Экономика

Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев эми бул келишимге коюлган соң аны үч өлкөнүн парламенттери ратификациялашы керектигин билдирди. Бул союз Бажы биримдигинин кийинки кызматташтык уюму катары түзүлүүдө. Союз ага мүчө өлкөлөр ортосунда төрт негизги эркиндикти камсыз кылууну максат кылууда. Алар: капиталдын, жумушчу күчүнүн, кызмат көрсөтүүнүн жана товардын эркин жүргүзүлүшү.

Орусиянын үстөмдүгүн күчөтүү амалыбы?

Канткен менен дүйнө коомчулугунда Украинадагы кризистен кийин Евразия экономикалык союзуна ынтызарлардын деми сууй түшкөнү айтылууда. Буга Евразиянын Жогорку экономикалык кеңешинин бир ай мурда Минскиде өткөн жыйыны да далил. Жайында Беларус президенти А. Лукашенко: “Биз бүгүн даяр болбогондон кийин Евразия экономикалык союзу жөнүндө 10 жылдан кийин сөз кылышыбыз керек,” - деп түз эле айткан болчу.

Астанада кол коюлган келишимге ылайык, 2015-жылдын январынан тартып Бажы биримдиги Евразия экономикалык шаркетине, кыскача, ЕAЭБге айланыш керек. Бажы биримдигине болочокто Армения менен Кыргызстан да кошулса, алар ЕAЭБге мүчө болуп кирери талашсыз.

Бажы биримдигине азыр Орусия, Беларус, Казакстан мүчө. Бирок Орусиянын Крымга аскер киргизип, референдумга шылтоо менен аймакты Украинадан тартып алуусу бул уюмга “ынтылгандарды” чочулатып койду.

Беларус талдоочусу Юрий Чусов ЕAЭБ боюнча Беларус менен Казакстан сүйлөшүүнү мүмкүн болушунча создуктурууга аракеттенишкенин Минск саммити көрсөттү дейт жана анын себебин мындай чечмеледи:

- Евразия биримдиги оболу мунасага жетишүүнүн платформасы катары каралып жаткан. Бирок Украинадагы окуялардан кийин Биримдик “товарлар менен кызмат көрсөтүүлөрдүн орток мейкиндигинен” башка да “кичинекей жашыл адамдардын же сылык адамдар жүрчү орток мейкиндик, жаңжалдарды сөзсүз жаратчу жалпы мейкиндик” экени айкын болууда.

Көпчүлүк байкоочулар жаңы экономикалык союзду түзүүнүн артында президент Путиндин постсоветтик мейкиндикте Орусиянын саясый үстөмдүгүн кайра-кайра тирилтүү дымагы жатат дешет.

Брюсселдик эксперт Нику Попеску ЕAЭБ соода-экономикалык байланышты жакшыртууну көздөгөнү менен анын башатында турган үч өлкө арасындагы соода өспөй, тескерисинче, начарлап баратканын айтат:

- Бул саясый долбоор экени анык. Экономика жагы түшүнүксүз. Эгер Бажы союзунун мүчөлөрү арасындагы сооданын динамикасын карасаңыз, Орусия, Беларус жана Казакстан ортосундагы соода былтыр 7 процентке кыскарганын көрөсүз. Казак экспорту Орусияга акыркы эки жылда азайды. Былтыр Бажы союзуна мүчө үч өлкөнүн Евробиримдик менен соодасы 2, 5 процентке өстү. Канткенде да орустардын же казактардын Евробиримдик менен соода байланышы алардын өз ара соодасына караганда жакшыраак.

Нику Попеску Европа Биримдигинин Стратегиялык изилдөөлөр борборунун улук талдоочусу.

Москванын шашылыш кадамы

ЕAЭБди түзүүдө Москва ашыкча эле шашып жатканына Минск саммитинде Александр Лукашенко менен Нурсултан Назарбаев да көңүл бурушканы талдоочулардын көз жаздымында калбады. Орусия менен колтукташ бул эки өлкөнүн чечүүчү учурда кетенчиктей баштаганын себеби эмнеде?

