Кара-Суу базары Борбор Азиядагы ири базарлардын катарына кирет. 10-май, 2014-жыл.
Ош: Бажы биримдиги ишкерлерди ойго салды
Кара-Суунун базарында иштегендер Бажы биримдигине кирүүдөгү шарттар жана кошулгандан кийинки жагдайлар тууралуу анча кабардар эмес. Ошого карабай мындагы соодагерлер бул уюм базардагы сооданы дээрлик токтотот деген пикирде.
Буга чейин коңшу өлкөлөрдүн чек ара блокадасынан жабыркаган базарга Бажы биримдигинен кийин кире турган чектөөлөр экинчи сокку болорун ишкерлер айтууда. Базардын жетекчилери өкмөткө сунуш бергенин айтса, адистер Кара-Сууну өнөр жай зонасына айлантуу аркылуу сактап калууга болорун айтышууда.
Кара-Суунун базарында көп жылдан бери соода кылган Саулет Өмүрзакова өкмөт Бажы биримдиги тууралуу элге кенен түшүнүк бербей эле, ага кирүүгө аракет кылып жатканына капа:
- Бажы биримдигине киргенде анын пайдасы кимге тиет, биз кандай киреше табабыз, кайсы иш кандай болот, эл кантип жашайт, өкмөткө, мамлекетке кандай пайда? Ушунун баары белгисиз болуп жатат. Эмнеге бийликтер мунун баарын ачык айтпайт. Элге келип, “силердин жашооңор оңолот, ишти бул жакка жүргүзгүлө” деген бир ооз сөзү жок да.
Кара-Суу базарында жалпы жонунан 7 миңдей контейнер, 400дөй соода жайлары бар. Алардын баары азыр кымгуут түшкөн учур. Базар негизинен Кытайдан келген товарларды коңшу өлкөлөргө реэкспорт кылат. Жакындан бери Түркиядан товар түз алынып келип жаткан. Соодагерлер бажы төлөмдөрү көбөйсө, ал жактардан товар ташып келүү азаярын айтышууда.
"Туратаи" базары элге Кара-Суу базары катары таанымал.
- Маселен, Түркиядан келген товардын килограммына 5 доллардан төлөйбүз. Анан ага өзүбүздүн 10% кошсок, товарга 7 доллар үстөк кошулат. Ал эми Бажы биримдигине киргенде ошол эле товардын килограммына 12 доллардан төлөйсүңөр деп бул жердеги жүк ташыган балдар айтышууда. Ага биз өзүбүздүн кирешебиз үчүн 7 доллардан кошобуз. Ошентип товар 19 долларга кымбаттайт. Маселен, азыркы 1000 сомдук кийим 1300-1500 сом болуп калат. Муну ким алат? Биз го эптеп алып келип сата беребиз, колунда акчасы жок элге убал болот. Эгер ушундай кымбатчылык боло турган болсо, биз неге Бажы биримдигине киребиз?,- деди Саулет Өмүрзакова.
Соодагерлердин айтымында, Кара-Суу базарындагы сатуучулардын айрымдары Бажы биримдиги тууралуу жакшы түшүнө беришпейт. Мындагы ишкерлердин дагы бири Хусанбай Хамраев мындай деди:
- Өзбекстан менен Тажикстан жабылганда бизге абдан оор болгон. Ал жактан келе турган көп сандагы кардарлардан кур калганбыз. Анда бир сокку болсо, эми Бажы биримдиги Кара-Сууга экинчи сокку болобу деп чочулап турабыз. Товар кымбаттап кетсе эл албай калат, биздин бизнесибиз өлөт. Банктардан алган насыяларыбыз бар, аларды кантип төлөйбүз билбейм. Кээ бир сатуучулар күнүмдүк соодасы менен эле алек. Бажы биримдиги деген не, ага киргенде базар не болорун билбеген соодагерлер деле бар. Алар ошо товарын сатса, акча тапса болду, базарга келип-кетип жүрүшөт да.
Манас Үсөнов.
Кара-Суу базары деп жалпы айтылган менен азыр бул жай 32ге бөлүнүп кеткен. Анын ар биринин өз-өзүнчө базаркому бар. Азырынча алар чогуу Жол картасын түзүүгө өкмөткө сунуштарды бергенин айтат. Бөлүктөрдүн эң чоңу “Туратали” базарынын жетекчиси Манас Үсөнов буларга токтолду:
- Кара-Суу жана “Дордой” базарларын өнүктүрүү боюнча өкмөттүн токтому чыккан. Анан ошонун негизинде биз базардын жетекчиликтери бийликтерге сунуштарыбызды бергенбиз. Бул жерде да соодагерлер бөлүнөт. Чоң сумманы айланткандар бар, орто товар жүгүрткөндөр жана реализаторлор. Бажы биримдигине кирүү ар катмарга ар кандай таасир этүүсү мүмкүн. Биз ушул жагдайларды эске алып, бул Бирликке кирүүдө ишкерлерге финансылык жана шарт жагынан көмөк керек болоорун өкмөткө айтканбыз. Азыр Кыргызстан менен Орусиянын ортосунда макулдашуу кетип атпайбы, биздин сунуштар так ошол талкууларда эске алынат. Анан калган тагдырыбыз ошол Жол картасы кабыл алынгандан кийин билинет.
