Экономика

Казынага каражат түшпөй жатканына нааразы болгон өкмөт башчысынын биринчи орун басары Тайырбек Сарпашев салык тармагындагы туташ коррупциянын тамыры жулунбай жатканын сынга алды. Айрыкча кадр маселесин мисал келтирген биринчи вице-премьер-министр жогорку бийлик органдарындагы жетекчилердин колдоосу менен сынаксыз салык кызматына кирген салыкчылардын ишин териштирүүнү тапшырды.

Салык чогултуунун абалы начар

2014-жылдын биринчи кварталындагы салык чогултуунун абалы боюнча мамлекеттик салык кызматында өткөн жыйынга өкмөт башчысынын биринчи орун басары Тайырбек Сарпашев катышты. Өткөн үч айда салык чогултуунун өлчөмү сексен тогуз пайызды түзгөн. Башкача айтканда, мерчемделгенден 1 миллиард 100 миллион сомго аз салык чогултулган. Анын бирден бир себеби катары салык тармагында иштеген кызматкерлердин колу таза эместиги жана тажрыйбасыздыгы боюнча көрүнүштөр мисалга алынды.

Сарпашев парламентте депутаттардын жардамчысы же кеңешчиси болуп иштеп жүрүп салык кызматына сынаксыз орношкондордун ишин териштирүү тапшырмасын берди. Өкмөттүн маалымат саясаты бөлүмүнүн өкүлү Мелис Эржигитов саясий калканчына таянып жумушка келген салыкчыларга чара көрүү маселеси коюлганын айтты:

- Салык чогултуунун майнаптуулугу начарлап кеткен. Ошондуктан биринчи вице-премьер-министр салыкчылардын көпчүлүгү казынага түшө турган каражатка кол салып жатат деп айыптады. Ошол эле кезде салыкчылардын иш билгилиги күмөндүү деген маселе көтөрүлдү. Айрыкча жетекчилердин же депутаттардын сынаксыз кызматка орношкон жардамчылары менен кеңешчилеринин тажрыйбасы менен ишинин кайтарымдуулугу начар болуп жатканы айтылды. Депутаттын же кайсы бир чоң жетекчинин аты менен эле сынаксыз кызматка келгендерди кыскартуу же биротоло кызматтан кетирүү керек деген тапшырма берилди.

Амалдын арты “шамалбы”?

Мыйзам боюнча жогорку бийлик органдарынын жетекчилеринин жардамчылары жана кеңешчилери мамлекеттик кызматка сынаксыз кабыл алынат. Мындай ыңгайдан улам парламенттин депутаттарына жардамчы болуп бир аз иштеп туруп, андан салык кызматына өткөн кызматкерлердин саны соңку үч жылда жетимиштен ашкан.

Мамлекеттик салык кызматынын маалымат катчысы Эркин Сазыков салык кызматына сынаксыз орношуу үчүн мына ушундай амал колдонулуп келгенин белгиледи:

- Мына ошол сынаксыз кызматка келгендердин көбү мурда салык тармагында иштеп кеткендер. Анан алар кайсы бир жетекчинин же депутаттын кеңешчиси же жардамчысы болуп жүрүп, анан мурдагы кызматынан жогорку тепкичтеги орунга өтүш үчүн мына ушундай жолго барышкан.

Мамлекеттик салык кызматына сынаксыз жумушка орношкондордун токсон пайызга чукулу парламент депутаттарынын мурдагы жардамчылары болгон. Адатта кызматка кирүү үчүн депутатка жардамчы болуп иштеп, андан ары башка мамлекеттик кызматка өтүү өнөкөтү кеңири жайылган. Жогорку Кеңештин “Ата-Журт” фракциясынан депутат Надира Нарматова эл өкүлдөрүнүн дарегине айтылган дооматты мындайча четке какты:

- Тайырбек Сарпашев кайсыл депутаттын кандай жардамчысы салык кызматына барганын жана кимиси кызматын жакшы аткара албай жатканын фактылар менен ачык атаса болмок. Бирок менимче өкмөт өзү салык тармагындагы ишин жеткиликтүү уюштура албай эле анан ар кайсыл шылтоолорду айтып жатышат. Анан мында шылтоонун бардыгын депутаттарга жүктөп коймой оңой да. Мына ошол жумушка сынаксыз ким алды? Албетте, өздөрү. Анан өздөрүнүн жоопкерчилигин бирөөгө оодара салган болбойт да.

Ошол эле кезде мамлекеттик салык кызматы жогорку бийлик органдарынын жетекчилеринин же депутаттардын жардамчылары менен кеңешчилерин сынаксыз жумушка алууга тыюу салуучу укуктук ченемди киргизүү демилгесин көтөрүүдө. Эгерде бул демилге парламент тарабынан колдоого алынса, анда мамлекеттик кызмат боюнча мыйзамга өзгөртүүлөр киргизилет.

