Экономика

Темирбердиев: Жергиликтүү эл иштетилген кен экологияга зыянын келтирбей, элге да, районго да пайдасын тийгизсе деп ниет кылышат. Бирок Чоң-Алайда иштеген “Кайди” компаниясы мыйзамдарды дээрлик аткарбайт. Муну өкмөт билгени менен аны мыйзамдуу нукка салууга аракет жасалган жок. Эл баарын өзү чечкенге аракет кылууда. Жалпы жарандык коом ишкананын мыйзамсыз келгенин, б.а. компанияга лицензия туура эмес берилип, алтындын запасы мамлекеттик баланска алынбаганын тактады, экологиялык мыйзам бузууларды да далилдеди. Ушундан кийин 2012-жылы күзүндө, 2013-жылы май айында эл көтөрүлдү, азыр кытайлык “Кайди” ишканасынын иши токтогон. Эл мыйзамда көрсөтүлгөндөрдү гана аткарсын деп жатат, ашыкча талап жок. Эл азыр кен иштеткенден кийин анын канча пайызы республикалык, канча пайызы жергиликтүү бюджетке түшөрүн, социалдык пакет, экологиялык коопсуздук деген эмне экенин билет.

“Азаттык”: Алар мунун баарын кайдан билип жатышат?

Темирбердиев: Жарандык коомдун өкүлдөрү Дүйнөлүк банк колдогон долбоорлорду алып келип, ар бир айылда семинар, тренингдерди өткөргөнбүз. Андан тышкары "Сорос-Кыргызстан" фондусунан “Бюджеттин ачыктыгы - жоопкерчилик” деген темада тоо кен тармагынан түшө турган акчанын кайда жумшаларын үйрөткөнбүз.

“Азаттык”: Өкмөттөн да эл сабаттуу болуп кеткен го?

Темирбердиев: Чындыгында ошондой. Райондук администрация, жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнүн көбү муну билбейт. Алар күч түзүмдөрүн алып барып, коркутканды эле билишет. Бирок акыркы кезде эл коркпой, өз талаптарын ачык эле айта баштады. Кен иштеткен компаниялар мыйзамды сактаса, ошонун чегинен чыкпаса аларга эч ким тийишмек эмес.

“Азаттык”: “Кайди” буга чейин канча жыл иштеди?

Темирбердиев: Төрт жылга жакын. Ошол убакыт ичинде бир катар мыйзам бузууларга жол берди. Долбоор боюнча казылган кенди эч нерсеге тийгизбей, жабык бойдон ташып келип, алтынын бөлүп алуу керек. Булар болсо уруксаты жок эле 42 миң тоннага жакын топурак, таш аралашкан кенди жайлоого түшүрүп салган. Ал ошол боюнча жатат, жанынан болсо суу агып өтөт. Анын экологияга зыяны бир топ эле да. Мамлекет элден алыстап калды. Инвесторго болгон мүмкүнчүлүктү берип, каалагандай иштей бергиле дешти эле, эми кайра элдин талабы менен иштөөгө өтүштү.

“Азаттык”: “Кайди” компаниясынан кенди кайра башкача иштетели деген сунуштар болдубу?

Темирбердиев: Жок, бир жылдан бери кыймылдай элек. Ал арада элдин артында бир күчтөр турат, алар козутуп кенди иштетпей жатышат деген сөздөр чыгууда. Анын баары жалган. Эл болгону мыйзамды бузбай иштесин деген талап коюуда. Ошону сактаса, кенди иштете берсе болот.

“Азаттык”: Ачык-айкындуулук болушу керек турбайбы, кандай маалымат керектигин эл кантип үйрөнүп жатат?

Темирбердиев: Ар бир айылга эксперттер барып, отузга жакын жергиликтүү активисттерди чакырып, таңдан кечке үйрөтүшкөн. Андан кийин ар бир айыл өкмөттө тегерек үстөл өттү. Ал бүткөндөн кийин жергиликтүү бийликтин, компаниянын, жарандык коомдун өкүлдөрүн катыштырып, коомдук угуу өткөрүп жатабыз.

“Азаттык”: Демек, кен иштеткен компанияга каршылардын артында саясий күчтөр турат деген жалган маалымат турбайбы?

Темирбердиев: Биз саясаттан оолакпыз. Чоң Алай өзү бийик тоолуу, абасы таза аймак. Ошол тазалыкты сактап калалы деген эле ой.

Кайрылууда аталган уюм бүткүл соодагерлердин атынан сүйлөп, өкмөт өлкөнүн Бажы бирлигине киришин тездетпесе ишкерлер салык төлөөдөн баш тартып, митингге чыгат деп коркутуп жатканы белгиленген. Соода жана ишкердик тармагынын кесиптик кошуундар уюмунун төрайымы Дамира Дөөталиева бул маалымат бурмаланганын айтып, ага карата коюлган дооматты четке какты.