Алардын негизгилерине токтолсок, отун энергия булактарынын, темир жолдо тейлөөнүн, финансылык кызмат көрсөтүүлөрдүн орток рыногу жок; айыл чарба өндүрүшүн колдоонун бирдиктүү эрежеси иштелип чыккан эмес; атаандаштыктын бирдиктүү шарты жок, улуттук компаниялар өзгөчө статуска ээ. Ошондой эле кабыл алынган мелдеттенмелерди аткартуунун механизми жок.

Андыктан алматылык ишкер Алтай Сандыбаев жаңы союздан орусиялык компаниялар менен ишкерлер гана пайда табат деген ойдо:

- Көптөгөн ишкерлер Бажы Биримдигине карабай, Орусияга экспорт, өзгөчө, алкоголь ичимдиктери катуу чектелгенин айтып даттанышууда. Алар бул тууралуу дайыма даттанышат, бирок өзгөрүү жок. Орусия менен Беларустун товарлары үчүн Казакстандын рыногу кенен ачылган, бирок биздин рынок өтө кичине болсо да алар өз рыногун ачканга шашып жаткан жок. Биздин ишкерлер Орусиянын рыногуна чыгабыз деп ойлошкон. Алардын убадасы куру сөз экен.

Беларустун премьер-министри Владимир Семашко да 2013-жылы Орусия Бажы союзуна карабай Беларустун айыл чарба техникалары үчүн чектөө киргизип салганына даттанган.

Ал эми Англиянын Бирмингем юридикалык университетинин профессору Рильке Драгнева-Льюерс “Азаттыкка” ЕAЭБ тууралуу келишимде “ала жерлери” көп экенин айтты:

- Кызыгы, алар көп нерсенин аныктамасын тиркемеде аныкталсын деп калтырышты. Жалпылоочу биринчи бөлүктүн көп деталдары да тиркемеге тепчилмек болду. Андан да кызыгы: Назарбаев башынан каршы турган Евразия парламенти сыяктуу жогорку орган жөнүндө сүйлөшүүдө эч ким ооз ачпады.

ЕAЭБ уюштуруучулар айткандай, Европа Биримдигинин үлгүсүндө түзүлүп жатканы менен улуттук институттар азырынча Евробиримдиктегидей болуп түзүлөрү жөнүндө эч кандай сөз боло элек.

Быйыл авиация тармагынын кирешеси 16 пайызга же 300 миллион сомго өсөөрү күтүлүүдө. Өлкөдөгү аэропортторду иштетүүдөн 2014-жылы 3 миллиард 702 миллион сом киреше түшөөрү божомолдонууда. Аны менен бирге Жогорку Кеңеш Кыргызстандын аба мейкиндигин ачууну жакында талкуулайт. Тагыраак айтканда, өлкөнүн Аба кодексине тиешелүү өзгөртүү-толуктоолорду киргизүү каралат. Аталган мыйзамга ачык асман принциптери киргизилген соң, "Ачык асман" саясаты кандай формада киргизилери да такталат.

Апрелде өкмөттүн долбооруна ылайык, "Ачык асман" саясатын быйыл июнь айында ишке ашыруу "Манас" аэропорту менен Транспорт министрлигине тапшырылган. Аталган министрликтин статс-катчысы Максатбек Дыйканов "Азаттыкка" Аба кодексинде тиешелүү өзгөртүүлөр кабыл алынмайынча "Ачык асман" саясаты киргизилбесин билдирди.

Кыргызстанга "Ачык асман" саясатын киргизүү демилгеси 2011-жылы көтөрүлгөн. Буга Транспорт министрлиги жана Жарандык авиация департаменти "жергиликтүү авиаишканалардын кызыкчылыгы корголбой калат" деген жүйө менен каршы чыгып келишет. Статс-катчы Дыйкановдун пикиринде, бул саясаттан жергиликтүү авиакомпаниялар банкротко учурап калышы мүмкүн. Ошондуктан аларга көмөк көрсөтүүнүн жоболору каралышы керек.

– Биздин авиакомпанияларга жеңилдик беришибиз керек. Жергиликтүү авиаишканаларды колдошубуз зарыл, – деди Дыйканов.

