Экономика

Сариевдин айтымында, изилдөөлөр Бажы биримдигинин зыянынан пайдасы көп экенин көрсөткөн. Анткен менен ишкерлердин айрымдары биримдикке киргенден кийинки абалга толук анализ жүргүзүлбөдү, божомолдорду гана айтып жатат деп өкмөттү сындашты. Биримдикке кирүү саясий маселеге айланганы айтылды.

Жогорку Кеңештин экономикалык жана фискалдык саясат боюнча комитети Кыргызстандын Бажы биримдигине кирүү маселесин парламенттик угууга алып чыкты. Ага өкмөт башчы Жоомарт Оторбаев баш болгон өкмөттүн, бизнес чөйрөнүн өкүлдөрү, эксперттер катышты. Экономика министри Темир Сариевдин айтымында, кыргыз өкмөтү Бажы биримдигинин Кыргызстанга пайдасы жана зыянын анализдеп чыкты. Ага ылайык, биримдикке кирүүдө зыянынан пайдасы көбүрөөк болору аныкталган:

- Эгер биз бардыгы болуп 140тан ашуун мамлекет менен соода-сатык жүргүзсөк, Бажы биримдигине кирген өлкөлөр менен болгон сырткы соода жүгүртүүнүн көлөмү 41 пайыздын тегерегин түзөт. Жаңы бажы келишимдери киргизилгенден кийин Кыргызстанда экспорт өтө кымбат болуп калды. Жалпы экспорт 14,8 пайызга өскөндүгүнө карабастан, Бажы биримдигине экспорт 20,5 пайызга төмөндөп кеткен. Биримдикке кирсек, кыйынчылыктар болот. Бирок кирбегендеги кыйынчылыктар аны басып өтүп атат. Өндүрүлгөн товарлардын көпчүлүк бөлүгү: пахта, айнек, чыңалуу лампалары, жашылча-жемиш, мал, кийим-кечек Орусия менен Казакстанга кетет. Негизги экспорттук дараметибиз ушул өлкөлөрдү көрсөтүп атат. Ал эми импорттолуп жаткан товарлардын маанилүүлүгү да жогору, күйүүчү май, көмүр дээрлик жүз пайыз Казакстан менен Орусиядан келет. Башка жактан алып кирүүгө альтернативдик жол жок.

Бажы биримдигине кирүү боюнча Жол картанын жалпы чыгашасы 370 млн. доллардын тегерегин түзөт. Өкмөт башчы Жоомарт Оторбаев мындай каражат Кыргызстандын бюджетинде жок экенин белгилеп, Кыргызстан биримдикке мүчө өлкөлөрдөн колдоо күтүп жатканын айтты:

- “Жол картасын” биз толугу менен каржылай албайбыз. Бажы биримдигине кирүүнүн жол картасында көрсөтүлгөн иш-чаралар жана чек араларды жаңыртуу үчүн 400 млн. долларга жакын каражат керек. Бюджетте каражат жок. Биз Бажы биримдигине мүчө өлкөлөрдөн колдоо болот деп күтүп жатабыз.

Парламенттик угууга катышкан айыл чарба, жеңил өнөр жай тармагында иштеген ишкерлер, социолог, эксперттер, депутаттар биримдикке киргенден кийинки пайда-зыяндар тууралуу өздөрүнүн иликтөөлөрүнүн жыйынтыгы менен тааныштырды. Мисалы, “Агробизнес атаандаштыгына жөндөмдүү” деп аталган борбордун жетекчиси Алмаз Дооронбаевдин айтымында, айыл чарба продуктуларын өндүрүүдө жылыштар болушу мүмкүн. Ал эми кайра иштеп чыгаруу тармагы кыйын акыбалга тушугушу ыктымал. Ал эми биримдикке кошулгандан кийин ири ийгиликтер болот деген жеңил өнөр жай тармагында да кыйла чечилбеген маселелер бар экенин Жеңил өнөр жай ассоциациясынын аткаруучу директору Фархад Ниязов белгиледи:

- Биз өндүргөн продукциянын дээрлик бардыгы, 90% Казакстан менен Орусияга экспорттолот. Ошентсе да кыргыз өкмөтү бардык жагын тең салмактап анан Бажы биримдигине кирсе деген сунушту айтабыз. Жеңил өнөр жай тармагы импорттон көз каранды. Сырьёнун 60% Кытайдан, калган 40% Түркия, Европа жана башка өлкөлөрдөн алынып келинет. Бизде кездеме чыгарган фабрикаларыбыз, тигүүчү машиналарды чыгарган ишканаларыбыз жок. Бул жагынан алганда биз көз карандыбыз. Бажы биримдигине кирүүдө патент системасын калтырууну, техникалык регламентти өзгөртүүнү сунуштайбыз. Өндүрүлгөн товарлар, кийим-кече кандай талаптарга жооп бериши керек экенин белгилеген техникалык регламентти карап чыктык. Биздикилер азыр ага даяр эмес. Алардын сапатын текшерчү лабораториялар да жок.

