Экономика

1992-жылдан 2018-жылга чейин Кыргызстанга келген 10 млрд. доллардай сырткы жардамдын 26% транспортко жана жолго каралган.

Эл өкүлдөрүн «Бул салым өзүн экономикалык жактан канчалык актады?» деген суроо кызыктырууда.

Дал келбеген сандар

Жогорку Кеңештин Бюджет жана финансы боюнча комитети Транспорт жана жолдор министрлигинен 1993-2018-жылдар аралыгында аталган мекеме алган насыялардын жана гранттардын пайдаланылышы тууралуу маалымат сураган болчу. Министрлик 1996-жылдан берки эсебин гана ачыкка чыгарды.

Парламент комитетинин 24-февралдагы жыйынында транспорт жана жолдор министри Жанат Бейшенов буларга токтолду:

«Кыргыз Республикасы эгемендик алган мезгилде, 1996-жылдан 2018-жылга чейин Транспорт жана жолдор министрлиги 2 млрд. 355 млн. доллар грант жана насыя алган. Анын ичинен 1 млрд. 956 млн. доллар насыя, 203 млн. долларлык грант болгон. Калган 195 млн. долларды кыргыз өкмөтү берген. Бул каражатка Бишкек - Ош, Ош - Сары-Таш - Эркечтам, Бишкек - Нарын - Торугарт, Бишкек - Баткен - Исфана, Суусамыр - Талас - Тараз жана Бишкек - Георгиевка сыяктуу эл аралык деңгээлдеги жолдор реабилитацияланган жана реконструкцияланган».

Министр учурда Түндүк-Түштүк альтернативалык жолун салуу, Бишкек-Ош жолунун Бишкек - Кара-Балта жана Жалал-Абад - Маданият тилкелерин оңдоо уланып жатканын кошумчалады. Ошондой эле Ош-Баткен-Исфана, Бишкек-Нарын-Торугарт жана Суусамыр - Талас - Тараз жолдору да оңдолууда.

«Долбоорлорду ишке ашыруунун алкагында курулган жана курулуп жаткан жол 2390 чакырымды түзөт. Мунун ичинен 2079 чакырым жол салынган жана оңдолгон, анын ичинде 310 чакырым жолду куруу жумуштары жасалып жатат. Андан тышкары тоннелдер менен эстакадалык көпүрөлөр, дагы башка бир катар курулуштар салынды. Жол-курулуш техникасы алынган, гранттык негизде жабдуу алынган, институционалдык жардам көрсөтүлгөн жана жолдордо түрдүү изилдөөлөр жүргүзүлгөн», - деди транспорт министри Жанат Бейшенов.

Жол тармагына берилген каражаттын ичинде гранттын көпчүлүк бөлүгү Азия өнүктүрүү банкынан, ал эми насыялар Кытайдын Экспорттук-импорттук банкынан алынган. Кайтарымсыз жардамдын калганын Дүйнөлүк банк, Европалык реконструкция жана өнүктүрүү банкы, Еврокомиссия берсе, карыздарды да Дүйнөлүк банк, Ислам өнүктүрүү банкы, Евразия өнүктүрүү банкы жана башкалар мекемелер берген.

Бирок тышкы жардамдын суммасы боюнча министрликтин эсеби менен депутаттардын эсебинде бир топ айырмачылыктар байкалды. Тагыраагы Транспорт министрлиги өлкө эгемендик алгандан бери сырттан бул үчүн жалпы 2 млрд. 355 млн. доллар грант жана насыя алганын билдирсе, депутаттар бул сумма 2 млрд. 612 млн. долларды түзөрүн айтышууда.

Парламенттин Бюджет жана финансы комитетинин ичинде түзүлгөн жумушчу топтун жетекчиси Акылбек Жапаров аны мындайча белгиледи:

«Бүгүнкү күнгө чейин биз Транспорт жана жолдор министрлигине бөлүнгөн 200 миллион доллардын баш-аягын таппай жатканбыз. Финансы министрлигинин ичинде да бирдиктүү эсеп-кысап маселеси жакшы иштей элек экен. Транспорт министрлигинде болсо бул боюнча жагдай «кудай өзү сактасын» дегендей эле экен. Эки тараптын сандарында бүгүнкү күндө чоң айырма чыгып жатат».