Бажы биримдигине кирүүгө жасалган чакырыктар

“Кыргызстан бажы биримдигине каршы” коомдук кыймылы соода тармагындагы кесиптик кошуундар уюмунун коомчулуктун башын адаштырган маалымат өнөктүгүнө укуктук баа берүү талабын койду. Аталган кесиптик кошуундар уюмунун төрайымы Дөөталиеванын “Дордойдогу” жалпы ишкерлердин атынан сүйлөп, өкмөткө чакырык жасаганы мыйзамга каршы келери мисалга алынган. Кайрылууда Бажы биримдигине кирүүнү тездетүүгө багытталган кесиптик кошуундар уюмунун жүйөлөрү чындыкка коошпой турганы көрсөтүлгөн.

“Кыргызстан Бажы биримдигине каршы” кыймылынын өкүлү Марат Мүсүралиев ал уюм “Дордойдо” иштеген ишкерлерге белгилүү бир тараптын кызыкчылыгын атайын таңуулап жатканына токтолду:

- Буларга бүт “Дордойдун” атынан сүйлөгөнгө ким укук берди? Алар Бажы биримдигине батыраак кирбесек, соодагерлер салык төлөгөндөн баш тартат жана митингге чыгат дегени өкмөттү ачык эле шантаж кылуу да. Казакстан менен чек ара тез арада ачылышы үчүн Кыргызстан Бажы биримдигинке кириш керек деген маселени көтөрүшүүдө. Бирок анын кесепеттери тууралуу сөз жок. Бул жерде соодагерлердин башын айлантып, аларды салык төлөбөөгө чакыруу мыйзамсыз жосун.

Бурмаланган бурулуштар

Ошол эле кезде соода тармагындагы кесиптик кошуундар уюмунун төрайымы Дамира Дөөталиева анын дарегине айтылган дооматтарды четке какты. Учурда сыртка товар чыкпай, ири базарларда соода токтоп калганын мисал келтирген Дөөталиева өкмөттөн алардын абалын жеңилдетүүгө багытталган гана колдоо көрсөтүү талабы айтылганын айтты.

Ошол эле кезде Дамира Дөөталиева өкмөттөн Бажы биримдигине кирүүнү кескин түрдө талап кылуу болгон эмес деп билдирди:

- Бул жалган, бурмаланган маалымат. Биз маалымат жыйынында базарда соода болбой калды, өкмөт чек араны ачууну караштырбаса, биз патент ала албай жатабыз дегенбиз. Биздин абалыбызды түшүнүп, чара көрүлбөсө митингге чыгабыз дегенбиз. Аны болсо бурмалап башкача айтып жатышат. Негизи азыр деле базарда баалар кымбаттап, бирок соода жок болуп жатпайбы. Анан кампаларда эле товарларды кармап отура беребизби? Ошон үчүн Бажы биримдигине кирбейбиз деген менен чек ара ачылбаса абалыбыз начар бойдон калып жатпайбы.

Кооптонгон ишкерлер

Учурда Кыргызстандын “Дордой”, Кара-Суу жана “Мадина” сыяктуу ири базарларында иштеген соодагерлер менен атайын жыйындар өтүүдө. Экономикалык өнүктүрүү министрлигинин өкүлдөрү уюштурган ал жыйындарда Бажы биримдигине кирүүнүн оң жана терс жактары талкууга алынган. Ишкерлер арасында келишимге кол коюлса, анда Бажы биримдигине кирбеген өлкөлөрдөн келчү товарлардын баасы кескин кымбаттайбы деген кооптонуулар күч.

Жол картасы менен таанышып чыккан жеке ишкер Замирбек Эргешов Бажы биримдигине кирүү ишкердиктеги атаандаштыкты аксатат деп чочулайт:

- Бажы биримдигине кирсек, албетте баалар көтөрүлөт. Анткени бажы тарифи көтөрүлөт. Анан азыр Кытай, Индия, Түркия, Түштүк Корея сыяктуу мамлекеттерден миңдеген адамдар товар ташышса, Бажы биримдигине кирген соң алардын саны азаят. Анан албетте мына ошол жактан келген товарларга монополия болуп, баалар жогорулайт. Товарлардын түрү азаят. Мына ошол тобокелчиликтер ишкерлердин ишине жана элдин чөнтөгүнө чоң таасир этет.

“Кыргызстан Бажы биримдигине каршы” кыймылы өлкөнү бул биримдикке киргизүү үчүн жасалма түрдө коомдук пикир түзүү аракети жүрүп жатканын айыптады. Кыймыл мындай аракеттерге прокуратура укуктук баа бериши зарыл деп эсептейт. Ошондуктан Бажы биримдигине үндөөдө кайсы бир тараптын атын сатууга жол бербөө чакырыгы ташталды.

Аталган кыймыл Бажы биримдигине кирүүгө каршы жарандардын тилектештиги катары былтыр декабрь айында түзүлгөн.