Кантсе да адистер Борбор Азиядагы ири базарлардын бири болгон Кара-Суу базарынын кийинки тагдыры бийликтерди ойлондурушу керек деген пикирде.
Эксперт Эркин Абдыразаков базарды жок дегенде соода жана өнөр жай зонасына айлантуу менен кармап калууга мүмкүн экенин белгилейт:
Кара-Суу базарындагы соодагер.
- Кытайдын болобу, же Орусиянын болобу инвестициясын туура пайдаланып, Кара-Сууда контейнерлерди эле сала бербей, бош жаткан жерлерге кийим тигүүчү цехтерди, кайра иштетүүчү ишканаларды куруп, жумуш орундарын түзүшүбүз шарт. Алар мамлекеттик буйрутмаларды аткарууга басым жасап, анан өзүнүн иштерин Бажы биримдигине киргенден кийин да мыктылап алып кетүүсүнө өкмөт колдоо көрсөтүшү керек. Бул базарлар азыр Кытайдан арзан бажы төлөмдөрү аркылуу көп товарды тегеретет. Эгер Бажы биримдигине кирсек, анын баары токтойт. Анан Кара-Суу базарында иш дээрлик жүрбөй калат. Ошол себептүү чоң жоготууларга дуушар болорубуз чын. Көп нерселердин наркы көтөрүлөт, аймактарда өзгөчө азык-түлүк 13% чейин кымбаттайт.
Абдыразаков ошондой эле, базарды өнүктүрүүдө башка жагдайлар да унутта калбашы керектигин кошумчалайт:
- Бажы биримдигине кирдик деп эле, жакынкы Өзбекстан, Тажикстан жана Кытай менен алакабызды унутуп калбашыбыз керек. Алыскы туугандан жакынкы коңшу артык деп коет. Себеби, жашылча-жемиш болобу, жер семирткич болобу, биз ушулар аркылуу болуп келгенбиз, боло беребиз. Мамлекеттик эч кандай документ менен биз ушул коңшу элдер менен болгон мамилебизди бууп кое албайбыз. Калк арасында карым-катнаш улана берет. Ошол себептүү биз ушул өлкөлөр менен да катышыбызды тез арада жакшыртуубуз кажет.
Оштун Кара-Суу базарында буга чейин 15-20 миндей адам түздөн түз иштеп, тирилик кылчу. Өзбекстан жана Тажикстан менен чек ара чатактарынан кийин, алардын саны эки эсеге кыскарган. Эми Бажы биримдигине кошулгандан кийин бул адамдардын соодасы кандай болору азырынча белгисиз.
Чек ара айылдарындагы эл жаңжалдан кийин өкмөт өкүлдөрү менен жолугушууга баратат. Баткен, 8-май, 2014.
Апта: Чек арада кайрадан чекишмей...
Узап бараткан жумада кыргыз-тажик чек арасында дагы жаңжал чыкты. Москвада Кыргызстандын Бажы биримдигине кириши талкууланды.
Сүйлөшүүлөр алдында чыккан чыр...
7-майда кыргыз-тажик чек арасында дагы жаңжал чыкты. Тараптардын бири-бирин таш бараңга алуусунан ондогон адамдар жабыркап, ооруканага жаткырылды. Айрым депутаттар чоң согуш чыгып кетүү коркунучу жөнүндө сөз кылышты. 8-майда Жогорку Кеңеште маселе жабык каралып, күч структураларынын жетекчилери окуя тууралуу депутаттарга маалымат беришти.
Ички иштер министри Абдулла Суранчиев чырдын чыгышында чагымдын белгилери жатканын билдирди:
- Биз атайын даярдалган конфликт деп ойлоп жатабыз. Анткени кыргыз жараны Данияр Сулаймановду жаака экөө чапканда тигил бала качат. Аны бурчтан жыйырмадай тажик жарандары күтүп турушуптур. Анан машинасын... Бизде ушундай маалымат.
