Экономика

Ал ГЭСтердин курулушу качан ишке ашары ачык айтыла элек. Өзбекстан буга чейин Кыргызстан менен да бир нече ГЭСти биргелешип курууга кызыкчылыгы бар экенин билдирген эле.

28-январда Ташкентте өзбек-тажик расмий өкүлдөрү жолугуп, Тажикстанда эки ГЭСти биргелешип салуунун шарттарын талкуулашты. Бул тууралуу Өзбекстандын Энергетика министрлигинин басма сөз кызматы жарыялады.

«Бул жолу Тажикстанда салына турган ГЭСтердин шарттары, эки өлкөнүн салымдары жана пайдалануудагы үлүштөрү талкууланды. Биринчи этапта кубаттуулугу 140 МВаттык Яван ГЭСин куруу планы бар. Бул үчүн 282 млн. доллар сарпталары эсептелген. Кийинки баскычта курула турган дагы бир ГЭС үчүн 270 млн. доллар сарпталары алдын-ала сүйлөшүлдү», - деп айтылат жаңылыкта.

Баштапкы маалыматка караганда жаңы курула турган эки ГЭС жалпысынан жылына 1,4 млрд кВт/саат электр энергиясын өндүрөрү, ал негизинен Өзбекстандын муктаждыгына жумшалары белгилүү болду. Бул аракеттер Тажикстан менен Өзбекстандын президенттери ГЭСтерди биргелешип куруу тууралуу 2018-жылдын августундагы жолугушуусунан кийин жанданып отурат.

Буга чейин ГЭСтерди биргелешип куруу тууралуу Өзбекстан Кыргызстан менен да сүйлөшкөн болчу. Ал макулдашуулар Өзбекстандын башына Шавкат Мирзиёев келгенден кийин жанданган. Ага чейин Ислам Каримов тирүү кезинде расмий Ташкент Камбар-Ата-1 ГЭСинин курулушуна караманча каршы чыгып турган. Бул курулуштун долбоору эки өлкөнүн алака-катышындагы эң түйүндүү маселеге да айланган.

2017-жылы Өзбекстандын президенти Мирзиёев Кыргызстанга мамлекеттик сапар менен келип, коңшулар ГЭСти чогуу-чаран куруу тууралуу макулдашкан. Анда Мирзиёев Кыргызстандагы бир эмес, бир нече ГЭСти биргелешип курууга расмий Ташкенттин кызыкчылыгы бар экенин билдирген:

- Атамбаев бир да ГЭС Өзбекстандын катышуусуз курулбай турганын айтты. Мен ага толук кошулам. Биз ар тараптан - каржы, ресурс жана башка жагынан толук көмөктөшүп, Камбар-Ата ГЭСин чогуу курабыз. Анткени ал бизге керек. Эгер биз чындап эле мамилени жандантпасак тарых кечирбейт. Биз муну акыл калчап, ойлонуп жасашыбыз керек. Эгер биз муну керек болгондой жасасак, бул эки өлкөгө тең пайдалуу болот.

2017-жылы айтылган бул сөздөн улам Кыргызстан Камбар-Ата-1 ГЭСин Өзбекстан менен чогуу куруу боюнча жумушчу топ түзгөн. 2019-жылы февраль айында Кыргызстандын расмий өкүлдөрү ГЭСтин курулушун сүйлөшүү маселеси менен Ташкентке барарын жарыялашкан. Бирок Кыргызстан ал сүйлөшүүгө барган-барбаганын, маселе чечилген-чечилбегенин ачык жарыялаган эмес. Ошол эле 2019-жылы өкмөт башчы Мухаммедкалый Абылгазиев парламентте депутаттардын суроолоруна жооп берип жатып, «Камбар-Ата-1 ГЭСине инвесторлор келип жатат» деген бүдөмүк жооп менен гана чектелген.

Ал арада бир топ депутаттар ГЭСтердин курулушун сындап чыгышкан. Маселен, Акылбек Жапаров ГЭС куруу боюнча Кыргызстан 30 жылга кечиккенин айтып шаштырган. Депутат Аалы Карашев стратегиялык долбоорлорду ишке ашыруу деги эле унутулуп калганын сынга алган:

- Биз азыр тез аранын ичинде электр кубатын өндүргөн ишкана, ГЭСтерди курушубуз керек. Биз CASA-1000 деген долбоорго кошулуп, жогорку чыңалуудагы линияга кошулганы жатабыз. Анын алкагында биз Тажикстан менен катар Ооганстанга, Пакистанга электр энергиясын сатууга милдеттенме алдык. Бул долбоордун бизге тиешелүү бөлүгүн 2021-жылга бүтүшүбүз керек. Азыркы абалыбызда өндүрүлгөн электр энергиясы өзүбүздүн пайдалануудан ашпай, экспортко сата албай калабыз.

