Экономика

Түркиянын тышкы иштер министри Мевлүт Чавушоглу Бээжинде кытайлык кызматташы Ван И менен жолукканда Шинжандагы уйгурлардын көйгөйүн көтөрдү.

12-январда түрк министри Мевлүт Чавушоглу Бээжинде Кытайдын башкы дипломаты Ван Иге жолукканда Шинжаң аймагындагы этностук уйгурлардын тагдырына тынчсыздануусун билдиргенин Твиттерге жазды.

"Биз Кытайдын тышкы иштер министри Ван И менен эки тараптуу мамиле жана аймактык көйгөйлөрдү талкууладык. Экономикалык кызматташтыктын мүмкүнчүлүктөрүнө баа бердик. Күн тартибиндеги маселелерде өзгөчө уйгурларга көз карашыбызды, аялуу маселеде эмне күтөрүбүздү айттым".

Кытайдын Тышкы иштер министрлигинин расмий сайтында Чавушоглу көтөргөн уйгурлар маселеси тууралуу сөз жок. Министрликтин маалыматында былтыр Бээжин-Анкара ортосунда сооданын көлөмү көбөйгөнүн, бул "экономикалык кызматташтыктын чоң дараметин тастыктаганы" белгиленет.

Кытай тарап Түркияда өндүрүлгөн продукциялардын Кытайга жеткирилишин көбөйтүүнү, ошондой эле жаңы технология жана маалымат тармагында кызматташтыкты өнүктүрүүнү сунуштаганы жазылат.

Бейшембиде Кытайдын Тышкы иштер мекемесинин басма сөз катчысы Ван Вэнбин кезектеги маалымат жыйынын өткөрүп, эки министрдин жолугушуусунда Шинжаң маселеси кызуу талкууланганын кабарлады.

Кытайлык The Paper басылмасы "тараптар Шинжаңга байланышкан маселелер боюнча да терең пикир алмашты. Мамлекеттик кеңештин мүчөсү жана тышкы иштер министри Ван И Шинжаңга байланыштуу маселелердин маңызы зордук-зомбулукка, терроризмге жана сепаратизмге каршы күрөш экенин, ал эми кытай өкмөтү Шинжаңдын коопсуздугун, гармониясын жана стабилдүүлүгүн сактоого милдеттүү экенин баса белгиледи" деп жазат.

Муну менен катар басылма жеке булактарына таянып, Чавушоглу жолугушууда Анкара өлкөнүн аймактык бүтүндүгүн бузган аракеттерге жол бербей турганын билдиргенине орун берди.

"Министр Чавушоглу Түркия "бир Кытай" принцибине ишенерин жана Кытайга каршы күч колдонуучу террордук аракеттерге жана кытай жеринин бүтүндүгүнө доо кетирүүчү, иш-аракеттерге жол бербей турганын айтты. Түрк тарап эч качан Шинжаң маселесин Кытайга кысым көрсөтүү куралы катары колдонгон эмес. "Чыгыш Түркстан кыймылын" көптөн бери террордук уюмдардын тизмесине киргизип, Түркиядагы ишмердүүлүгүнө тыюу салган".

Бүгүнкүгө чейин Түркия бир да уйгурду же башка мусулман качкынды Кытайга депортация кылган эмес. Тескерисинче, Түркиядан башпаанек сураган миңдеген уйгур жана башка мусулмандар ар тараптуу колдоо таап, түрк жарандыгын алып, жашап жаткандар көп.

Түркияда азыр болжол менен 50 миңге жакын уйгур качкын макамын алган деген божомол бар. Андан тышкары миңдеген Шинжаңдын тургундарына убактылуу же туруктуу жашоого уруксат берилген. Арасында Түркиянын жарандыгын алгандары да бар.

Шинжаң маселесинде Түркиянын президенти Режеп Тайып Эрдоганды Кытайдагы уйгурлардын оор абалы жөнүндө үн катпайт деп айыптап келишчү. Былтыр июлда Кытайдын лидери Си Цзинпин менен телефондон сүйлөшкөндө Эрдоган “Түркия Кытайдын суверенитетин сыйлай турганын, бирок Шинжаңдагы уйгурлар Кытайдын “толук кандуу жарандары” катары жашоого тийиш экенин" айткан.

Көп өтпөй 24-ноябрда президент Режеп Тайып Эрдоган Түрк мамлекеттер уюмунун жыйынында бирикмеге мүчө өлкөлөрдү Шинжаңдагы мусулман калкынын абалына кайдыгер карабоого үндөгөн.

