы президенттери Алмазбек Атамбаев менен Нурсултан Назарбаевдин тирешүүсүнө чейин жеткирген жайы бар.

Кыргыз мамлекет башчысы андан ары газ темасына да токтолду. Ал ЕАЭБдин газ рыногу өзүнүн жеке өндүрүшүнөн гана эмес, үчүнчү өлкөлөрдөн да камсыздаларын айтып, кайсы өлкөдөн чыкканына карабастан, аны жеткирүү тарифи дискриминация болбошу керек деген пикирин билдирди.

Андан кийин сөз алган Орусиянын президенти Владимир Путин уюмдун 2025-жылга чейин интеграциялык документи тууралуу сөз кылып, анда газды ташуу тарифинен башка маселелер дээрлик макулдашылып бүтүп калганын маалымдады:

«Менден мурда сүйлөгөн Кыргызстандын президенти да бул жөнүндө айтып кетти. Бул формуланы Орусия, Казакстан жана Кыргызстан колдоду. Анын мааниси газга карата бааны түзүү ыкмасы кийин ЕврАзЭКтин жалпы газ рыногун түзүү тууралуу сүйлөшүүлөрдө аныкталса да болмок. Бул формуланы азырынча биздин армян жана беларус кызматташтар кабыл албай жатат, аларда газга карата өзүнүн көз караштары бар».

Буга чейин уюмдун мүчөсү Беларус жаратылыш газы дүйнөдө арзандап жатса, Орусия аны дүйнөлүк баадан да жогору сатып жатканына доомат коюп, газдын тарифин кайра кароону сунуш кылган.

Кийин Кыргызстан да Орусиядан жаратылыш газынын баасын кайра карап чыгууну өтүнгөн. Орус тарап бул сунушту карап чыгууга убада бергени кабарланган.

«Газпром Кыргызстан» компаниясы апрель айында калк үчүн бир куб метр газды 15,3 сомдон 17,6 сомго чейин кымбаттаткан. Бизнес үчүн (өнөр жай ишканалары, коммерциялык түзүмдөр жана бюджеттик уюмдар) бир куб метр газдын баасы 18,7 сомдон 21,3 сомго көтөрүлгөн. Баанын өзгөрүшү АКШ долларынын расмий курсу жогорулагандыгы менен байланыштырылган. Бирок кийин өкмөт «Газпром Кыргызстан» компаниясы менен кыргыз өкмөтүнүн ортосундагы макулдашууга ылайык, көгүлтүр оттун баасы мурунку калыбында калганын кабарлаган. Бул карапайым газ колдонуучулар менен катар эле ишканаларга да тиешелүү экени айтылган.

Интеграцияны токтото туруу жөнүндө сунуш

Интеграция демекчи, «2025-жылга чейин Евразия экономикалык интеграциясынын стратегиялык өнүгүү багыттары» деген долбоор туурасында онлайн саммитте дээрлик ар бир мамлекет башчы сөз кылды.

Кыргыз мамлекет башчысы документтеги өз ара көмөктөшүү тууралуу маселени дагы бир сыйра тактап жазуу зарыл экенин белгилеп, аны жеткире иштеп чыгууга чакырды. Беларустун президенти Александр Лукашенко да долбоор боюнча сүйлөшүүлөр улантылышы керек экенин белгиледи.

Ушундай эле маселени көтөргөн Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев интеграциялык документтин долбоорун кабыл алууну токтото турууну сунуш кылды.

«Комиссиянын өкүлдөрү мурдараак стратегияны мамлекет башчылар кабыл аларын анонс кылып жиберишкенин белгилеп коёюн. Менин оюмча бул алдыга орунсуз чуркоо. Президенттерге талкуулоого мүмкүнчүлүк берип, бул документти кабыл алабызбы, жокпу, өздөрүнө өз алдынча чечим кабыл алууга мүмкүнчүлүк бериш керек. Евразия экономикалык комиссиясынын кээ бир мүчөлөрүнүн «биз документти даярдадык, президенттердин иши - аны кабыл алуу» деген аракети ашыкча. Менимче биз, президенттер, мындан кийин ката кетирбеш үчүн жана коомчулукту сынына кабылбаш үчүн документти кошумча талкуулап алышыбыз зарыл».