Нарын дарыясына курулчу Камбар-Ата-1 ГЭСинин долбоору 1980-жылдардын аягында даярдалган. Анын кубаттуулугу 1 860 мегаватт болот деп эсептелген.

Кыргызстан эгемендик алгандан бери Камбар-Ата-1 жана Жогорку Нарын каскадындагы төрт ГЭСти куруу тууралуу көп сөз болуп жүрөт. Бирок али алардын бири да эч бир инвестор менен же мамлекеттин өзүнүн күчү менен аткарыла элек. Буга чейин ал долбоорлорду Орусиянын «РусГидро» компаниясы менен ишке ашыруу аракетинен майнап чыккан эмес.

Мунун себеби Кумтөрдөгү өндүрүш күчөгөнү менен байланыштуу. Бирок адистер алтынды экспорттоого бажы төлөмү алынбай жатканын сынга алып, мындан бюджет жыл сайын миллиардаган суммадан куру калып жатканын айтышууда.

Рекорддук өндүрүш

Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитет 2019-жылы өлкөдө өндүрүлгөн кендердин жана концентраттардын баштапкы эсебин чыгарды. Демек бул жылы Кыргызстанда алтын өндүрүү рекорддук көрсөткүчкө жеткени такталды.

Комитеттин төрагасынын орун басары Карыбек Ибраев бул жөнүндө мындайча кеп баштады:

- 2019-жылы Кыргызстанда 26 тоннадан ашык алтын өндүрүлдү. Мурдагы жылдарга караганда өстү жана өлкөнүн тарыхындагы эң чоң көрсөткүч болду. Көбөйүүнүн себеби Кумтөрдөгү өндүрүш менен байланыштуу. Кумтөрдө мурдагы жылы 16 тонна 492 кг алтын өндүрүлсө, былтыр 18 тонна 636 кг алтын алышты. Андан тышкары бизде дагы бир топ кендердин көрсөткүчтөрү көтөрүлдү. Маселен, Талды-Булак Сол жээк кенинде иштеген компания 3 тонна 649 кг, Иштамбердидеги ишкана 464 кг, Бозумчактагы мекеме 1 тонна 344 кг, Этибакыр Терек-Сай 206 кг жана Чоң-Алайдагы Кара-Казык кенинде «Кайди» компаниясы 336 кг алтын өндүрдү. Кыскасы, ондон ашык чоң компанияларыбыз алтын өндүрүп жатат, ошондуктан көрсөткүчтөрүбүз өсүүдө.

Жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитет билдиргендей, былтыр мындан сырткары курамында алтын камтылган 73 миң тонна 402 кг концентрат жана 130 миң тоннадан ашыгыраак руда өлкөдөн чыгарылган. ​Болжол менен концентратта 5 тонна 608 кг алтын, рудада 964 кг алтын бар деп эсептелген.

2018-жылы Кыргызстанда 23 тонна 106 кг таза алтын өндүрүлсө, концентраттын жана руданын курамында 5 тонна 778 кг алтын мамлекеттен сыртка чыгарылып кеткен. Жогоруда байкаганыбыздай, 2019-жылы негизинен таза алтын өндүрүүдө өсүш болуп жатат.

Албетте, тонналаган алтын жөнүндө сөз болгондо эрксизден анын пайдасы тууралуу суроо жаралбай койбойт. Чын эле 26 тонналык алтын өндүрүштөн Кыргызстан канча пайда тапты?

Буга кайра эле Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин төрагасынын орун басары Карыбек Ибраев жооп берүүгө аракет кылды:

- Көптөр «Кыргызстанга бир да алтын түшпөйт экен, бүт алып кетет экен» деп айтып калышат. Бирок Салык кодексине ылайык биз өз үлүшүбүздү салык аркылуу алабыз. Жөнөкөй тил менен айтканда өлкө өнүмдүн 10-15% көлөмүндөгү сумманы салык катары алат. Маселен ар бир 100 килограмм алтындан 10-15 килограммы алтын түрүндө эмес, акча түрүндө Кыргызстанга түшүп жатат. Логикасын ушундай түшүндүрсө болот. «Кыргызстан эч нерсе албайт» деген сөз туура эмес. Калган бөлүгүн да «инвесторго гана кетет» дегени да жаңылыштык. Чалгындоого, өндүрүшкө, маянага, жабдууга, күйүүчү майга жана башка чыгымдарга кирешенин 60% кетет. Демек өндүрүүчү ушундан ашканын гана өзүнө алат.

