Экономика

“Ата Мекен” партиясынын мүчөсү? экономист Аскар Бешимов эски күчтөрдүн келиши коррупциянын күчөшүнө алып келет деп эсептейт.

Аскар Бешимов: Бул боюнча мурунку убактан эч нерсе өзгөрбөйт. Бизде 2008-жылдан баштап эле экономикабыз ылдый түшүп атпайбы. Кытайдан өткөн реэкспорт товарлар азайып, Бажы союзу түзүлүп, ошого карата майда соодагерлер дагы кыйналып атпайбы. Дагы эле ошол жол менен кете берет.

“Азаттык”: Бирок 2010-жылдын башында кичине өзгөрүү, оңолуунун белгилери пайда болбоду эле. Себеби Казакстанда, Орусияда жылыш болгону Кыргызстанга пайда боло баштаган. Бирок апрель окуялары, июндагы окуялар жана Бажы союзуна Кыргызстандын кириши кайра баарын артка тартып кетпедиби. Бизнести колдогон күчтөрдүн келиши оң жагына таасир тийгизиши мүмкүнбү? Мисалы Орусиядан көбүрөк инвестиция болушу мүмкүнбү?

Аскар Бешимов: Эң негизги таасир бүгүнкү күндө менин оюмча, инвестицияга, майда соодага, биздин экономиканын түзүлүшүнө эң чоң таасир кылып атканы - бул коррупциянын көлөмү, көмүскө экономиканын көлөмү. Ошону азайтмайынча эч нерсе өзгөрбөйт, мындан ары турумушубуз оңолбойт. Мындан ары кайра иштетүү ишканалары ачылбайт, эч өнүгүү болбойт. Азыркы учурда шайлоонун жыйынтыгы боюнча эски күчтөр келгенден кийин кайра эле көмүскө экономика ошол бойдон калат, мурункудай эле системалар түзүлөт. Сиз айткан туура, жылдын башында аз-маз жылыштар болуп, Казакстан, Орусия кризистен чыгып, астыга жыла баштабадыбы, элде акча пайда болуп, алар дагы соода-сатыкка, сатып алууга мүмкүнчүлүктөрү пайда болгон. Ошол дагы биздин Кыргызстандын экспортуна таасир эткен эле. Бирок апрелден кийин чек аралар жабылды, чек ара жабылгандан сырткары, ичибизде экономиканын түзүлүшүн көрүп атасыздар, ошону менен биз тартыштыкка түшүп калдык. Эми азыр октябрда кандай коалиция түзүлөт, кандай өкмөт болот, бул акылга сыйбаган нерсе, бул кандай болоорун азыр элестете албайм.

“Азаттык”: «Ата Мекен» менен КСДП алдыга чыкканда кандай өзгөрмөк эле?

Аскар Бешимов: «Ата Мекен», КСДП биринчи көмүскө экономика менен коррупцияны кескин түрдө кыскартабыз, ошого карата чечкиндүү кадамдарды кылабыз, ачык, барына түшүнүктүү экономиканы түзөбүз деп чыккан эле. Ошол гана чоң инвестицияларды, кытай, түрк, арабдардын инвесторлору келишине чоң көмөк болот эле.

“Азаттык”: Сиз атап өткөн инвесторлордун арасында Орусиянын инвесторлору жок, бул эмнени билдирет. «Ата Мекен», КСДП Орусия менен мамилеси начар болгондуктан, демек Орусия менен экономикалык байланыштар дагы үзгүлтүккө учурайт беле?

Аскар Бешимов: Эми андай деле айтса болот. Бирок Орусия өзүнүн өзүнүн өнүгүү деңгээли менен башка өлкөлөргө чоң инвестиция кыла турган өлкө эмес бүгүнкү учурда. Ал өзү жаңы технологияларды башка жактан тартып атат, ал өзү Бажы союзун түзүп, импортко бөгөт коюп, ички чыгарылган продукциясынын өнүгүүсүн каалап атат. Чет өлкөдөн инвесторлор Орусияга келсин деп Бажы союзун түзгөнүнүн максаты ошол да. Ошол эле учурда бизге берилген жардам, же ГЭСтерге, өнүгүү фондуна берген акча бул бардыгы саясат да, бул чыныгы инвесторлук эмес.

“Азаттык”: Бажы союзуна Кыргызстан эми киреби, же кирбейби?

Аскар Бешимов: Мен ойлойм, жакын арада 1-2 жылдын ичинде биз кааласак да кире албайбыз. Себеби дүйнөлүк соода уюмунун арасында бизде милдеттемелерибиз бар.

“Азаттык”: Эгер кирсе, анда Кыргызстандын майда соодасы үчүн, азыр көрүп атасыз, «Дордой» иш жүзүндө мурдагы өзүнүн таасирин жоготту. Ушуга байланыштуу бажы маселелерин, Казакстан жана Орусия менен экономикалык мамилелеринен Кыргызстан кандай түзүшү керек ушул кырдаалдан чыгышы үчүн?

Аскар Бешимов: Бир түшүнүк керек, биз Бажы союзуна кирген учурда дагы соода, «Дордой», кытайдык реэкспорт товарларын, ошонун бары ансыз деле жоюлат. Кирсек дагы, кирбесек дагы ал кыскарып атат.

“Азаттык”: Анын ордун эмне басышы керек?

Аскар Бешимов: Анын ордуна жаңы экономикалык түзүлүш болуш керек. Түзүлүшүндө бизге негизги айыл чарба, кайра иштеп чыгаруу ишканаларды ачуу, тигүү секторун, куруучу материалдарды өнүктүрүшүбүз керек. Бизде андан башка жол жок. Туризмди да өнүктүрүш керек. Кызмат кылууну, башка экономикабызды, алтынды айтапай эле коёлу. Бирок абдан чоң, эки, же үч эсе бюджетти көтөрүү бул көмүскө экономиканы ачыкка чыгаруу.