Бирок жыйынтыгында кеп болгон документтин долбоору мындан ары оңдоо шарты менен кабыл алынды. Онлайн саммитте ошондой эле ЕЭКтин кадрдык курамы, макроэкономикалык саясаттын багыттары, салык маселеси жана башка маселелер тууралуу да бир нече документ жактырылды.

Кантсе да соңку саммитте ЕАЭБге кирген мамлекеттердин лидерлеринин бул жана башка темалардагы таарынычтары сыпайы түрдө болсо да айтылгандай болду. Башка маселе - онлайн жыйында айтылган маселелер мурдагы жыйындарда деле көтөрүлүп, бирок чечилген эмес.

Ал ортодо дүйнөнү каптаган вирус жана пандемия да уюмдагы мамлекеттердин мамилесинин реалдуу жүзүн көрсөткөндөй болду. Бул жөнүндө саясий эксперт Эмил Жороев ушундай пикирде.

«Пандемия шартында дүйнөдөгү ар кандай биригүү сыноодон өтүп жатат десек болот. ЕАЭБди карасак, мындагы ар бир мамлекет кризис менен өз алдынча кармашып келди. Мурда да толгон-токой маселелер болчу. Ошол эле чек ара маселеси, санитардык жана башка техрегламенттер боюнча келишпестиктер, кыскасы ар бир мамлекеттин өзүнүн маселеси бар эле. Беларус менен Орусиянын талаштарын айтуунун да кажети жок. Кризисте болсо биримдиктеги мамлекеттердин алакасында кемчиликтер, жаралар көп экени ого бетер көзгө урунуп чыга келди. Кечээги саммитте өлкөлөр өнүгүү стратегиясын кабыл алууга даяр эмес болгону, кризистин чакырыктарына жооп бере албаганы ЕАЭБ өзүн биримдик катары көрсөтө албаганын айгинелейт», - дейт талдоочу.

Евразия Экономикалык Биримдиги (ЕАЭБ) 2010-жылы Беларустун, Казакстандын жана Орусиянын Бажы биримдиги катары түзүлгөн. Кийин 2015-жылы бул уюмга Армения менен Кыргызстан кошулган.

Кыргыз өкмөтү ЕАЭБге мүчө болгондо төрт эркиндик берилерин, алар - жарандардын, товардын, тейлөө кызматтарынын жана капиталдын беш өлкө аймагында тоскоолдуксуз жүрүшү экенин жарыялаган. Уюмдун ичинде фитосанитардык нормалар жана талаптар бар.

Соңку жылдары ЕАЭБге мүчөлүк Кыргызстанга пайда алып келбегени тууралуу пикирлер парламентте айтылып, уюм ичиндеги пикир келишпестиктер тууралуу өкмөт да билдирүүдө. Айрым эл өкүлдөрү ачык эле биримдиктен чыгып кетүүнү сунуш кылышкан.

Кыргыз өкмөтү бул тармакта коркунуч бар экенин мойнуна алып, бирок ал мынчалык артка кетпей турганына ишендирүүгө аракет кылууда. Эмнеси болсо да кыргыз тикмечилери эки айдан бери ишсиз отурат.

Комиссия каккан коңгуроо

Коронавирус жараткан дүйнөлүк кризистин беш өлкөгө тийгизген таасирин талдаган Евразия экономикалык комиссиясынын (ЕЭК) баяндамасында соода-сатыктын бардык тармактары каралды.

Евразия Экономикалык Биримдигинин (ЕАЭБ) курамындагы өлкөлөрдүн экономикасына, финансы рыногуна, өндүрүшүнө, соода алакасына карата коркунучтар жана аларга байланыштуу өкмөттөрдүн аракеттерине да баа берилди.

Баяндамада келтирилген маселелер боюнча деталдуу түшүндүрмө алыш үчүн аталган органдын өзүнө кайрылганыбызда, расмий кайрылуудан соң гана жооп болорун кабарлашты.

ЕЭКтин Протокол жана уюштуруучулук камсыздоо департаментинин басма сөз кызматынын кеңешчиси Екатерина Домогатская буларды билдирди:

«Силерге аудиокомментарий керек экенин түшүнөм, бирок сиз комментарий алышыңыз үчүн биздин электрондук почтабызга суроо-талабыңызды жөнөтүңүз. Биз ошого карап гана сүйлөп бере турган кишини дайындап бере алабыз. Балким бүгүн, бирок так эмес. Анткени бизде бүгүн Евразия экономикалык жогорку кеңешинин жыйыны бар. Бирок аракет кылабыз. Бул баяндаманы даярдаган атайын блок бар, ошолор комментарий берет. Аларсыз биз эч нерсе бере албайбыз».

