Экономика

Көк-Ой айылынын тургуну Мирлан Сапаралиев бир туугандары менен бирге 10 гектар үлүш жерге төө бурчак айдап, андан 15 тоннага жакын түшүм алган. Жайында Таласка иш сапары менен келген президент Роза Отунбаева “быйыл төө бурчакты Түркиядагы баа менен ортомчусуз алабыз” деген убадасынан улам Мирлан да төө бурчактын баасы 40-50 сом болот деп болжолдогон.

- “Төө бурчактын баасын мамлекет тарабынан көтөрүп беребиз, Түркиянын баасы менен 50 сомдон алабыз” деген. Эми чек ара жабык деп ар кайсы шылтоону айтып, 30 сомдон ашпайт деп жатышат. Таластын эли абдан эле нааразы болуп жатабыз. Мындай боло берсе биз көтөрүлө турган деңгээлге барабыз. Ушуну чечип беришсин бизге.

Жакында эле өкмөт айыл чарба түшүмдөрүн экспорттоо боюнча токтом кабыл алып, анын негизинде “Кыргыз агропрод” корпорациясы төө бурчактын бир килограммы 32 сомдон деп чыгарып, 30 миң тоннаны мамлекет өзү ала турган болду.

Пайда жок, киреше түштү

Айрым ишкерлер “төө бурчакты ортомчусу жок Кыргызстандан башка мамлекеттерге экспорттоо мүмкүн эмес” деп эсептейт. Алардын бири Дастан Бекишевдун айтымында, 30 миң тонна төө бурчакты кыргыз мамлекети сатып алуу менен сырттан келе турган инвесторлорго бут тосууда.

- Азыр мамлекет алат дегенден тарта көп түрктөр келбей жатат. “Мамлекет алсын. Көрөбүз канчага чейин алат деп жатышат”. Биздин да ала турган кардарларыбыз келбей жатат.

“Азаттык”: Бааны ким коюп, кандайча алып жатасыңар?

- Өзүбүз эле алып, бааны чыгарып жатабыз. Бизге бааны коюп берсе, Түркияга жөнөткөн баабыз, мисалы, ашып кетсе бир сом көрөбүз. Быйылкы жыл жакшы болбой жатат.

Талас облусунун губернаторунун биринчи орун басарынын милдетин аткаруучу Анарбек Тургуналиевдин “Азаттыкка” маалымдашынча, буга чейин ортомчулар бааны өзү каалагандай бычып келгендиктен төө бурчакка болгон баа көтөрүлбөй, бул ишти өкмөт колго алууга мажбур болду:

- Буларда ич ара келишим бар экен, “банкта акча жок болуп жатат” деп 10-15 күн жасалма түрдө баасын түшүрүп жиберишет экен. Биз түрк туугандарга “эми ага жол бербейбиз” деп айттык.

Анарбек Тургуналиев төө бурчактын баасынын төмөн болушунун дагы бир себеби катары кыргыз-казак чек арасынын толук ачылбаганын көрөт.

- Бардык товарды жүктөө, түшүрүү токтотулду. Экспортко чыккан 30-40 пайызы ошол Маймак темир жол аркылуу чет мамлекетке жөнөтүлчү.

Өткөн жылы облус боюнча дыйкандар 36 миңден ашык гектар жерге төө бурчак айдаса, быйыл 38 миң гектардын тегерегинде айдалып, жалпысынан 64 миң тонна төө бурчак жыйналган. Айыл чарба адистеринин айтымында, Таластын төө бурчагы алыскы жана жакынкы 20 мамлекетке экспорттолуп, эң негизги кардар катары Түркия эсептелет.

“Сырсандыктын” сыры жана сыны

8 жылдан бери Кыргызстан энергетикасынын абалын иликтеп келаткан америкалык эксперт Желлин Мерфинин ырасташынча, тармакка байланышкан чоң-кичине маалыматтардын көбү “мамлекеттик сырга” айланып калган. Оголе көп маалыматтар жарыя айтылгандай болот, бирок да алардын кайсынысы так, кайсынысы калп экенин билиш кыйын.