“Азаттык”: Маегиңизге рахмат.

Былтыркы жылы шаар казынасына чет элден келген туристтерден 1 млн. 800 миң сом каражат түшсө, быйыл анын 10 пайызы гана араң түшкөн. Бул аралыкта аймактагы туристтик компаниялардын жарымынан көбү кардарларын жоготкондугу айтылууда.

Сатинай Ибраимова Сулайман-Тоо үңкүр музейинде көп жылдан бери эмгектенет. Ал бир нече жылдык иш тажрыйбасында адамдардын мынчалык аз келгенин быйыл гана кезиктирип отурат. Июндагы окуялардан кийин бул жерге жалаң жоокерлер гана келип турушкан:

- Музейибизге июнь айынан кийин Ошту коргоп жүргөн аскерлер гана келип жатышты. Алардан башка адам келген жок. Алар эми музейге бекер кирген үчүн эч кандай деле каражат түшкөн жок. Бизге чет өлкөдөн 2 миңге жакын турист келчү, алар деле жок. Мына эми эле студенттер шаарга көп келген үчүнбү, же шайлоо жакындап калганынан уламбы адамдар көбөйүп калды. Ошондо деле көп болсо күнүнө 30га жакын киши араң келет.

Ачык асман алдындагы музейге айланган Сулайман-Тоого былтыркы жылы жалпысынан 140 миңден ашуун адам зыярат кылганы келген болсо, быйылкы жылы 9 айдын жыйынтыгында алардын саны араң 40 миңге жеткен. Зыяратчылардын бир нече бөлүгүн түзгөн чет элдик туристтер да кескин азайгандыгын айтат “Сулайман-Тоо” улуттук археологиялык музейдин директорунун орун басары Гүлжамал Темиралиева:

- Сулайман-Тоого кишилердин көп келбей жатканы жакында орун алган окуялардын айынан болуп жатат. Зыяратчылардын санын негизинен жергиликтүү тургундар түзчү эле, азыр эч ким чыкпай, киши жок. Экинчиден, бизге чет элден туристтер көп келчү. Алар болсо таптакыр эле келбей калган. Маселен былтыркы жылы бизге келген чет элдиктердин саны 500 болсо, азыр алардын жарымы да жок.

Гүлжамал Темиралиеванын айтымында, “тополоң күндөрү Сулайман-Тоонун башынан снайпер менен атышкан” деген сөздөр да тоого чыккандардын санын азайтууга түрткү болгон:

- Коогалаң күндөрү Сулайман-Тоодо атуулар болгон деген маалыматтарды угуп, өзүбүздүн эле тургундар чыккандан кооптонуп жатышат. Бирин-серин гана бар.

Ош шаары

Коогалаңдын кесепеттери оор болду

Июндагы коогалаңдын айынан бир эле Сулайман-Тоо эмес, Оштогу бардык туристтик жайлар түшө турган кирешеден кур калган. Ош шаардык мэриясынын туризм бөлүмүнүн жетекчиси Абдрашит Низамиев туристтердин аздыгынан шаардык бюджет миллиондогон кирешеден кол жуугандыгын ачыктады:

- 2009-жылы Ош шаарына чет элдик 19 миң турист келип кеткен. Алар менен иштеген 50 туристтик фирма калаанын казынасына 1 млн. 800 миң сом киреше түшүргөн. Эми өлкөдөгү окуялардын айынан ошол каражаттын 10 пайызы да жок.

Былтыркы жылы Ошто 50дөн ашуун туристтик фирма чет элден келген туристтерди кабыл алса, быйыл алардын ону гана иш алып барууда. Иштеп жаткандары деле жылда келчү кардарларынын 70 пайызын жоготуп алышкан.

Жылына жүздөгөн туристти кабыл алчу «Мундуз-Турист» компаниясы 2010-жылы 82 тайпа менен 200 туристти кабыл алмак болсо, алардан 10 турист гана Ошко келген. Аталган туристтик компаниянын директору Умаржан Ессиддинов “Кыргызстанда абал тынчыган менен бийлик чет элдик туристтерди ишендирүүдө алсыздык кылган үчүн биз кардарларыбыздан айрылып калдык”, деди “Азаттыкка” курган маегинде:

- Биздин туризм агенттигиби, же министрлигиби коогалаңдан кийин туристтик фирмаларга жардам берген жок. Материалдык болбосо да моралдык колдоо көрсөтсө болмок. Бизге келип “чет элдик өнөктөштөрүңөргө айткыла, туристтерди жөнөтсүн” деп кабар алып койсо болот да. Туристтик фирмалар такыр иштебей калды. Мына эми туристтер көп келчү Сары-Челек, Арсланбап, Кара-Кой, Кара-Шоро, Апшыр-Ата, Апшыр-Сай, Сахаба, Мурдаш, Кожокелен деген сонун жерлерибизге быйыл эч ким барбай калды.

Ал эми жергиликтүү бийлик өкүлдөрү чет элдик туристтик өнөктөштөр менен интернет аркылуу, телефон аркылуу байма-бай байланышып, Ошто абал тынч экендигин жана бул жакка келүү коркунучтуу эмес экендигин тынбай айтып жаткандыгын билдирүүдө. Ошол эле мезгилде аймактагы байкоочулар туристтердин көбөйүшү 10-октябрда боло турган парламенттик шайлоонун тынч өтүшүнөн көз каранды экендигин айтышууда.