Деген менен жыйынга катышып жаткан финансы министринин орун басары Алмазбек Азимов алар келтирип жаткан сумма так экенине ишендиргиси келди. Бирок ал деле бир аз башкачараак сумма келтирди:

«Азырынча биз такташтык. Жалпы сумма 2 млрд. 697 млн. доллар деп чыгарып жатабыз. Мунун ичинде грант да, насыя да бар».

Кыргызстан эгемендик алгандан бери, тагыраагы 1992-жылдан 2018-жылга чейин 10 млрд. 193 млн. доллар грант жана насыя алган. Эгер мунун 2 млрд. 612 млн. доллары Транспорт министрлигине бөлүндү десек, ал жалпы сумманын 26% түзөт. Бирок жогоруда көрүнүп тургандай, Транспорт министрлигинин өзүнүн эсеби мындан азыраак чыгып жатат.

Кантсе да бул сумма парламенттин аталган комитетинин келерки жыйындарында да такталмак болду.

Күмөндүү натыйжалар

Албетте, ири суммадагы карыз жөнүндө сөз болгондо анын натыйжасы жөнүндө айтпаса болбойт. Транспорт жана жолдор министри Жанат Бейшенов өзүнүн кыскача маалыматында ушул жагдайга да токтолду.

Министр сырттан алынган гранттардын жана насыялардын эсебинен ишке ашкан долбоорлордун натыйжасы Кыргызстандын экономикасына оң таасир эткенин, бул атайын изилдөөлөрдүн натыйжасында аныкталганын билдирди:

«Кыйыр эсептер менен алганда бул долбоорду ишке ашыруудан жолдогу сапарлардын убактысы 50% кыскарды. Транспортту жылдык эксплутациялоодо күйүүчү-майлоочу майдан, маяналардан жана оңдоодон улам колдонуучулар 6 млрд. сомдой каражатын үнөмдөп калышты».

Деген менен өлкө миллиарддаган долларлык карызга батып алган насыянын же кадыр-баркын салып алган гранттык жардамдын натыйжалуу иштетилиши боюнча сын-пикирлер көп. Эл өкүлү Акылбек Жапаров курулган жолдордун жарымы гана баланска кабыл алынганын билдирүүдө:

«"2 млрд. 600 миллион долларга 2 миң чакырымдай жол салдык" деп жатасыңар. «Бирок ошонун канчасын баланска алдыңар?» деп сурасак, жооп бере албайсыңар. «Миң чакырымын жаратсак жаратып, болбосо жок» дейт. Бул эмне, асмандан түшкөн акчабы? Каяктан алдыңар, эмне кылып иштеттиңер? Эсеп жок. Жол курулгандан кийин баланска койбойсуңар, кабыл алуу актысы жок. Бүт системанын баары башаламан. Тендер өткөрүү гана кызыкчылыгы бар, андан башка бир да кызыкчылыгы бар киши жок. Бул азыркы транспорт министрине гана эмес, 2018-жылга чейин иштеген министрге, ал жердеги жамаатка да тиешелүү».

Депутат ошондой эле Кыргызстандагы жол салуу жана жол оңдоо боюнча ири долбоорлорду жалаң чет элдик компаниялар утуп, бирок жергиликтүү ишканаларды туунду жалдануучу (субподрядчик) катары иштеткенин белгилейт. Натыйжада сырттан келген акчанын көбү кайра эле сыртка чыгып кеткен.

«Коррупциянын өзөгү каякта? «Жол оңдоого берилген каражаттын 86%, дээрлик бир миллиард 846 миллион доллар жумушка кетирдик» деп, чет элдик компанияларга берилген. 17 миллион долларга тендерди утуп, анын 10 миллион долларын жергиликтүү компанияга берип, иштетип коюп, калганын чөнтөгүнө салып койгон фирмалар алып жатат. Дээрлик көпчүлүк тендерлер ушундай болгондой көрүнүп жатат. Австрия, Италия, Жапония, Кытай, кыскасы Англия менен АКШ эле жок экен, калган башка өлкөлөрдүн баарынан курулуш компаниялары бизге кирип тендерди утуп келишкен», - деди Акылбек Жапаров.

Депутат Кыргызстанда иштейм деген чет элдик компаниялар Бишкекте филиалын ачып иштеши керек болорун, аларга акча Финансы министрлигинин бирдиктүү эсебинен таза санак менен берилиши керек экенин белгиледи.