Ибраев кабарлагандай, 2019-жылы кендерди иштетүү тармагынан бюджетке салык катары 13 млрд. сомдой каражат түшкөн. Бирок ал мунун канчасы алтындын өзүнөн гана алынганын тактай алган жок.

«Алтындан экспорттук төлөм албай жатабыз»

Ошол эле кезде адистер Кыргызстандын алтынынан экспорттук алым алынбай жатканын сынга алып, мунун айынан казынага миллиарддаган каражаттар түшпөй келатканын эскертишүүдө.

Мурдагы вице-премьер-министр, экономикалык саясат боюнча эксперт Базарбай Мамбетов буларга токтолду:

- Ооба, өндүрүштүн өзүнөн да салык алыш керек, ага сөз жок. Бирок алтын чет жакка чыгарылып жатканда ага экспорттук алым коюш керек. Казакстанда, Өзбекстанда ушундай, бардык эле өлкөлөрдө чыгып жаткан алтынга анын 20% көлөмүнө ылайык экспорттук алым коюшат. Бизде гана жок. 1997-жылы Кумтөрдөн алтын каза баштагандан бери алтынды сыртка чыгарып жатабыз. Ушул 20 жылдан бери экспорттук алым киргизе албай койдук. Бул Салык кодексинде деле каралган. Аны аткарып эле коюш керек, бирок кайсы бир кызыкчылыгы бар адамдардын айынан ал акча алынбай келет. Эгер ушуну киргизсек канчалаган сумманы бюджетке алмакпыз! Мунун аягы чоң чатакка алып келет.

Акыркы жылдардагы көрсөткүчтөрдү эске алсак, Кыргызстан 16-18 тонна алтынды сыртка сатып келген. 2019-жылы таза алтындын канчасы чет жакка чыкканы азырынча белгисиз. Мурдараак тогуз айдын көрсөткүчүн гана жазганбыз.

Эгер былтыр 20 тоннадай алтын сыртка чыкты деп эсептесек, Лондондун биржасынын тарифине ылайык мунун баасы орточо 1 млрд. же 1 млрд. 200-300 млн. доллар болот.

Мунун ичинен Базарбай Мамбетов айткан 20% экспорттук көлөмүн чаксак, ал сумма 200-260 млн. долларды түзөт экен. А бул 14-18 млрд. сом. Башкача айтканда ушунча каражат жыл сайын Кыргызстанга кошумча калмак деп бүтүм чыгарсак болчудай.

Арийне, ушул жагдайларды эске алуу менен алтынга экспорттук төлөм киргизүүнү буга чейин да бир катар депутаттар сунуш кылышкан. Анын ичинде бул маселени Жогорку Кеңештин депутаты Айнуру Алтыбаева да бир нече жолу козгогон жайы бар.

2017-жылы болсо Экономика министрлиги да ушундай демилге көтөргөн. Бирок алар көбүнчө таза алтынга эмес, алтын кошулмасын же концентратты сыртка чыгарууга экспорттук бажы төлөмүн киргизүүнү жактаган. Бирок министрликтин азыркы жетекчилигинин позициясы башкачараак.

Экономика министринин орун басары Дастан Кадыров мындай дейт:

- Салык саясатын ар бир мамлекет өзү аныктайт, Кыргызстан да өзүнчө саясат жүргүзөт. Азыр бизде алтын өндүрүшүндө роялти, бонус, 7% кирешеге деген салыктар бар. Азыр дагы кошумча иш-чараларды карап жатабыз. Бирок биз Казакстанга кеткен алтынга экспорттук төлөм коё албайбыз, анткени Евразия Экономикалык Биримдигиндеги мамлекеттердин макулдашуусу бар. Ал эми Кумтөрдүкү генералдык макулдашуу менен бекитилген, ага кошумча төлөм коюш үчүн макулдашууну өзгөртүү керек болот. Кытайга гана экспорттук төлөм коюшубуз мүмкүн, бирок ал жакка азыраак эле кетет.

Кийинки жылдары Кыргызстандагы алтындын басымдуу бөлүгү Улуу Британияга сатылып келет. Азыраак бөлүгү Түркияга, Италияга жана Кытайга экспорттолуп турат.

Кыргызстан эгемендик алгандан бери канча алтын өндүрүп, анын канчасын чет жакка сатканы кеткени так эмес. Кумтөрдөн гана ушул күнгө чейин болжол менен 400 тоннадай алтын өндүрүлгөнү белгилүү.

Акыркы маалыматтарга ылайык, Кыргызстанда тоо-кен тармагы боюнча жалпы 2435 лицензия берилсе, анын 469 алтынга туура келет. Мунун ичинен жүздөйү чалгындоо укугун алса, 39 компания ушул күндөрү алтын өндүрүп жатат.