Экономика министри Темир Сариевдин 20-майдагы парламенттик угууда билдиргенине караганда, Евразия экономикалык комиссиясынын 14-майдагы отурумунда Кыргызстандын Бажы биримдигине кошулуусу боюнча сунушталган Жол картасы талкууланып, жактырылды. Министрдин айтымында, бул документ эми Жогорку Кеңештин тиешелүү эки комитетинин кароосунан өтүшү керек. Ал эми биримдикке кирүү боюнча негизги келишим парламенттин бардык фракцияларынан, кийин жалпы талкууда жактырылгандан кийин гана ишке кирет. Кыргызстан сураган жеңилдиктер, ири базарлардын, мигранттардын абалы, сырттан машина ташып келүү маселелери ошол келишимди талкуулоо учурунда чечилери айтылды.

Анткен менен ишкерлердин айрымдары биримдикке киргенден кийинки абалга толук анализ жүргүзүлбөгөнүн сындашты. Биримдикке кирүү экономикалыкка караганда, саясий маселеге айланганы белгиленди. Мындай пикирди Жогорку Кеңештин депутаты Равшан Жээнбеков билдирди:

- Биримдикке киргенден кийин бажы төлөмдөрү 12 пайызга өсөт. Баалар тамак-ашка, кийим-кечеге болжол менен 40% жогорулайт. Машина жана өндүрүш машиналарынын баасы андан да көп кымбаттайт. Ишканалардын баары талкаланат. Айыл чарбага жакшы деп атышат. Орусия айыл чарбасына субсидиядага 4 млрд. доллар, Казакстан 600 млн. доллар, Кыргызстан 100 млн. бөлөт. Анан кантип Кыргызстан булар менен атаандаша алат. Бажы биримдиги эч кандай саясий эмес, экономикалык маселе эмес деп атышат. Бул түптүз саясий маселе болууда.

Парламенттик угуу жыйынтыгында атайын резолюция кабыл алынды. Ага ылайык, өкмөткө Бажы биримдигине байланыштуу чечимдерди улуттук кызыкчылыкты эске алуу менен кабыл алуу, жер-жерлерде коомдук угууларды өткөрүү, ишкерлер менен тыгыз кызматташуу, бул багыттагы иштердин жүрүшү боюнча парламентке маалымат берип туруу сунушталды.

Өкмөт Бажы биримдигин талкуулап жаткан тушта бир нече активист нааразылык акциясын өткөрүп, аларды милиция кармап кетти. Белгилүү укук коргоочу Өндүрүш Токтонасыров, "Кыргызстан Бажы биримдигине каршы” уюмунун мүчөсү Бурул Макенбаева баштаган жарандык коомдун айрым мүчөлөрү Биринчи Май райондук сотунун чечими менен кече жуук бошотулду.

Бажы биримдигине каршы өткөн акция үзгүлтүккө учурады. 20-май.

Милиция активисттерди “акция тууралуу тиешелүү органдарга кеч кабар берген” деп күнөөлөгөн. Ал эми активисттер муну акцияны үзгүлтүккө учуратуу максатындагы өкмөттүн аракети катары баалашты.

Кыргызстандын өкмөтү 12-майда Бажы биримдигине кирүү боюнча "жол картасын" кабыл алып, парламентке жөнөткөн. 29-май күнү Астанада Евразия экономикалык биримдигин түзүү келишимине кол коюлат. Ошол саммитте Кыргызстандын Бажы биримдигине кириши боюнча чечим кабыл алынышы күтүлүп жатат. Буга чейин айрым жарандык коомдун өкүлдөрү өлкөнүн эгемендигине доо кетет, кымбатчылык болот деген негизде Кыргызстандын биримдикке кирүүсүнө каршы болуп келишет.

Кумтөр алтын кенин иштетүү боюнча кыргыз өкмөтү Канаданын “Центерра голд инк” компаниясы менен 50/50 пайыздык үлүштө биргелешип иштөө боюнча меморандумга кол койгон. Аны февраль айынын башында бир катар карама-каршылыктардан кийин Жогорку Кеңеш да колдоп берген. Ага ылайык, эки тараптуу сегиз келишим түзүлүүгө тийиш болчу. Бирок келишим качан түзүлөрү белгисиз бойдон калууда.