Ал эми депутат Руслан Казакбаев болсо ушунча каражат жумшалып, ушунча жол оңдолгону менен анын сапаты канааттандырбай жатканын айтып кейиди:

«Боом, Чапчыма, Өтмөк, Төө-Ашуу, Талдык ашууларында ар бир күздө, ар бир кышта маселе жаралат. Жыйындарда, парламентте кайра-кайра көтөргөнбүзгө карабай кырдаал өзгөргөн жок. Жамгырдан, кардан кийин жолдор таптакыр эле бузулат. Калк бул ашууларда мурда кандай турса, азыр деле ошентип сааттап туруп, араң өтүп жатышат. Биз «миллиард бул жакка кетти, миллиард тиги жакка кетти» деп отурабыз».

Казакбаев жолду оңдоого жумшалган каражаттын мыйзамдуулугун да териштириш үчүн укук коргоо органдарынын кийлигишүүсү зарыл экенин белгилеп, келерки жыйындарга аларды да тартууну сунуш кылды. Бюджет жана финансы комитетинин жетекчиси Эмил Токтошев депутаттардан түзүлгөн жумушчу топ иликтөөсүн аяктаса, күч түзүмдөрүнө да маалымат берилерин айтты.

«Жолдун акчасы өзүнчө каралбайт»

Кыргызстандын мамлекеттик карызы жылда төлөнгөн суммаларга жана кайра алынган насыяларга ылайык азайып-көбөйүп турат. 2019-жылдын 31-декабрына карата тышкы-ички карыз 319 474,64 млн. сомду же 4 млрд. 587,26 млн. долларды түздү.

Финансы министрлигинин маалыматы боюнча, 2019-жылы Кыргызстандын мамлекеттик карызын тейлөөгө бюджеттен 28 млрд. 122 млн. сом жумшалды. Аталган министрликтин Мамлекеттик карыз башкармалыгынын жетекчиси Руслан Татиков быйыл да ушунча каражат каралып жатканын билдирди:

«Бюджет боюнча кабыл алынган мыйзамга ылайык, 2020-жылы 28 млрд. 818 миллион сом карыздарды тейлөөгө жумшалат. Ошонун ичинен 12 млрд. 655 миллион сом ички карызга, 16 миллиард 163 миллион сом тышкы карызга берилет».

Бирок ал Кыргызстандын карыздарын төлөөдө кайсы тармактарга бөлүнгөнү эсепке алынбай турганын, графиктерге жараша тейленерин кошумчалады.

«Насыяны биздин министрликтеги башкы башкармалык алат. Сүйлөшүүлөрдүн баары, макулдашуулар боюнча ошолор иш жүргүзөт. Ошондогу графиктерге жараша биз насыяны төлөйбүз. Анда биз «бул жол тармагына, бул энергетикага келген насыя экен» деп карабайбыз. Же кайсы бирине артыкчылык берүү деген нерсе болбойт. Ошол графиктин негизинде гана төлөйбүз», - деди Руслан Татиков.

Расмий маалыматтарга ылайык, мамлекеттик карыздарды төлөөнүн көлөмү 2023-жылдан баштап көбөйө баштайт. 2027-жылдары Кыргызстан бул үчүн жылына 400 миллион доллардай бөлүп турушу керек болот. Бирок бюджети 2 миллиарддан араң ашкан өлкөнүн бюджетинин чама-чаркы ал кезде кандай болору азырынча белгисиз.

Активист жана экономист Айбек Таалайбек уулу мындай пикирин айтты:

«Бир учурда «жолдон акы ала тургандай кылабыз»​ деп да чыгышты эле. Анын акчасын түз айтышпаганы менен, кыскасы «бюджетти толтурууга же ушу карызды жабууга жумшайбыз» дегендей максат кылышкан. Анда эмне, ооруканага насыя алсак, анын акысын кымбаттатып же мектепти оңдоого насыя алсак, окууга акы киргизет белек? Карызды алып жатканда аны кантип төлөй турганыбызды ойлонуш керек эле. Ооба, жол да керек, бирок карыз алып жасаганыбыз менен анын сапаты ойдогудай болгон жок. Акчадан да карыз болдук, жолубуз да оңолбогон бойдон калды. Эми карызды төлөп жатабыз. Кайра келип эле бюджетке күч келет. Өкмөт экономиканы жакшыртып, бюджетти көбөйтүп, ошонун эсебинен жапсын».