Буга чейин Түркия Кытайдагы саясий лагерлерде 1 миллиондон ашык уйгур жана башка азчылык өкүлдөрү кармалып турганын билдирип, Бээжинди мындай жайларды жабууга чакырган. Ал эми Бээжин Анкаранын бул билдирүүсүн четке каккан.

Былтыр эки мамлекет дипломатиялык мамилелердин түзүлгөндүгүнүн 50 жылдыгын белгиледи. Кытай 20 миллиард долларлык соода көлөмү менен Түркиянын Азиядагы эң башкы соода өнөктөшү болуп келет.

Кытайдын Шинжаң-Уйгур автоном районунда уйгур, казак жана кыргыздар баштаган мусулман жамааттарынын өкүлдөрү "саясий тарбия берүүчү лагерлер" деп аталган жайларга негизсиз камалып жатканы бир нече жылдан бери кабарланып келет. Аларда 1 миллионго чейинки адамдар бар экени айтылууда.

Буга чейин АКШ өкмөтү, Британия, Нидерланд, Канаданын парламенттери Кытайдын аракеттерин геноцид деп таанып, санкцияларды киргизген.

АКШ жана башка эл аралык укук коргоо уюмдары Бээжин уйгурларга каршы геноцид кылып жатат деп айыпташкан. Бээжин Шинжаңдын тургундары диний же саясий көз карашы үчүн куугунтукталып жатканын четке кагып, алар кармалган лагерлерди кесипке үйрөтүүчү борборлор катары мүнөздөп келатат.

Казакстандагы тополоңго байланыштуу кыргыз-казак чек арасындагы өткөрмө бекеттер жолоочулар үчүн чектөөлөр менен иштеп жатат. Расмий органдар чек арадан жүк ташуучу транспорт каражаттары тоскоолдуксуз өтүп жатканын билдирүүдө.

Казакстандагы окуялардын Кыргызстандын экономикасына таасири кандай болот?

“Кабатырланууга негиз жок”

Чек ара кызматы 10-январга карата Казакстан менен чектешкен бардык өткөрмө бекеттерде кыргыз жарандары үчүн чектөөлөр киргизилгенин билдирди. Мекеменин маалымат жана коммуникациялар башкармалыгынын улук офицери Асылкерим Ажиев жүк ташуучу транспортко чектөөлөр жок экенин айтууда.

“Кыргызстандын “Ак-Тилек-автожол”, Казакстандын “Кара-Суу-автожол” көзөмөл-өткөрмө жайында чектөөлөр бар. Кыргызстандын жана чет өлкөлүк жарандарга Казакстандын аймагына кирүүгө убактылуу чектөө коюлду. Казакстандын аймагында жүргөн Кыргызстандын жана чет өлкөлүк жарандар “Актилек-автожол” көзөмөл-өткөрмө жайы аркылуу кире алышат. Андан сырткары Кыргызстандын аймагында жүргөн Казакстандын жарандары “Актилек-автожол” көзөмөл-өткөрмө жайы аркылуу чыга алышат. Ал эми оор жүк ташуучу транспорт каражаттары COVID-19га байланыштуу чектөөлөрдү эске алуу менен “Актилек-автожол” көзөмөл-өткөрмө жайы аркылуу эч кандай тоскоолдуксуз кирип-чыга алышат”.

Ушундай эле чектөөлөр “Ак-Жол-автожол”, “Чалдыбар-автожол”, “Чоң-Капка-автожол” жана “Каркыра-автожол” көзөмөл өткөрмө жайларында да киргизилген. Өлкөдө азык-түлүк каатчылыгы жана баалардын кымбатташына негиз болуучу белгилер азырынча байкала элек. Мамлекеттик материалдык резервдер фондунда азык-түлүктүн үч айлык запасы бар. Фонддун жетекчисинин орун басары Рустам Каракулов Казакстандагы окуялар бизде азык-түлүктүн тартыштыгын жаратпайт деген ишенимде.

“Азык-түлүктүн үч айга толук жетерлик запасы бар. Буудай, ун түрүндө турат, керек болсо ун дагы чыгарып беребиз. Бүгүнкү күндө өкмөт элге 11 467 тонна гуманитардык жардам чыгарып жатат, февралдын башында таркатып калабыз. Андан тышкары, ун чыгаруучуларда да үч айга жете турган запасы бар. Анын үстүнө кайра сатып алуулар жүрүүдө. Орусиядан буудай алып жатабыз, алардын калдыктары дагы эле келип жатат”, - дейт Рустам Каракулов.

