Экономика

Мындан беш-алты жыл мурда бийлик аталган мүлктү орусиялык компанияларга берүүнү сунуштаган. Анда бир тарап колдоп, каршы чыккандар митинг өткөргөн.

Жаңы сунуштун изи

Экономика министрлигинин, Жарандык авиация агенттигинин жана «Манас» эл аралык аэропортунун өкүлдөрүнөн куралган топ Бишкекте атайын басма сөз жыйынын өткөрүп, өкмөттүн аба майдандарды чет элдик башкарууга берүү демилгесин чечмелеп беришти.

Чогулгандар өлкөдөгү аэропортторду жаңылоо Кыргызстандын 2018-2040-жылдарга карата Улуттук өнүктүрүү стратегиясынын алкагында башталганы турганын айтышты.

Экономика министрлигине караштуу Мамлекеттик-жеке өнөктөштүк борборунун директору Данияр Абдылдаев буларга токтолду.

- Ошол стратегиянын алкагында 2023-жылга чейин кыргыз аэропортторун Орто Азиядагы транзиттик хабга айландыруу максаты бар. Бүгүнкү күндө бул инфраструктура жаңыланышы керек. Аэропортторду жаңылоо багытында долбоорлор ишке ашса, аба каттамында жүргүнчүлөрдү ташуу 30-40% өсөт деген күтүү бар. Ушунун алкагында өкмөттүн 2019-жылдын 12-февралындагы буйругу менен атайын жумушчу топ түзүлүп, иш алып барууда. Мындай практика дүйнөдө көп өлкөлөрдө ишке ашкан. Мисалы, Орусияда Санкт-Петербург шаарындагы «Пулково» аэропорту мамлекеттик-жеке өнөктөштүк механизми менен ишке ашырылган. Казакстанда Алматы аэропортун, Өзбекстанда Ташкент аэропортун эл аралык хабга айландыруу аракети жүрүп жатат. Биз да коңшу өлкөлөрдөн артта калбай, ушул тармакта алдыга чыгууну максат кылып жатабыз.

Абдылдаев Кыргызстандын аэропорттору кайсы өлкөнүн, кайсы компанияларына берилери азырынча тактала электигин, бул боюнча өнөктөш катары тандалып алынган Эл аралык финансылык корпорация (IFC) менен биргеликте иш жүрүп жатканын айтты.

Транспорт министрлигине караштуу Жарандык авиация агенттигинин директору Курманбек Акышев болсо «Манас» аэропортун инвестордун жардамы менен, эл аралык стандартка жеткирсе болорун айтты.

- Аэропортту жеке өнөктөштүккө берүүнүн максаты эмне? Ал инфраструктураны жакшыртуу. Ал жакшырса атаандаштык көбөйөт. Жогорку Кеңеш 2018-жылы «Ачык асман» же «Абанын бешинчи боштондугу жөнүндө» мыйзам кабыл алган. Ошого ылайык келиш керек. Азыр биздин иш-чаралардын бардыгы ошого багытталган. Жаңы авиакомпаниялар келип, транзит аркылуу учуп, жүктөрдү алып өтүш үчүн документтерди арзандатуу менен алыш керек. Транзиттик каттамдар көбөйсө транзиттик залдар да чоң болушу керек. Бишкекте да, Ошто да ошол нерсе талапка туура келбейт. А азыр «Манас» эл аралык аэропортунун тапкан акчасы өзүнө жетпей, насыя алып иштегенге аргасыз болуп жатат. Келе турган инвесторлорго ушул боюнча талаптарыбыз бар. Алар чоң финансылык каражаттар менен келип, транзиттик залдарды куруп жана башка шарттарды жаратышы керек болот.

Мухаммедкалый Абылгазиев баштаган өкмөттүн аэропортторду чет элдик башкарууга берүү боюнча позициясы алгач 27-январдагы жыл жыйынтыктаган коллегияда белгилүү болгон. Анда биринчи вице-премьер-министр Кубатбек Боронов аткарылган жөнүндө отчет берип, анын ичинде аба майдандарга сырттан инвесторлорду тартуу чараларына токтолгон.

- Биз «Манас» жана «Ош» аэропорттору менен бирге, анализдер чыкса буюрса ошону башкарууга берип, бүгүнкү күндөгү көрсөткүчтөрүн жогорулатууга жана тейлөөнүн сапатын жакшыртууга жол түзүлө турган болуп жатат.