Баса, былтыркы жылы айрым депутаттар мамлекеттик карыздын ички дүң өнүмдүн (ИДӨ) катышына карата чегин кайра киргизүү боюнча мыйзам долбоорун сунуш кылган. Ага ылайык, карызды ИДӨнүн 70% бөлүгүнөн ашпашы керек. Мыйзам долбоору Жогорку Кеңештин Бюджет жана финансы комитетинде биринчи-экинчи окууда жактырылган боюнча кийинки этапка өтө элек.

Жергиликтүү активисттер чачыранды алтын казуу жаратылышты бузуп салганын, калыбына келтирүү иштери да аткарылбай жатканын сындап чыгышты. Мамэкотехинспекция былтыр эки компанияга каршы прокуратурага кайрылган.

«Чаткал районундагы чачыранды алтынды казып алууга убактылуу мораторий киргизиш керек деген маселени жергиликтүү тургундар бир топ убакыттан бери көтөрүп келе жатышат. Жергиликтүүлөрдүн айтымында, чачыранды алтынды казган фирмалар рекультивация жумуштарын өз деңгээлинде жасабай, таштап кеткен учурлар арбын. Чаткал районунда, менин билишимче, 158 фирма кен казууга лицензия алган. Алардын ичинен төрт фирмадан башкасы жалаң чачыранды алтын казууга алышкан. Алар Чаткалдын баарын чачыратып бүттү. Азыр лицензия алгандардан 30у гана иштеп жатыптыр. Эгер баары бирдей иштесе биздин аймакта бут коёрго жер калбай калат. Ушул чачыранды алтынга лицензия берүүгө 40 жылга чейин мораторий киргизиш керек. Мисалы, Чанач-Сайда 21 кг алтын үчүн 71 гектар токой жок болду. Бул кимге керек эле? Ушуга аябай нааразыбыз. Ансыз да чоң компаниялардын экологияга тийгизип жаткан таасири жетишет. Рекультивация деген өз деңгээлинде жүргүзүлбөйт».

Эергиликтүү тургундардын бири Сапарбек Абдрахманов өкмөттүн Жалал-Абад облусундагы ыйгарым укуктуу өкүлү Нурболот Мирзахмедов менен жолуккан учурда ушундай пикирин билдирди. Өткөн жумада Мирзахмедовдун катышуусунда Чаткалда өткөн жыйынга 200дөн ашык жергиликтүү тургун катышты.

Жарандык активист Абдыжапар Нурдинов элдин көтөргөн маселеси олуттуу экенин айтып, ага тиешелүү адистер көңүл бурбай жатканына кейиди:

«Чачыранды алтын казууну токтотуу тууралуу талаптын эң негизги себеби - бул экологияга тийген зыян. Анткени алар дарыялардын жээктеринде казуу жүргүзүп, дарактарды кыйып, суунун нуктарын буруп, жаратылышка олуттуу зыян тийгизип жатышат. Майда компаниялардын пайдасынан зыянын көп көрүп жаткан тургундар муну токтотууну талап кылып жатышат. Мыйзамда казылган жерлерди толук калыбына келтирүү жагдайлары каралган. Бирок айрым аткаминерлердин айынан рекультивация аткарылбай калып жатат. Алар алчусун алып, көз жумду мамиле кылышат, текшерүүчү органдарды да ар түрдүү жолдор менен басып коюп жатышат. Эл нааразы болуп, бул маселени көтөрүп жатканы ошого байланыштуу».

Облустук бийликтен алынган маалыматка ылайык Чаткал районунун аймагынан 155 компания кен казуу иштерине лицензия алган. Алардын 24ү алтын казууга болсо, 120сы алтын изилдөө иштерине берилген. Абдыжапар Нурдинов алардын бир тобу рекультивация иштерин жасабай калтырып кеткенин айтты:

«Мындай фактылар Чаткалда ондоп кездешет. Ушул кезге чейин чачыранды алтын казып кеткен ишканалардан бири да рекультивация иштерин жасаган эмес. Мисалы, Куру-Тегерек, Сулуу-Тегерек участкасын казган «Фонта» компаниясы, Чанач-Сай сайында иштеген «Кунтер-Прайс», «Аскар-Тоо» сыяктуу ишканалар да жерди калыбына келтирүү иштерин жүргүзбөй койгон учурлар бар. «Консалтет Аурум» фирмасы Чандалаштан түшкөн Кара-Булак участкасындагы токойду бузуп, суунун нугун бузган учур катталган, бирок азыр эч нерсе жасабай жүрөт. Мунун баарын тийиштүү органдар билет, бирок мыйзамдуу иш аракет көрбөй жатат».