Келишим боюнча карама-каршылыктар көп

Тоо-кенчилер бирлигинин төрагасы Орозбек Дүйшеев келишимди түзүү кечиккенин өкмөт менен “Центерра” айрым маселелер боюнча орток пикир таба албай жатканынан көрөт:

- Менин оюмча, “Центерра” менен дагы карама-каршылыктар чыгып жатат окшойт. Кыргызстан экологиялык зыяндар боюнча ишкананы сотко берген. Ошол боюнча талаштар бар. Экинчиден, 2014-жылга Кумтөрдө кандай иштер жасалышы керектигин да өкмөт беките элек.

Жогорку Кеңештеги Социал-демократтар фракциясынын депутаты Абдыманап Кутушев да чыны менен өкмөт жаңы келишимдерди түзүүнү кечиктирип жибергенине токтолду:

- Өкмөт сегиз макулдашууну даярдашы керек болчу. Биз аларга убакыт чектеп бергенбиз. Ал макулдашуулар парламенттен өтпөйт, болгону өкмөт ошолорго жетишүүсү керек болчу. Орто жолдо өкмөт алмашып кетти деп актанышы мүмкүн. Бирок чындап эле убакыттан кечигип жатканын өкмөт мойнуна алат болуш керек.

Кумтөр маселеси Жогорку Кеңеште талкууланганда, өкмөт мүчөлөрү ар бир күн “Центерранын” пайдасы үчүн иштеп жатканын, меморандум канчалык эртерек колдоо тапса, кендин пайдасын Кыргызстан ошончолук тез көрүп баштайт деп ишендирген болчу.

Биринчи вице-премьер-министр Тайырбек Сарпашевдин “Азаттыкка” билдиргенине караганда, келишимди түзүү боюнча сүйлөшүүлөр оор жүрүүдө. Учурда бир катар багыттар боюнча эки тараптуу жумушчу топтор иштеп жатат.

- Финансылык, экологиялык, өндүрүш жана юридикалык багыттар боюнча иштер жүрүп жатат. Сүйлөшүүлөр оңой жүргөн жок. Карама-каршылыктар көп. Ал карама-каршылыктарды ыкчам чечкенге аракеттер көрүлүп жатат. Бул процесс дагы бир-эки айга чейин уланышы мүмкүн.


Кумтөрдүн планы бекий элек


Ал ортодо Кумтөр ишканасынын 2014-жылга кенди иштетүү боюнча техникалык долбоорун өкмөт али беките электиги белгилүү болду. Бул өз кезегинде ишкана кен иштетүүнү токтотушу мүмкүн деген сөздөрдүн тарашына себеп болду.

17-майда Кумтөр ишканасынын кесиптик кошуунунун жетекчиси Алмазбек Жакыповго таянып, бир катар жергиликтүү маалымат каражаттары Кумтөр ишканасы кен казуу ишин токтотууга даярдык көрүп жатканын жазышкан. Андагы маалыматтарда буга кыргыз өкмөтү кенди иштетүү боюнча 2014-жылга техникалык долбоорду бекитпегени себеп болгону айтылган болчу. Бирок 19-майда Кумтөр ишканасынын жетекчилиги кен казуу иши токтогону жатат деген маалыматты жокко чыгарды. Алар тараткан билдирүүдө азыркы тапта кенде толук кандуу иш жүрүп жатканы кабарлаган.

Ошону менен бирге Кумтөр жетекчилиги 2014-жылга кенди иштетүү боюнча техникалык долбоор тиешелүү органдарга жиберилгенине карабай, ал долбоор азыркыга чейин бекитилбей жатканын билдирген.

Геология жана жер ресурстары боюнча агенттигининин маалымат катчысы Касиет Карачолокова техникалык долбоор бекитиле электигин ырастап, анын себебин мындайча түшүндүрдү:

- Кумтөр ишканасы кенди чоңойтууга мажбур болуп жатат. Анткени кендин мындан аркы запастары кенди кеңейтүүгө байланыштуу. Бирок ал жердин үстүндө Давыдов мөңгүсү бар. Биз ошон үчүн макулдук берген жокпуз. Суу кодекси боюнча мөңгүнү бузууга болбойт. Мөңгүнү бузууга алардын уруксаты жок. 16-майда Кумтөрдөн бизге дагы бир кат келди. Карап чыгып ушул жумада жооп берилет.

Геология жана жер ресурстары боюнча агенттигинен билдиришкендей, бул Экологиялык жана коопсуздук боюнча инспекция, Айлана-чөйрөнү жана жаратылышты коргоо агенттиги менен бирге өкмөттүк деңгээлде чечиле турган маселе.

Кыргыз өкмөтү менен “Центерра Голд” ортосундагы келишимге ылайык, Кыргызстандын тиешелүү органдары ар жыл сайын кенди иштетүү боюнча техникалык долбоорду бекитип турушу керек.