«Манас» ачык акционердик коому Кыргызстанда 11 аэропортко ээлик кылат. Анын ичинен бешөө эл аралык, алтоо регионалдык. Функционалдык жактан тогузу иштеп жатат, экөөнүн сертификаты жок. Каржы жагынан «Манас» жана «Ош» эл аралык аэропорттору гана кирешелүү болсо, калгандары дотацияда олтурат.

Өкмөт жеке колго ушунун береби, же кайсы бир бөлүгүн гана береби толук чече элек.

Кайра-кайра көтөрүлгөн маселе

Мындай караганда аэропортторду менчикке берүү тууралуу демилгелер жаңыдан чыга калган пикир эмес. Бул жөнүндө соңку он жыл ичинде эле бир нече жолу маселе көтөрүлдү.

2013-жылы Жантөрө Сатыбалдиев премьер-министр болуп турган учурда, Бишкектеги кыргыз-орус өкмөттөр аралык кеңешмеде аэропортторду орусиялык ишканаларга берүүгө кыргыз бийлиги кызыкдар экенин айткан. Мындан көп өтпөй эле «Манас» аба майданын сатууга тендер жарыяланып, ага сегиз компаниядан сунуш түшкөн.

Анын ичинен чоңураак сумма сунуштаган Орусиянын “Роснефть” компаниясына таандык “Новапорт” ишканасы тандалып алынып, ага аэропортту сатуу боюнча меморандумга кыргыз өкмөтү 2014-жылдын башында кол койгон. Ал документке ошол кездеги биринчи вице-премьер-министр, кийин өкмөттү жетектеген Жоомарт Оторбаев кол койгону белгилүү.

Бул коомчулукта бир топ каршылыктарды жаратып, саясатчылар Камчыбек Ташиев, Равшан Жээнбеков, Кубанычбек Кадыров баштаган Улуттук оппозициялык кыймыл Бишкекте митинг да уюштурган. Алар бул кадам эгемендикти жоготууга алып баруучу чоң жаңылыштык экенин белгилешкен.

Ошол учурдагы президент Алмазбек Атамбаев «Манас» эл аралык аэропортун Орусиянын «Роснефть» компаниясына сатууну колдоп чыккан. Ал тургай Атамбаев «аба майданды сатууга каршы чыккандар анын келечегине балта чапкандар» деген пикирин телеканалдар аркылуу билдирген. Кийин «Роснефть» кыргыз аэропортун сатып алуудан өзү баш тарткан.

2017-жылы өкмөттү Сапар Исаков жетектеп турган учурда Түркиянын “TAV Airports Holding” компаниясы менен эки жолу сүйлөшүү жүрүп, аягына чыкпай калган. Эми болсо Сооронбай Жээнбеков президент болгондон кийин да маселе кайрадан ушул нукта өнүккөнү турат.

Бирок буга коомчулукта жана парламентте да каршылыктар аз эмес. Маселен Жогорку Кеңештин депутаты Исхак Масалиев караманча каршы чыкты.

- Биринчиден, эгер Боронов «аэропортторду иштете албайбыз» десе анда кызматын тапшырсын. Ошондой эле Мамлекеттик мүлк фондунун жетекчиси да кызматынан кетсин. Алар атайын мыйзам, өкмөттүн чечими менен ушул орунга дайындалган. Иштете алышпаса анда орундарын бошотсун. Эң оңою - сатып жиберүү, берип жиберүү. Экинчиден, эсиңиздерде болсо 1993-1996-жылдары мамлекеттик мүлктү талкалап, жок кылып, ошол учурдагы президент Аскар Акаев «менчикке өткөндөн кийин заводдор иштеп калат» деп айткан. Миңдеген объекттер сатылган, саналуусу эле иштеп калды. Калганы бүт баары талкаланып, же жер тилкеси катары сатылып, же базарларга айланып кетти. Ошондуктан азыр аэропортторду иштете албайбыз десе анда бир гана жол бар, анда өкмөт кетиш керек. Эмне үчүн сатыш керек аны? Алың жетпесе кет да. Түрктөрдү, кытайларды же түрктөрдү алып келебиз дегени эми жетишет го дейм. Аэропорт - стратегиялык объект. Ал коопсуздуктун борбору болсо аны чет өлкөлүктөргө бергенибиз туура эмес.