Ошентип, биз уюмдун басма сөз кызматынын электрондук дарегине кат жөнөттүк. Бирок жообун ала алган жокпуз. Ошол себептүү сөзүбүздү баяндамадагы цитата менен улантып туралы.

Демек, «Пандемия жараткан глобалдык экономикалык кризистин шартында макроэкономикалык туруктуулукка болгон коркунучтарга таасир этүү механизмдери» деп аталган баяндамада, Кыргызстандын экономикасы үчүн 2020-жыл оор болору белгиленген. Анын ичинде жеңил өнөр жайы чоң каатчылыкка кабылары айтылат.

«Алгачкы чоң соккуларга чектөө чаралары киргизилген, ошондой эле эл аралык соодага ачык жана интеграцияланган экономикалар туш келет. Арменияда жана Кыргызстанда кошумча дүң наркы 38,3% жана 35,5% чейин төмөндөйт.

Алтын өндүрүшүнө карабай (дүйнөлүк экономикадагы туруксуздук учурунда алтын туруктуу актив болуп эсептелет), Кыргызстан чоң жоготууга учурайт. Биринчи кезекте талап азайгандыктан жана Кытайдан чийки зат ташып келүү токтогондуктан текстил өндүрүшүндөгү алгачкы эффект 90% чейин түшөт деп бааланууда», - деп айтылат баяндамада.

Мындагы төмөндөөнүн көрсөткүчү - 2019-жылкы өндүрүшкө карата чагылып саналып жаткандагысы. Былтыр Кыргызстандагы жеңил өнөр жай ишканалары жалпысынан 9 млрд. 733 млн. сомдук товар өндүрүшкөн. Эгер ушул сумма 90% азаят десек, быйыл текстил тармагындагы өндүрүш болжол менен бир-эки миллиард сомдун тегерегинде гана болуп калышы мүмкүн экен.

Кыргыз өкмөтү болсо экономикадагы каатчылыктын терс таасирлерин өз чамасында баалап келет. Маселен, аткаруу бийлиги ички дүң өнүм (ИДӨ) 2020-жылы 5-7% чейин артка кетерин мойнуна алат. Өкмөт анын ичинде текстил тармагында да өндүрүш начарлай турганын ырастап, бирок ЕЭК билдиргендей коркунучтуу эмес деп ишендирүүгө аракет кылууда.

Өнөр жайы, энергетика жана кен пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин жеңил өнөр жай жана башка тармактар бөлүмүнүн башчысы Фатима Садамкулова «Азаттыкка» мындайча маалымат берди:

«Биздин эсебибизде, биринчи жарым жылдыкта жеңил өнөр жай өндүрүшү 40% чейин төмөндөшү мүмкүн. Анан экинчи жарым жылдыкта күзгү жана кышкы кийимдерди тигүү менен иш кайра жанданышы керек. Ошондо жыл жыйынтыгында бизде былтыркы жылдын көрсөткүчүнө жакындап барып калабыз. Ошондо өндүрүш 10% азаят деп эсептегенбиз. Албетте, бул ишканалар апрелдин аягынан тартып кайра иштей баштайт дегенди эске алуу менен караган талдообуз. Азыр эми болжол мындан да төмөндөйт. Бирок Евразия экономикалык комиссиясы болжогондой, тармак 90% артка кетет деп ойлобойбуз».

Улуттук статистика комитетинин эсебинде, 2020-жылдын алгачкы төрт айында Кыргызстанда бир млрд. 858 млн. 264 миң сомдук кийим жана бут кийим, булгаары жана башка булгаарыдан жасалган буюмдар өндүрүлдү. Бул былтыркы жылдын тиешелүү мезгилине салыштырмалуу 3-4% аз.​

«Ишкерлерге көмөк керек»

Өнөр жай комитети карантин учурунда деле бир катар текстил ишканалары беткап, комбинезон тигип иштеп жатканын, 11-майдан тартып 25 ири фирма ишин жандантканын билдирүүдө.

Деген менен жалпы Кыргызстанда жеңил өнөр жай тармагындагы ири ишканалар кеминде 150нү түзөт. Мындан сырткары ыктыярдуу патент менен иштеген дагы сегиз миңдей жеке ишкер бар. Демек эсептелгенден калганы эки айдан бери таптакыр ишсиз отурат.