Айрым маалыматтарга караганда, мындай чырлар кыргыз-тажик сүйлөшүүсү болор алдында чыгып калууда. Маселен, бул жолу жаңжал 13-майда Дүйшөмбү шаарында вице-премьер-министрлер деңгээлинде сүйлөшүү алдында чыгып отурат. Ал жолугушуунун күн тартибине Ак-Сай - Тамдык - Көк-Таш жолун куруу маселеси коюлганын чек араларды делимитацияло жана демаркациялоо боюнча өкмөттүн атайын өкүлү Курбанбай Искандаров билдирген.
Тажик тараптын кыргыз тарап менен сүйлөшүүлөрдөгү негизги максаты жана стратегиясы Ворух анклавын Тажикстандын негизги аймагы менен туташтыруучу коридор алууга жетишүү. Бирок андай коридор Баткен районунун жарымы, Лейлек району жана Сүлүктү шаарынын анклавга айлануусуна алып келет жана бул Кыргызстанга кабыл алгыс.
7-апрелде курчуган кырдаалдаалды жөнгөрүү үчүн 8-майда Баткенге вице-премьер-министр Абдырахман Маматалиев барып, жергиликтүү калк менен жолугушту. Бирок чек ара чатагынан көп жабыркаган калк Маматалиевди күч менен кармап, Баткен облусунун жетекчилигине Мамат Айбалаевди дайындап берүү талабын койду. Баткенде чек ара жана жол проблемаларын чечүүдө губернатор кезинде чечкиндүүлүктү көрсөткөн Мамат Айбалаев жергиликтүү калк үчүн ишенич туудурган жалгыз адам болуп калгандай.
Мамат Айбалаев өзү 75 жашка келип калганына карабай, элдин өтүнүчү менен губернаторлук кызматка барууга даярдыгын билдирип, бирок азыркы мезгилге карай өкмөттөн ага сунуш түшө электигин кабарлады:
- Мени азыр эч ким чакырган жок. Сүйлөшкөн жок. Бийлик макул болсо барам. Албетте, менин өзүмдүн оюм, программам бар. Ошол жерде туулуп өскөнмүн. Ошол жердеги эл менен акылдашабыз, аксакалдар менен сүйлөшөбүз, бир жыйынтыкка келебиз.
8-майда Москвада өткөн Жамааттык коопсуздук келишими уюмунун саммитинин алкагында Кыргызстан президенти Алмазбек Атамбаев менен Тажикстан президенти Эмомали Рахмон жолугушуп, чек ара боюнча сүйлөшүүлөрдү премьер-министрлер деңгээлинде жүргүзүү чечимине келишти.
Президенттин маалымат катчысы Кадыр Токтогулов жолугушуу тууралуу буларды айтты:
- Эки президент чек ара маселесин дагы талкуулашып, эки өлкөнүн өкмөттөрү бул маселени чечиш керек деп макулдашты.
Баткен облусунда чек арада январь айында болгон кагылышуудан кийин кыргыз-тажик чек арасы боюнча сүйлөшүүлөрдү вице-премьер-министрлер деңгээлинде сүйлөшүү жүргүзүү макулдашылган. Бирок кырдаалдын олуттуулугу сүйлөшүү жүргүзө турган делегациялардын деңгээлин дагы көтөрүүгө президенттерге түрткү берди окшойт.
Кыргыз-тажик чегиндеги кырдаал толук жөнгө салына элек. 8-майда эл менен жолукканы барган вице-премьер-министр Абдрахман Маматалиевди жергиликтүү тургундар талаптарын аткаруу талабы менен бошотпой жатат. Шаршембинин кечинде Баткендин Көк-Таш айылына жакын жердеги чек арада кыргыз-тажик жарандарынын ортосунда жаңжал чыгып, кырдаал кескин курчуп кеткен эле.
Кыргыз-тажик чек арасында жол эмнеге ачылган?
7-майдагы жаңжал январдагы кагылышуудан кийин жабылган жолдор эмне үчүн ачылды деген суроону пайда кылды. Жол дээрлик эки жарым ай бою жабык туруп, анан ачылган. Ал кездеги вице-премьер-министр Токон Мамытовдун айтымында, жолдун тосулушунун эффектиси Ташкен тараптан Тажикстан үчүн жол ачылгандан азайа баштаган. Андан сырткары жолду ачуу өтүнүчү ар тараптан түшө баштаган:
- Лейлек районунун тургундары, аким, губернатор кайрылды. Сүлүктүдө 27 шахтадан 15 шахты жабылып калды. 300 киши жумушсуз калды деп чоң кайрылуу болгон.
Мамытовдун айтымында, андан сырткары Тажикстандагы Жерге-Тал, Мургаб райондорундагы кыргыздар кыйынчылыкка туш болушу, экономикалык жоготуулар жолдун ачылышына жүйө болгон. Ошондуктан бул маселе ар тараптан кеңири талкууланып, андан кийин өкмөттө чечим кабыл алынган.