Ошол эле учурда Кыргызстандагы аэропортторду дүйнөлүк ири компаниялар менен чогуу-чаран иштетүүнү колдогондор да бар. Алар бул аракет өлкөгүн авиациясында жаңы мүмкүнчүлүктөрдү ачарын жана өнүгүүгө салым кошоорун билдиришет. Жактагандар береги ыкма туризмге да оң түрткү берерин айтышат.

Жергиликтүү ишкер, «Novotel Bishkek» мейманканасынын негиздөөчүлөрүнүн бири Жоодар Сайдилкановдун экономикалык "Capital" долбооруна берген оюн угалы.

- Менин оюмча мамлекет тарабынан аэропорттор башкарылган өлкөлөр дүйнөдө аз эле. Бир он чакты өлкө болсо, ошонун бири - биз, Кыргызстанбыз. Бизге дүйнөдөгү бардык аба жолдору менен байланышы болгон компаниялар керек. Анан алар келип, биздин туризмди өнүктүрөт. Биздин дарбазабыз аэропорт, эгер ал жер начар болсо бизге эч ким кирбейт. Же дүкөн сыяктуу, кайсы дүкөн кооз болсо, кайсынын витринасы жарык болсо ошол жакка кардар барат да. Турист деле ошол сыяктуу.

Кантсе да Экономика министрлиги жана Транспорт министрлиги Кыргызстандын аэропортторун жеке өнөктөштүккө берүүгө даярдык иштери 2020-жылдын аягына чейин жүрөрүн кабарлоодо. Андан кийин гана сунуш мамлекеттик тиешелүү органдардын кароосуна жиберилет. Соңку чечим акционерлерге барып такалат.

"Манас" эл аралык аэропорту" ачык акционердик коомунун башкармалыгын төрагасынын орун басары Абдималик Бусурманкулов мындай дейт:

- "Манас" эл аралык аэропорту" ачык акционердик коом болуп эсептелет. Башкача айтканда анын формасы азыр менчик түрүндө турат, ал менчик компания. Акциянын 79% Мамлекеттик мүлк фондуна таандык, 8% Социалдык фондго, 12% башка физикалык-юридикалык компанияларда. Кыргызстандагы «Акционердик коомдор жөнүндөгү» мыйзамына ылайык, башкарууну берүү укугу боюнча акыркы чечимди акционерлер жыйналышы гана кабыл алат.

Бирок мамлекеттин үлүшү көптүгүн эске алганда чечим кабыл алууда негизги укук баары бир өкмөттө болот.

Расмий маалыматтарга ылайык, "Манас" эл аралык аэропорту 2019-жылы 2 млрд. сомдун тегерегинде таза киреше менен чыккан. Мындан мамлекетке канча дивиденд түшкөнү азыр эсептелип бүтө элек. Бирок эгер ушундай эле кирешелүү 2018-жылы салык жана социалдык төлөмдөрдү эске албаганда, мамлекет 640 млн. сом түз дивиденд алган.

Ал ГЭСтердин курулушу качан ишке ашары ачык айтыла элек. Өзбекстан буга чейин Кыргызстан менен да бир нече ГЭСти биргелешип курууга кызыкчылыгы бар экенин билдирген эле.

28-январда Ташкентте өзбек-тажик расмий өкүлдөрү жолугуп, Тажикстанда эки ГЭСти биргелешип салуунун шарттарын талкуулашты. Бул тууралуу Өзбекстандын Энергетика министрлигинин басма сөз кызматы жарыялады.

«Бул жолу Тажикстанда салына турган ГЭСтердин шарттары, эки өлкөнүн салымдары жана пайдалануудагы үлүштөрү талкууланды. Биринчи этапта кубаттуулугу 140 МВаттык Яван ГЭСин куруу планы бар. Бул үчүн 282 млн. доллар сарпталары эсептелген. Кийинки баскычта курула турган дагы бир ГЭС үчүн 270 млн. доллар сарпталары алдын-ала сүйлөшүлдү», - деп айтылат жаңылыкта.