Айрым адистер "Ачык асман" саясаты Кыргызстандын кирешесин арбытат десе, кээ бирлери өлкөнүн аба мейкиндигин чет жактык авиаишканалар ээлеп калат деп чочулоодо.

"Кыргыз ачык асман" корунун жетекчиси Кайрат Итибаев асманды ачуунун оң жана терс тарабы бар экенин эскертти:

– Кыска мөөнөттө аба мейкиндикти ачуу оң таасир бериши мүмкүн. Себеби жүргүнчүлөр билеттерди арзан баада сатып ала башташат.
Бирок анын айтымында, жергиликтүү авиакомпаниялар ири авиаташуучуларга теңеле албай, "Ачык асман" саясатынан өлкөнүн казынасы гана жапа чегиши ыктымал. Транспорт министрлигинин статс-катчысы Дыйканов дагы бул пикирди карманып келет.

"Кыргыз Концепт" компаниясынын жетекчиси Эмил Үмөталиев "Ачык асман" саясаты күчүнө кирсе, карапайым эл учурдагы авиакомпаниялардын көзүн карабай, жаңы багыттарга каттамдар ачылып, жүргүнчүлөрдүн мүмкүнчүлүктөрү кеңейет деп эсептейт:

– "Ачык асман" саясаты киргизилсе, атаандаштык күчөп, баалар түшөт, тейлөө сапаты жакшырат, жол кыскарат, соода жүргүзүүгө жаңы шарттар түзүлөт.

Итибаев билдиргендей, өкмөттө авиацияны түшүнө билген кесипкөй адис жок. Өкмөттүн авиацияны, жергиликтүү авиаишканаларды колдоо жана улуттук авиакомпанияны өнүктүрүүнүн саясаты жана так жол-жобосу жок. Итибаев ири чет өлкөлүк авиаташуучулар кыргыз авиация базарын ээлеп алуу коркунучу бардыгын жашырган жок.
Өлкөдө 17 авиакомпания катталган. Учурда Кыргызстанга 14 чет өлкөлүк авиакомпания каттайт. Жалпысынан, бардык аэропорттордон жумасына 344 каттам аткарылат. Кыргызстан 27 өлкө менен түз аба каттамдары тууралуу келишимдерге кол койгон. Авиабийликтер "Ачык асманды" бир тараптуу эмес, 46 өлкө менен гана киргизүүнү былтыр сунуштаган.

– Аба мейкиндигибизди ачканыбыз менен, келерки эки-үч жылда жарандык авиация тармагынан кол жууп калышыбыз ыктымал, – деп эскертти Итибаев.

Бул пикирге Эмил Үмөталиев караманча каршы. Анын оюнда, "Ачык асман" саясаты менен бирге кыргыз авиациясында жаңы мүмкүнчүлүктөр пайда болот. Ал аба мейкиндикти ачуудан чакан аэробекеттер пайда гана көрүп, өнүгөөрүн белгиледи.
– Анткени, жергиликтүү авиакомпанияларда сунуштарын көбөйтүү мүмкүнчүлүгү кеңейет. Бизге жүк ташуучу учактар конуп, аба менен жүк ташуу боюнча авиатүйүн болууга шарттар түзүлөт. Биз үч-төрт авиакомпаниянын кызыкчылыгын ойлобой, элдин келечегин жана кызыкчылыгын ойлошубуз керек.

Ал эми Транспорт министрлигинин статс-катчысы Максатбек Дыйканов "Ачык асман" саясатынан кандай пайда чыгаарын азырынча айтуу кыйын экендигин билдирди.

"Манас" аэропортунун жайкы жадыбалына ылайык, учурда аптасына 147 эл аралык жүргүнчү рейс каттайт. Ал эми Оштон жумасына 95 эл аралык авиакаттам аткарылат. Андан сырткары 91 жергиликтүү жана 11 жүк ташуучу каттамдар бар. Кыргызстандагы 86 авиаобъекттин ону гана иштейт. Алардын бешөө – эл аралык аэропорттор, төртөө – аймактык аэробекеттер жана бирөө – аскердик аэродром.