Экономика

Азыр жүрүп аткан эл каттоо жыйынтыгы бир нече аптадан соң чыгат. Буга дейре белгилүү 142 миллион орусиялыктар ошончо деле көбөйүп кетпейт. Болгону гана мамлекет эл каттоо жыйынтыгын бетке кармап “жоголуу” жолуна түшкөн эл деген аныктамадан чыгат. Бийлик чечмелеген түшүнүктө эл каттоо – өлкөдө канча киши жашайт тактайт. Эне тилинде сүйлөгөндөр канча, аны тактайт. Өзүн кайсы элдин тукуму экенин өз оозунан угуп жазып, кишилердин улутун тактайт.

Эксперттер баасында бул мамлекеттик башкаруунун ажырагыс бөлүгү. Салык салуудан тартып, пенсияга акча ажыратуу, армиясын өнүктүрүү, эмгектенүү үчүн канча жумуш орун ачуу, саламаттыкты сактоого дейре калктын жалпы саны керек. Дагы бир керектүү жагы - өлкөдө канча киши жашыруун жүрөт, канча киши мигрант, канча селсаяк бар - тактоо.

Суроолор ичинен улутун тактоого тийешеси бар кеп тегерегинде кыйла талаштар чыгууда. Маселен, Орол тоодон Ыраакы Чыгышка дейре жаткан жерлердеги орустар өздөрүн “сибиряк” деп жаздырып атканы интернет аркалуу келди. Ставропол крайында казактар да өз улутун орус деп жаздырууга каршы чыккан. Журналист Лилия Пальвелова айтканга караганда, өзүнүн орус экендигинен казактар баш тартышууда. "Каныбыз башка эл болобуз" дешкен.

Андай, орус эмесмин дегендерди «башкалар» деген тизмеге алуу болорун Орусия федералдык мамлекеттик статистика кызматынын жетекчиси Александр Суринов айтты. Каттоочу сүйлөшкөн кишинин оозунан кандай жооп чыкса, так ошону кагазга түшүрүү парз. Жооп бербей койсо да аны ошондой болду деген тизме бар, ошол жерге жазып коюу керек.

А.Суринов мырза: "Орусиянын Баш мыйзамы Сибирде болсун, Маскөөдө болсун бирдей укук берет, киши өз улутун өзү айашы керек",-деп айтты.

Өлкөдө мамлекет уюткусу болчу экинчи эл татарлар. Анын жүз жылдан ашуун убак элинин саны канча экенин тактай албай келатышын укук коргоочу Халида Хамидуллина айтты. 90-жылдары эл каттоо жүргүзүүгө катышып көзү менен көргөн мисалдарды келтирип, элдин санын адилет көрсөтүү кыйла түйшүк болорун айтат:

- Эгерде шаарда 62 миң татар бар деп эле жазылганда, анда мыйзам негизинде ал элдин улуттук тилин, маданиятын өнүктүрүү керек, маалымат каражатарын ачуу керек болот, анын баары ортолук бүжеттен сөгүлүү керек. Ага эч ким барбайт.

Ошол себептен эл каттоолор жыйынтыгында 80-87 пайызы орус улутунда деп жазылышы турулуу көрүнүш деген пикир айтты. Орусияда мурунку эл каттоо мындан 8 жыл мурда өткөн. Ал жолу 1926-жылкы өткөн эл каттоодогу жыйынтык кайталанып, 142 миллион киши жашап атканы айтылган.

Жаамы дүйнөгө жайнатып арзан товар чыгарган Кытай чоң базардагы атаандаштыктан улам акчасынын анчалык эле көтөрүлүп кетишин каалабайт. Эңгезер өлкөлөрдүн «акча урушунун» салакасы Кыргызстанга да тийүүдө.

Арзандын тузу татыбайт

Кытай менен коңшулуктун, анан да арзан буюмдардын убайын Кыргызстан деле кыйладан бери көрүп келатат. Өзүндө товар чыгаргандан көрө Кытайдын буюмдарын ташып келип соодалоону өнөр көргөн эмгеккке жарамдуу элдин көбүнүн ишкердиги ушуга байланып калган. Анан да ортодогу бажы төлөмдөрү Кыргызстан бюджетинин киреше бөлүгүнүн теңине жакынын жаап, экономикалык жагынан чоң коңшусуна көз каранды экендиги деле жаңылык эмес.

А бирок АКШ, Батыш өлкөлөрүнүн юандын наркын көтөрүү талабын Кытай Дүйнөлүк соода уюмунун эреже-талаптарына кайчы келген иш катары сыпаттоодо. Текейден арзан жумушчу күчүнө таянган кытай товарынын өздүк наркы өтөле төмөндүгүнөн дүйнөлүк базарда өтүмдүү болуп атканы элдин баарына дайын.