Себеби коронавируска байланыштуу өлкөдө 22-марттан тартып өзгөчө кырдаал, 25-марттан тартып өзгөчө абал киргизилген. Өзгөчө абал 11-майда алынганы менен өзгөчө кырдаал дагы эле күчүндө. Эпидемиялык жагдай оорлошпосо, 22-майдан баштап калган ишканалар жана цехтер да иштей баштайт.

Бишкекте аялдардын кийимин тигүү менен иштеген «Сумая» фирмасынын жетекчиси Бегимай Абдулазизова андан кийин деле кырдаал жеңилдеп кетпей турганын билдирүүдө.

«Биз өзү март айына чейин эле кездеме жагынан кыйналып жаткан болчубуз, Кытайда карантин болгону үчүн рулондор келбей калган. Кездемелерди алып келүү кайра жанданганда бизде карантин киргизилди. Март айынын 20ларынан баштап биздин цехибиздин жумушу толук токтогон. 100дөй кызматкер иштетчүбүз, ошондон бери баары жумушсуз отурат. Башында эки жумадай деп жатканбыз да, соңунда узарып кетти. Эми кайра иштей баштасак, кайра эле кездеме табууда түйшүккө батчудайбыз. Себеби, базарда түрлөрү жок экен, ташып келүү жагы жакшы болбой жатыптыр. Кездемени эптеп таап иштейли десек, өндүрүшкө салганга, кыздарга маяна бергенге акчабыз калбай калды. Карантинде жеп-ичкенге, ижарага жана башка чыгымдарга жумшап койдук. Каражат да таап, кездеме да таап кийимдерди тиксек, чек аралар жабык, аны чет жакка сатышыбыз дале кыйын бойдон калууда. Кечээ күнү Орусияга, Казакстанга кетип жаткан фуралар чек арада токтоп калыптыр деп уктук», - деп кейиди ишкер.

Текстил тармагындагы ири ишканалар жана патент менен иштеген цехтер негизинен Бишкек, Ош шаарларында жана Чүй облусунда жайгашкан. Алардын товарларынын 90-95% чет жакка, өзгөчө Орусия менен Казакстанга экспорттолот. Башкача айтканда чек аралар ачылбаса карантин аяктаганы бир тыйын.

Ал эми чек араны ачууда Кыргызстан коңшуларынан суранганы эле болбосо, түз таасир этиши да кыйын. Бул алардын өздөрүндөгү эпидемиялык кырдаалдан көз каранды.

Анда кыргыз өкмөтү өз ишкерлерине эмне жагынан жардам кыла алат? ЖИА ишкерлер ассоциациясынын аткаруучу директору Фархад Пакыров бийлик бизнеске түрдүү жеңилдиктерди берип, каржы жагынан жардам көрсөтүп, пайызы аз насыяларды бериши керек деп эсептейт. Бирок азырынча мындай көмөктү алар сезе элек.

«Ишкерлердин көпчүлүгү өкмөттөн күткөнү - насыялар боюнча чечим. Өкмөт, ишкерлер банктын өкүлдөрү менен чогуу отуруп сүйлөшүп, конкреттүү жеңилдик берилсе жакшы болмок. Анткени Кыргызстандагы көпчүлүк ишкерлерде насыялык милдеттенмелери бар. Салык боюнча да көп кайрылып жатышат. Бул жерде сиз айткан биринчи жеңилдетүү программасында насыялар тууралуу кеңеш түрүндө айтып, салыктардын төлөө мөөнөтүн узартып эле коюшкан. Мисалы, азыр экономика жандана баштаганда биз насыяларды, салыктарды төлөө жагынан да, андан сырткары айыппулдар, ошол эле ишкердикке тиешелүү көйгөйлөр чыгып калса бул жагынан да кандай кылабыз деген маселелерде так маалымат болбой жатат», - деди Пакыров.

Өнөр жайы, энергетика жана кен пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин эсебинде жеңил өнөр жай тармагындагы чакан жана орто ишканаларда, патент менен иштеген цехтерде түз жана кыйыр түрдө жалпы жонунан 150 миңдей киши эмгектенет. Бул эгерде ушул тармак жабыркаса, ошончо киши жумушсуз калат дегенди түшүндүрөт.