Баштапкы маалыматка караганда жаңы курула турган эки ГЭС жалпысынан жылына 1,4 млрд кВт/саат электр энергиясын өндүрөрү, ал негизинен Өзбекстандын муктаждыгына жумшалары белгилүү болду. Бул аракеттер Тажикстан менен Өзбекстандын президенттери ГЭСтерди биргелешип куруу тууралуу 2018-жылдын августундагы жолугушуусунан кийин жанданып отурат.

Буга чейин ГЭСтерди биргелешип куруу тууралуу Өзбекстан Кыргызстан менен да сүйлөшкөн болчу. Ал макулдашуулар Өзбекстандын башына Шавкат Мирзиёев келгенден кийин жанданган. Ага чейин Ислам Каримов тирүү кезинде расмий Ташкент Камбар-Ата-1 ГЭСинин курулушуна караманча каршы чыгып турган. Бул курулуштун долбоору эки өлкөнүн алака-катышындагы эң түйүндүү маселеге да айланган.

2017-жылы Өзбекстандын президенти Мирзиёев Кыргызстанга мамлекеттик сапар менен келип, коңшулар ГЭСти чогуу-чаран куруу тууралуу макулдашкан. Анда Мирзиёев Кыргызстандагы бир эмес, бир нече ГЭСти биргелешип курууга расмий Ташкенттин кызыкчылыгы бар экенин билдирген:

- Атамбаев бир да ГЭС Өзбекстандын катышуусуз курулбай турганын айтты. Мен ага толук кошулам. Биз ар тараптан - каржы, ресурс жана башка жагынан толук көмөктөшүп, Камбар-Ата ГЭСин чогуу курабыз. Анткени ал бизге керек. Эгер биз чындап эле мамилени жандантпасак тарых кечирбейт. Биз муну акыл калчап, ойлонуп жасашыбыз керек. Эгер биз муну керек болгондой жасасак, бул эки өлкөгө тең пайдалуу болот.

2017-жылы айтылган бул сөздөн улам Кыргызстан Камбар-Ата-1 ГЭСин Өзбекстан менен чогуу куруу боюнча жумушчу топ түзгөн. 2019-жылы февраль айында Кыргызстандын расмий өкүлдөрү ГЭСтин курулушун сүйлөшүү маселеси менен Ташкентке барарын жарыялашкан. Бирок Кыргызстан ал сүйлөшүүгө барган-барбаганын, маселе чечилген-чечилбегенин ачык жарыялаган эмес. Ошол эле 2019-жылы өкмөт башчы Мухаммедкалый Абылгазиев парламентте депутаттардын суроолоруна жооп берип жатып, «Камбар-Ата-1 ГЭСине инвесторлор келип жатат» деген бүдөмүк жооп менен гана чектелген.

Ал арада бир топ депутаттар ГЭСтердин курулушун сындап чыгышкан. Маселен, Акылбек Жапаров ГЭС куруу боюнча Кыргызстан 30 жылга кечиккенин айтып шаштырган. Депутат Аалы Карашев стратегиялык долбоорлорду ишке ашыруу деги эле унутулуп калганын сынга алган:

- Биз азыр тез аранын ичинде электр кубатын өндүргөн ишкана, ГЭСтерди курушубуз керек. Биз CASA-1000 деген долбоорго кошулуп, жогорку чыңалуудагы линияга кошулганы жатабыз. Анын алкагында биз Тажикстан менен катар Ооганстанга, Пакистанга электр энергиясын сатууга милдеттенме алдык. Бул долбоордун бизге тиешелүү бөлүгүн 2021-жылга бүтүшүбүз керек. Азыркы абалыбызда өндүрүлгөн электр энергиясы өзүбүздүн пайдалануудан ашпай, экспортко сата албай калабыз.

Нарын дарыясына курулчу Камбар-Ата-1 ГЭСинин долбоору 1980-жылдардын аягында даярдалган. Анын кубаттуулугу 1 860 мегаватт болот деп эсептелген.

Кыргызстан эгемендик алгандан бери Камбар-Ата-1 жана Жогорку Нарын каскадындагы төрт ГЭСти куруу тууралуу көп сөз болуп жүрөт. Бирок али алардын бири да эч бир инвестор менен же мамлекеттин өзүнүн күчү менен аткарыла элек. Буга чейин ал долбоорлорду Орусиянын «РусГидро» компаниясы менен ишке ашыруу аракетинен майнап чыккан эмес.