Экономика

Себеби, акыркы эки жылда эки жак көгүлтүр отундун баасы боюнча араздашып келет. Ашхабад арийне газды эларалык баада сатууну кааласа, Москва аны арзан алууга куштар.

Дүйнөлүк кризистин кесепети жана газ базары

Президенттер Дмитрий Медведев(солдо) жана Гурбангулы Бердимухаммедов(оңдо). Ашхабад. 22-декабрь 2009

Глобалдык экономикалык кризиске чейин Россиянын өкмөттүк Газпром компаниясы түрмөн газын баасына карабай ченемсиз сатып алганга ынтызар болчу. Кризис газга болгон талапты жана бааны төмөндөттү. Москва аны шылтоо кылып, Өзбек жана Казак газын арзандатканга жетишти. Бирок газынын 90 процентин Россияга саткан Түркмөнстан гана “европалык нарктан ылдыйлабайбыз” деп кашайып туруп алды. 2009-жылдын апрелинде Түркмөнстан - Россия куурунда жардыруу болуп, Ашхабад декабрга чейин Россияга газ экспорттой албады. Түркмөнстан жардыруу үчүн Москваны күнөөлөп, анын кесепетинен айына 1 миллиард доллар чыгым тартып жатканын айтып чыккан. “Түркмөнстан бул окуядан соң Газпромго таянып болбосун, башка керектөөчөлөрдү издөө керек экенин түшүндү”,-дейт англиялык талдоочу Жонатан Стерн.

Былтыр декабрда Медведев Ашхабадга келип, Түркмөн газы кайра Россияга жөнөтүлө баштады. Бирок Москва талашка чейинки 40 миллиард куб метрдин ордуна 11 миллиард куб метр алып калды. Кризиске чейин Газпром 65 миллиард куб метр жөнүндө сөз кылып жаткан. Азыр газ базарындагы жагдай өзгөрдү. Ал жөнүндө Охфорддогу энергияны изилдөө институтунун Газ долбоорунун мүдүрү Жонатан Стерн мындай дейт:

- Аларга(Росссиянын Газпромуна) азыр башка бирөөлөрдөн газ сатып алуунун кереги жок. Алар мурда кол коюлган келишимге ылайык акча төлөгөндү каалабайт. Себеби, Россия өлкө ичиндеги башка өндүрүшчүлөрдөн газды арзан сатып ала алат. Маселе, Борбор Азия өлкөлөрү менен түзүлгөн келишимдерде болууда. Алар Москвага келечекте да керек болушу ыктымал. А керектөө аз, газ мол болуп турган чакта аларга чындап эле келишимде каралган газдын кереги жок.


Газ куурундагы жардыруудан Ашхабад алган сабак

Былтыр декабрдан кийин Түркмөнстан Кытайга жылына 40 миллиард жана Иранга кошумча 12 миллиард куб метр газ ташычу куурга кошулду. Буга чейин Иранга 8 миллиард куб метр газ экспорттоочу. Аталган эки келишимден башка да Ашхабад быйыл Европа колдогон Набукко кууруна кошулуу ниетин билдирди. Ошондой эле Түркмөнстан-Ооганстан-Пакистан-Индия долбоорун алга түртүүдө. Бул долбоорлор качан ишке ашары белгисиз. Андыктан Түркмөнстан газды экспорттоону кааласа, Москванын көзүн караганга аргасыз. Россия болсо түндүктөгү Ямалда газ өндүрүшүн кеңейтүүдөжана акырындап тышкы газга муктаждыгын азайтары айкын. Бу шартта президент Бердимухаммедов эмне кылыш керек? Бу суроого: “Менин оюмча, Түркмөн тарап Россияга келишим түзүү жөнүндө кеп болгондо:”Бизден кепилдик сурабагыла. 20015-жылы капылеттен эле бизге 2000-жылдардын ортосунда сатып алгандай 50 милиарддын ордуна 100 миллиард куб метр газ керек деп айтпагыла. Бизди силер сураган газды берет деп ойлобогула. анткени, биз Кытай, иран базарын ачтык. Европага да чыгышыбыз этимал”,-дегени жөндүү”,-дейт Жоннатан Стерн.