Дагы караңыз

Казакстан: Масимовго “бийликти басып алуу” боюнча айып тагылды

"Логистика тармагы жабыркады"

Кыргызстандын жүк ташуучулар ассоциациясынын жетекчиси Темирбек Шабданалиев жүк ташуучу унаалар үчүн үч өткөрмө бекет иштеп жатканын, башка бекеттер казак тараптан жабылганын айтты. Ал эми Казакстан аркылуу каттап жаткан унааларга айрым казак жарандары тийишип жатканын же май куйуучу бекеттеринде мунай жок болуп калган учурлар бар экенин билдирди.

“Талаада, чон трассалардын боюндагы айылдарда жергиликтүү жаштардын айдоочуларга тийишкен учурлары бар. Акча талап кылып же ашыкча сөздөрдү сүйлөшөт. Бирок, мамлекеттик органдардын атынан эч кандай тоскоолдук жок. Транзиттик жүктөрдүн документтерин текшерип эле өткөрүп жатышат. Казактар кечээ күндөн баштап беш бекетти жаап, "Ак-Тилек-автожол" менен "Чоң-Капка-автожол" бекеттери калган болчу. Бүгүн эрте менен Чалдыбардагы бекетти да ачыптыр. Биз тараптан ачык эле, Казакстандан ашыкча кишилер чыгып кетпесин деген мааниде жаап жатышат”.

Шабданалиев Орусия Казакстан менен чек арасындагы өткөрмө жайларды жаап койгондуктан Челябинск, Урал шаарларында Кыргызстандын транзиттик жүк ташуучулары бери карап кыйынчылык менен өтүп жатканын кошумчалады. Анын айтымында, жүк ташуунун көлөмү такыр токтоп калган эмес, бирок бир аз кыскарганы байкалды.

Дагы караңыз

Казакстандагы саясий кризис Кыргызстанга кандай таасир этет?

Кыргызстандын жеткирүүчүлөр ассоциациясынын жетекчиси Гүлнара Ускенбаева Казакстандан келүүчү товарлар убактылуу токтоп турганын, бирок бул факты азык-түлүк коопсуздугуна азырынча таасир бербей турганын айтты.

“Адатта жеткирүүчүлөр жаңы жылдык узак каникулдардын алдында товарды көбүрөөк камдап алышат. Андыктан, бизде азык-түлүктүн запасы жетиштүү. Казакстан аркылуу Орусиянын товарларынын бир бөлүгү өткөн. Бир гана казак товарлары бир аз токтоп турат. Албетте, белгилүү бир кабатырлануу бар. Казакстандык айрым жеткирүүчүлөр менен байланыш үзүлүп калды. Башкача айтканда, биздикилер акча төлөгөн, товарды алышы керек, байланыш болсо үзүлүп калган. Бул жааттан алганда кабатырлануу бар. Бирок, бул эки-үч жума болсо, коркунучтуу деле эмес”.

Байкоочулар Казакстандагы окуялардан Кыргызстандын логистикалык тармагы көбүрөөк жабыркаганын билдирип жатышат. Ата мекендик өндүрүүчүлөр ассоциациясынын жетекчиси Бакыт Дегенбаев Казакстандан транзит аркылуу товар алып өтүү үзгүлтүккө учурап жатканын айтат.

“Эң биринчиден логистика тармагы жабыркады. Такталган маалыматтар боюнча, Орусияга бараткан биздин жүктөрүбүз Казакстандан өтө албай токтоп турат. Чек аранын бери жагында кире албай тургандар бар. Логистика зыян көргөндөн кийин, башка бардык тармактар жабыркайт. Импорттун көбү Казакстанга байланыштуу. Ун менен буудай стратегиялык азык-түлүк да. Казакстандан ун алабыз. Күйүүчү май Казакстан аркылуу келет. Жаңылбасам Жапония, Түштүк Корея, Кытайдан келе турган товарлардын 80-90% Казакстан аркылуу келет. Ушунун баары азыр токтоп турат”.

Казакстан Кыргызстан үчүн Евразиялык экономикалык биримдикке кирген башка өлкөлөр менен транспорттук-логистикалык байланышууда башкы транзиттик өлкө болуп эсептелет. Ал аркылуу Европа жана Азиянын ири мамлекеттерине авиакаттамдар, темир жол жана кара жол каттамдары ишке ашырылат.

Казакстандагы окуялардан улам интернет байланышы үзгүлтүккө учурап жаткандыктан, Кыргызстанда да айрым тармактарга таасир берип жатканы байкалууда. 5-январда "Оптима банктын" кардарларды тейлөөсү жана мобилдик тиркемесинин иши убактылуу үзгүлтүккө учураган.