Непадам, кытайлыктар Батыш өлкөлөрүнүн талабына баш ийип, товарынын өздүк наркын көтөрсө анын арзанбаа буюмуна көнө түшкөн Кыргызстан сындуу өлкөлөргө кыйла эле экономикалык оорчулук алып келери турулуу иш.

Улуттук банктын төрага орунбасары Сүйөркул Абдыбалы тегиндин пикиринде, кытай акчасынын баркы көтөрүлүшү анын дүйнөлүк базардагы атаандаштарына дурус дегидей шарт түзмөк, буюмдардын арзандыгы эмес, сапаты алдыга чыкмак. Сапат демекчи, бул жагдай кыргызстандык тигүүчүлөрдүн колунан чыккан буюмдардын өтүмдүүлүгүнө кыйла дегидей шарт түзүшү мүмкүн.

- Бирок экинчи жагынан алып караганда көпчүлүк товарлар Кытайдан келгендигине байланыштуу биздин ички баалардын да деңгээли өсүшү мүмкүн. Жергиликтүү ишкерлер өлкөгө жетиштүү өлчөмдө товарларды өндүрө алышпаса анда товарлардын баасы өсөт,- дейт Сүйөркул Абдыбаалы тегин.

Иши кылып, кытай юанынын куну көтөрүлсө андан кыргыз ишкерлеринин кыйласы пайда, калганы болсо зыян тартышы мүмкүн. Өзүнө жетишерлик товар өндүрө албаган Кыргызстан экономикасы мындай шартта кыйла оорчулуктарга капталышы ыктымал. Ансыз да бийиктеп барткан инфляция деңгээли дагы жогорулашы турулуу иш.

Базары жакын байыбайт

Жалаң экспортко негизденген Кытай АКШ менен Батыш өлкөлөрүнүн талабын эске алышка мажбур. Кытайдын улуттук акчасынын наркы аз-аздан көтөрүлө баштаганын ал жактан товар ташып соода кылгандар байкашты.

- Юань көтөрүлгөндө бизде да доллар көтөрүлүп жатат. Ал жакка барып долларды юанга алмаштырганда экөөнүн оротосундагы айырма көп болуп, товарлар кымбат болууда. Юань өзү мурун сомго 5 сом болчу. Азыр 6 – 7 сомго чыгып кетти деп атышат. Мен анын азыркы катышын так билбейм. Бирок юань көтөрүлүп атат. Доллар да көтөрүлүп атат. Ал жакта бирок юанга салыштырмалуу доллар түшүп атат,- дейт Динара Жакыпова деген ишкер айым.

Ири өлкөлөрдүн “акча тиреши” кантип аяктары азырынча белгисиз. Бирок да АКШнын Каржы министри Тимоти Гайтнер дүйнөлүк экономика жана акча саясатына арналган баяндамасын алгач байманалуу 20, ага кошуп Азия-Тынч океан чөлкөмүндөгү өлкөлөрдүн каржы министр, борбордук банк жетекчилери менен кеңешкен соң жарыя кыларын маалымдоодо. Ошентип дүйнөлүк экономикалык кризистин жаалы кайта баштаган чакта кытайлык юандын айланасында талаш чыкты. Бирөө кечерге кечүү таппай жатса, бирөө ичерге суу таппайт, деген ушул.

Кыргызстанда болсо чет жерге чыгып иштөөчүлөргө укмуш шарт түзгөн Кытай жарандары итбекер арзан кредит, жардамга берилген каражатты чөнтөккө салып келгендер көбөйүүдө. Аларга ошол эле Кытайдын арзанбаа товарларын алып келчү кыргызстандык ишкерлер атаандаш боло албай, жайнаган базарлардын көбүндө кытайлык ишкерлер отурушат.

Батыш өлкөлөрүнүн талабын эске алып Кытай товарларынын баасын көтөрүшкө мажбур болсо ага атаандаш болчу ишкерлер Кыргызстандан чыга алабы? Бул суроо азырынча ачык калууда. Сүйөркул Абдыбалы тегиндин ырасташынча, кымбаттаган Кытай буюмдарына теңдеш товар чыгаруу кыргызстандык ишкерлер үчүн оголе кыйынга турчу жумуш.

- Эмне үчүн биз Кытайдан этти импорттошубуз керек? Кытайдын эти эч убакта бизден арзан болбойт да. Качан эле биз малды бакканда 3 – 4 ай эле багабыз. Анан 3 –4 ай багылган малдын эти арзан болобу же 12 ай багылган малдын эти арзан болобу?

А бирок мал киндиктүү делген Кыргызстанга ушу кезге чейин Кытайдан эт, жумуртка, башка азык-түлүктөр ташылып келатканы деле чындык.