Бул тууралуу өкмөт башчысы Жоомарт Оторбаев билдирди. Талдоочулар “Кыргызгазды” “Газпромго” сатуу учурунда газды үзгүлтүккө учуратпоо үчүн Өзбекстан менен түзүлгөн былтыркы келишимди жетиштүү мөөнөткө камсыздоо жагы каралбай калганын сынга алышууда.

Өзбекстан Кыргызстандын түштүк аймагына жаратылыш газын берүүнү токтотконуна бир айга чукулдады. Кыргызстандын өкмөтү расмий Ташкен бул боюнча ушул күнгө чейин эч кандай түшүндүрмө бербей жатканын айткан.

Кедеринен кеткен кепилдик

Андан соң газды калыбына келтирүү боюнча сүйлөшүүлөрдү “Кыргызгаздын” жаңы кожоюну жүргүзө турганы маалымдалган. Бирок өкмөт башчысы Жоомарт Оторбаев “Газпромдун” да бул маселени чечүүгө тиши өтпөй жатканын НТС телеканалындагы маегинде билдирди:

- Биз ушу кезге чейин эч кандай түшүндүрмө ала элекпиз. Мен өзүм Өзбекстандын өкмөт башчысына газ берүүнү улантууну суранып кат жаздым. Жооп жок. Мында ар кандай жоромолдор болуп жатат. “Кыргызгазды” “Газпром” алган соң, ал газ берүүгө жооп бериш керек. Бирок менин байкашымча ушундай кубаттуу “Газпром” да бул маселенин төркүнүн түшүнө албай турат. Башкача айтканда биз алардын таасиринин жардамы менен да түшүндүрмө ала албай жатабыз.

Өзбекстан менен газ келишими 2014-жылдын 15-апрелине чейин түзүлгөн. Бирок бул келишим газ алуучу тараптан баш тартуу болбогон шартта жана төлөмдөр өз учурунда жүргүзүлгөн учурда автоматтык түрдө улантыла бермек. Анткени Кыргызстандын газ боюнча Өзбекстанга карызы болгон эмес. Бирок эки тараптуу эрежеге ылайык, газ таратуучу компаниянын кожоюну алмашкан шартта Өзбекстан газ берүүнү токтотууга укуктуу.

Жогорку Кеңештин отун энергетика боюнча комитетинин төрагасы Кожобек Рыспаев “Кыргызгаз” боюнча келишимди бекитүүдө газ үзгүлтүккө учурабайт деген кепилдик болгонун эске салды:

- Биз мына ошол келишимди бекитип жатканда аны бизге алып келген жетекчилер газ үзгүлтүккө учурабайт деген кепилдик бар экенин айтышкан болчу. Бирок жыйынтык андай болгон жок. Демек мына ошол келишимди парламентке көтөрүп келген өкмөт мүчөлөрү жана “Кыргызгаздын” жетекчиси жооп берүүгө тийиш.


“Газпромго” чаң жугузбаган саясат

Анткен менен талдоочулар газ берүүнүн токтотулушунда чоң саясий оюн бар экенин божомолдошууда. Кремлчил багыттагы экономикалык серепчи Жумакадыр Акенеев өкмөт мына ушундай жагдайдын алдын алса болмок деген ойдо:

- Бул жерде “Кыргызгаздын” жетекчилиги жана өкмөт жактан чоң кемчилик кеткен. Себеби мына ушул жагдайды алдын алып, Өзбекстан менен келишимди узартуу керек болчу. Анткени келишим 15-апрелде эле бүтүп жатат. Бирок газ тармагын “Газпромго” өткөрүп берүү 1-2 айды алышы мүмкүн экенин алдын-ала эле билишсе болмок. Себеби “Газпром” укуктук жактан келишимге кол койгону менен газ чарбасын толук өткөрүп алуу жагы создугуп кетишин эске алуу керек болчу.

Ошол эле кезде энергетика министри Осмонбек Артыкбаев “Кыргызгазды” сатуу боюнча келишимде “Газпром” газды үзгүлтүккө учуратппоо боюнча кепилдик бергенин белгиледи:

- Газ маселеси боюнча ал келишимде “Газпромдун” милдеттери жазылган. Ага ылайык, аталган компания газды берүүнү үзгүлтүккө учуратпаш керек эле. Анан эми ушундай бизден көз каранды болбогон жагдай болуп калат экен. Азыр мына ошол газды калыбына келтирүү боюнча үч тараптуу сүйлөшүүлөр жүрүп жатат.

Орусиялык “Газпром” компаниясы Өзбекстанда газ чыккан эки кенди иштетет. “Кыргызгазды” сатып алуу боюнча келишимде “Газпром” “Өзбектрансгаздан” сыйгалыштыруу аркылуу алган газын Кыргызстандын түштүк аймагына бермек. Бирок мына ошол маселелер жеткиликтүү иштелип чыкпагандыктан газ берүүнү калыбына келтирүү дагы көп убакытка создугушу мүмкүндүгү айтылууда.