Аттары аталган компаниялардын айрымдары бул боюнча суроолорго расмий жооп берилерин билдиргени менен азырынча жооп кайтара элек. «Азаттык» алардын жүйөсүн угуш үчүн да микрофон сунууга даяр.

Чаткалда 2019-жылы жасалма жол менен рекультивация иштери жасалды деген факты боюнча Мамэкотехинспекция жергиликтүү бийликке каршы облустук прокуратурага кайрылган.

Мамэкотехинспекциянын Аксы, Ала-Бука, Чаткал район аралык башкармалыгынын башчысы Эрмек Төлөбаев рекультивация иштерине биринчи кезекте жер ээлери өздөрү кызыкчылыгы болушу керек экенин эске салды:

«Мыйзам боюнча рекультивация иштерин компаниялар лицензиянын мөөнөтү бүткөнгө чейин жүргүзүшү керек. Учурда Чаткалдагы көпчүлүк фирмалардын мөөнөтү бүтө элек, ошондуктан биз алардан «жерди калыбына келтиргиле» деп талап кыла албайбыз. Мындан сырткары фирмалар казуу иштерин жүргүзөрдө жергиликтүү бийликтин эсебине атайын рекультивация иштерине деп каражат которуп берет. 2018-жылы Чаткал токой чарбасынын аймагындагы жерди талкалап, калыбына келтирбей кеткен «Кальтон» фирмасынын жумушун аныктап чыктык. Алар бул үчүн жергиликтүү бийликке 1,2 млн. сом которушкан экен. Бирок алар акчаны башка максатка колдонуп жиберишкен. 2015-жылы Чаткал районунун акиминин орун басары төрагалык кылган райондук комиссиянын жыйыны өткөн. Анда жерди берген органдын адистери биргелешип «Зав-Чаарат» компаниясы казган 32 гектер жерди «Калыбына келтирди» деп жасалма документ даярдап, бул фактыны жаап коюшкан. Ал түгүл биздин адисти да «катышты» деп жалган белгилешкен. Жогорудагы эки учур боюнча облустук прокуратурага өткөн жылы билдирүү бергенбиз».

Жалал-Абад облустук прокуратурасынан алынган маалыматка караганда 2019-жылдын июнь айында Жазык кодексинин «Кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануу» беренеси боюнча райондук комиссияга, «Коммерциялык же башка уюмда ыйгарым укуктарын кыянаттык менен пайдалануу» беренесине ылайык компанияга кылмыш иши ачылган. УКМК тергеп жаткан бул иш декабрь айында кыскартылып, бирок прокуратуранын кийлигишүүсу менен 20-февралда кайрадан жанданды.

Өкмөттүн облустагы ыйгарым укуктуу өкүлү Чаткалдагы иш сапарында бир топ кен казган компаниялардын иши менен таанышып, жумушчулар менен да жолукту. Анда алтын казган ишканаларга жергиликтүү калкты көбүрөк жумушка алуу, тоо-кен фирмаларында эмгектенген жумушчулардын иштөө шартын жакшыртуу, экологиялык коопсуздук сыяктуу маселелер айтылды. Өкмөт өкүлү Нурболот Мирзахмедов бардык маселелер тийиштүү деңгээлде каралып чечилерин билдирди:

«Калдык сактоочу жай боюнча туура эмес деп айтуудан алысмын. Тийиштүү адистер жакында дагы бир сыйра карап чыкса гана жыйынтык чыгарууга болот. Чачыранды алтын казуу иштерин алып барып, жерди калыбына келтирбегендерди тактоо боюнча Мамэкотехинспекцияга тапшырма бердик. Алар кимдерге таандык экендигин аныктап чыгышы керек. Фирмалар рекультивацияга акча каражатын караганбы же жокпу, аны да такташат. Каралбай калып кеткен жерлер боюна жылдап соттошкондун ордуна ички каражаттарга да оңдоп турсак болот. Ал эми мораторий киргизүү маселесин биз Жогорку Кеңешке сунуш кылууга аракет кылабыз».

Жалал-Абад облусунун аймагында акыркы маалымат боюнча 536 компания кен казууга лицензия берилген. 43 компания уруксатты алтын казууга алса, 167сине алтын чалгындоого берилген.

Кыргызстанда бийлик өкүлдөрү тоо-кен тармагын кыргыз экономикасын алдыга сүйрөй турган тармак катары сыпаттап жүрүшөт. Бирок анын жыйынтыгы учурда анча жакшы сезиле элек.