Бажы биримдигине бараткан жолдо...
Кыргызстандын Бажы биримдигине кириши боюнча иштер активдешти. Өкмөт башчы Жоомарт Оторбаев Москвага, андан кийин Астанага жасаган иш сапарларында Бажы биримдигине кирүү боюнча жол картасын талкуулап келди. Москвадагы сүйлөшүүлөрдөн кийин жол карта боюнча орток пикир табылганы айтылган. Бирок кийинчерээк ал чийки катары бааланып, коомчулуктун кароосуна коюлган жок. 13-майга белгиленген парламенттик угуулардын мөөнөтү дагы которулду.
Кыргыз-орус премьерлери Оторбаев менен Медведев, Москва, 29-апрель, 2014.
Жеңиш майрамынын алдында президент Алмазбек Атамбаев Москвада орус президенти Владимир Путин менен жолугушуп, анда да Бажы биримдигине байланыштуу маселе сүйлөшүлдү.
Орус президенти Владимир Путин бул маселе көңүл чордонунда турганын айтты:
- Эки ортодо соода өсүп баратат. Биздин чоң биргелешкен долбоорлорубуз бар. Андан сырткары биз кооперацияны тереңдетүү, анын ичинде Бажы биримдигинин алкагында интеграция биздин көңүлүбүздүн борборунда болот деп ойлоймун.
Президенттер талкуулаган биргелешкен долбоорлордун айрымдарын турмушка ашыруу кечеңдеп, айрымдары кыргыз калкына оорчулуктарды алып келүүдө. Маселен, “Кыргызгазды” “Газпром” сатып алганы боюнча акыркы документке Бишкекте кол коюлар замат “Узтрансгаз” түштүк региондорго газ берүүнү токтотту. Ошону менен Ош тарапта 14-апрелден бери газ жок. Өзбекстан бул маселе боюнча Кыргызстан менен сүйлөшүүдөн баш тартууда.
Кандайдыр маселе чыкканда эле өкмөттү парламентке чакырып, териштире калуучу Жогорку Кеңеш да унчукпай калды. Анткени “Газпромдун” башчысы Алексей Миллерди “кол баладай” жумшап алуу жана жемелөө мүмкүн эмес. Өкмөт да Миллер “акебиз сүйлөшөм” деди дегенден башкага жарабай олтурат.
Стратегиялык тармакты башка мамлекеттин колуна карматуу эмнеге алып келерин мына ушул жагдай дагы бир жолу даана көрсөттү окшойт. Бажы биримдиги жана ага Кыргызстандын кирүүсү боюнча жол картасынын үстүндө эксперттер тынымсыз иштеп жатканы маалым. Кыргызстан Бажы биримдигине кирүүдө бир катар жеңилдиктерди алып, Дордой жана Кара-Суу базарларына эркин экономикалык зона деген макам берип, өткөөл мезгилди беш жылга чейин созуу максатын айтып келген. Орусия ага кескин каршылыгын билдирбеген менен, Бажы биримдигинин калган мүчөлөрү Казакстан жана Беларус жаны мүчөлөргө эч кандай жеңилдиктер берилбеш керек деген позициясын билдирүүдө. Ошондуктан кыргыз өкмөтү учурда “жок дегенде бир жылдык өткөөл мезгил” керектигин айта баштады.
Кыргызстан коомчулугунда да Бажы биримдигине кирүү боюнча бир жактуу пикир жок. Коомчулуктун бир бөлүгү Бажы биримдигине кошулууга кескин каршы чыгып, бул Кыргызстандын эгемендүүлүгүн жоготууга, социалдык-экономикалык кризистин күчөшүнө алып келет деген пикирди айтууда. Ал эми кирүүнү жактагандар Орусия жана Казакстан Кыргызстандын негизги соода жана стратегиялык, тарыхый өнөктөштөрү экенин эске салууда.
Толугу менен макулдашыла элек жол картсындагы маалыматтарга караганда, Кыргызстан 2014 жана 2015-жылдын ичинде Бажы биримдигине кирүү боюнча бардык даярдыктарды көрүп бүтүүгө тийиш. Башкача айтканда мыйзамдарды, нормативдик актыларды, стандарттарды Бажы биримдигинин талаптарына ыйлайык келтирүү, Дүйнөлүк соода уюму менен макулдашуу, чек ара жана бажы өткөрмө бекеттерин Бажы биримдигиндеги талаптарга төп келтирүү жана башка ондогон орчун маселелерди чечүүгө тийиш.
Бажы биримдигине кирүүгө каршы акция, Бишкек, 5-май.