Адистердин айтымында, эгерде эле Ашхабад көбүрөөк газ сатууну кааласа, Россия сатып алуу баасыны төмөндөрү анык.

Британия Экинчи дүйнөлүк согуштан берки эң катаал финансылык кыскартууларга барууда. Премьер-министр Дэвид Кэмерондун шейшемби күнү парламентте айтышынча, эмки төрт жылда аскерий чыгымдар сегиз процентке кыскартылат. (Британия коргонууга быйыл 59 миллиард доллар бөлгөн.) Ага ылайык, 2015-жылга Коргоо министрлиги аскерлер жана граждандык адистер болуп, 42 миң адам менен кош айтышуу керек. Деңиз аскер күчтөрүнүн флагманы- “Ark Royal” кемеси жана “Харриер” учактары таштандыга айдалат. “Trident” баллистикалык ракеталарын сатып алуу беш жылга токтотулат.

Кэмерон башындагы курама өкмөт коргонуудан башка да көпчүлүк тармактарда чоң кыскартууларды мерчемдөөдө. Натыйжада, төрт жылда өкмөттүк кызматкерлер жарым миллионго жакын азаят; орто катмарга кирген 12 миллион эне балдар үчүн жөлөк пул албай калат. Бирок кирешеси ортодон төмөн үй-бүлөлөр андай жардамды өкмөттөн ала берет. Ошондой эле саламаттыкты сактоого бөлүнгөн акча менен эл аралык жардамдын өлчөмү өзгөрүүсүз калат. Бул иш чаралардн негизинде 2015-16-жылдары бюджет 188 миллиард доллар киреше алууга тийиш.

Анын 43 миллиард доллары салыктары көбөйтүүдөн келип түшөт. Финансы министри Жорж Осборн 20-октябрда парламентте сүйлөп, мамлекеттик чыгымдарды кыскартуунун жүйөөсү жөнүндө мындай деди:

-Биз чыгымдарды кыскартып, социалдык системаны реформалоону оң таптык. Бул өлкө үчүн аргасыз чара. Биздин чыгымдарга назар буралычы: Бюджеттин тартыштыгы 109 миллиард фунт стерлинг. Бул Европадагы эң чоң бюджеттик тартыштык.Азыр бүтүн дүйнө чоң дефицитке кыжаалат болуп турган чак. Биздин экономикалык стабилдүүлүгүбүз ошол кооптонуулардын жөндөлүшүнө көзкаранды.

Бюджеттик тартыштыкка дүйнөлүк финансылык кризис маалында лейбористтер башындагы мурдакы өкмөттүн миллиарддаган доллар карызы бар бир нече банкты улутташтырып, алардын милдеттенмелерин өзүнө алганы кедерги болгон. Мындан тышкары “Ирак менен Ооганстандагы ири аскерий операциялар чоң финансылык жана адам чыгымдарына алып барды”,-деп түшүндүргөн Д. Кэмерон.

Оппозиция жана кесиптик союздар консерваторлор менен социал-демократтардын курама өкмөтүнүн планына нараазы. Жумушчу партиясы өкмөттүк чыгымдарды кыскартуу экономикалык өсүүнү төмөндөтүп, Британияны рецессиянын сазына түртөт, жумушсуздукту көбөйтөт деп санайт.

Кэмерон башындагы курама өкмөттүн үнөмдөө саясаты 2015-жылга бюджеттин дефицитин ички дүң жыйымдын эки пайызына барабар кылыш керек. Азыр ал 11 пайызга же 240 миллиард долларга барабар. Башка Европа өлкөлөрүндө мындай чоң карызы жок.