- Экинчи жагынан алганда социалисттик замандагыдай өндүрүштү гана көбөйтүүгө, капиталдык эмес, операциялык чыгымдарды азайтууга көбүрөөк көңүл бурулат, керектөөчүлөрдүн кызыкчылыгы анчалык эсепке алынбайт. Үчүнчүдөн, киреше табууга караганда башка кайсы бир максаттар жөнүндө көбүрөөк айтылат.

Анткен менен советтик мезгилден калган капиталга колдоо көрсөтүлбөй, жаңыланбай, ушу тапта кыйын абалды башынан кечирүүдө. Ж.Мерфи Кыргызстан менен бир убакта энергетика секторун реформалоого киришкен Грузия менен Айастанда коммерциялык жоготуулар түшүнүгү жоюлуп, техникалык жоготуулар да кескин азайганын, кирешелүү тармакка айланганын белгиледи. Мындан 9 жыл илгери иштеп чыгуу, ташып жеткирүү, бөлүштүрүү компанияларына ажыраган Кыргызстандын энергетика тармагында башкаруучулар арбып, алардын ишинин натыйжасы 1% жетпеген көрсөткүчкө түшүп калганы маалымдалды. “Кыргызстан энергетикасы толугу менен таңкыстыкка иштейт”, деп белгиледи Ж. Мерфи.

Кризистин кыйышпас тууганы

Антип тармактын кризистен башы чыкпай, коррупция туткунунан чыга албай отурушунун олуттуу дегидей биртоп себептери бар. Америкалык эксперттин пикиринде, аларга тармакты башкаруунун начардыгы, электр энергиясын иштеп чыгуу суунун аздыгына же арбындыгына көз карандылыгы, суроо-талаптын кышында күчөп, жайында азайып кетиши кирет. Тармактын ушундай арабөк калышына кызыкдар күчтөр көп экенин Кыргызстандын энергетика министри Осмонбек Артыкбаев да белгилейт.

- Ар бир деңгээлде, атүгүл жогорку деңгээлде биздин ушул бийликтегилерде да бар. Себеп дегенде, алар дагы, менин таң калганым, ушу бийликтин арасындагы ушул маселени чече турган адамдар тескерисинче каршылык көрсөтүшүп, бир оюндарды жасап, башка максаттардын негизинде. Ошондой иш кылып аткан адамдар көп.

Уурунун жолу кууш эмес

Желлин Мерфи 2007-жылы Кыргызстанда иштелип чыккан электр энергиясынын тең жарымы уурдалып, жоголуп же акысы төлөнбөй калганын маалымдады. Былтыр бул көрсөткүч үчтөн бирге түштү. Бирок да талаага кеткен электр акысы энергиянын өздүк наркына кошулуп, ал акы жалпы керектөөчүлөр мойнуна салынууда. Экс-спикер Алмамбет Матубраимовдун ырасташынча, электр энергиясынын учурдагы өздүк наркы канча экенин билиш кыйын.

- Азыр Энергетика министри чыгып алып туруп 1 киловат саат электр энергиясы 1 сом 40 тыйын дейт. Бул кайдан табылган нерсе деп менин эсим ооп турат. Мен ошол энергетиканы башынан баштап жакшы билем.

Өткөн жылы Д.Үсөновдун өкмөтү быйыл жаңы жылдан тарта электр акысын 1 сом 50 тыйынга көтөрүп, жайдан тарта аны 1 сом 90 тыйынга чыгарууну болжоп жаткан. 7-апрелден кийин бийликке келген Убактылуу өкмөт электр акысын мурдагы 70 тыйынга кайтарды. Бирок да Энергетика министрлиги мурдагы тариф электр энергиясынын өздүк наркынын жарымын гана жаба аларын эскертип, ортодогу айырманы энергокомпаниялардын кирешелеринин эсебинен толтуруп жатканын ырастоодо. Ошондон опсуз чыгашага учураган энергокомпаниялардын “берешендиги” канчага созулары белгисиз калууда.