Экономика

Жалал-Абад облусунун Ала-Бука районунда жайгашкан Бозымчак алтын-жез кенин иштеткен казакстандык «KAZ mineralz Bozymchak» компаниясы өткөн жумада өндүрүшүн кайра жандантты.

Премьер-министрдин милдетин аткаруучу, биринчи вице-премьер-министр Артем Новиков өткөн ишембиде бул ишканага барып, кайра калыбына келтирилген өнөр жай объектисинде болду. Бул ишкана да өлкөдөгү башка тоо-кен тармагы сыяктуу эле быйыл октябрь айында түзүлгөн оор кырдаалдан улам ишин токтотконго аргасыз болгон.

Артем Новиков анын кесепетинен миңдей адам жумушсуз калып, бюджет миллиондогон сом салык төлөмдөрүн жоготконун билдирди.

Жергиликтүү калк менен жолугушууда өкмөттүн Жалал-Абад облусундагы ыйгарым өкүлү Абсаттар Сыргабаев мындан ары күч колдонуп, мыйзамсыз иштерге барбай, маселени сүйлөшүү жолу менен чечүүгө мүмкүнчүлүк бар экенин айтты:

«Биз биротоло эле бул компанияны мактап-жактап, аны аябай жакшы деген жерибиз жок. Ошондуктан биз мындан ары бардык маселени эки тараптуу карайбыз. Эгерде компаниянын күнөөсү болсо, анысын далилдеп, жоопкерчиликке тартабыз. Эгерде сиздер тараптан кеткен болсо, анда мыйзам чегинде сиздер да жоопкерчиликти мойнуңарга алууга туура келет. Ошондуктан мындан ары чогулуп алып кенге барып, ал жакты өрттөп, анда иштегендерди уруп-согуп маселе чечебиз деген баягыдай ыкмалар менен эмес, мыйзамдуу түрдө арызданып, мыйзамдуу жолдор менен маселе чечүүнү үйрөнүүгө мезгил келди. Компания туура эмес иштеп жатса, туура эмес иштеп жатканын айтабыз. Кандай гана маселе чыкпасын, биздин бул жердеги мамлекеттик бийликтин өкүлүнө кайрылып, ал аркылуу бизге арызыңарды жиберсеңер болот. Биз маселени жеринде чечкенге аракет кылабыз. Чече албасак, анда аны чечиш үчүн тез арада бизден жогору турган бийлик органдарына кайрылабыз. Мындан ары ошентип иштешели деп сүйлөштүк».​

Дагы караңыз

Кен компаниялары иштер-иштебеси арсар

Бишкекте 6-октябрда Жогорку Кеңеш менен президенттик администрациянын имаратына митингчилер кирип барган. Бйлик оодарылган учурда өлкөнүн башка аймактарындагы бир катар кен иштетүүчү компанияларга да чабуул коюлуп, өрттөлгөнү кабарланган. Алардын ичинде Таластагы Жерүй алтын кени да бар. Бул кенде орусиялык «Алтын Альянс» ишканасы чалгындоо иштерин жүргүзүп жаткан.

Ала-Букадагы Бозымчак алтын кенин иштеткен казакстандык «KAZ mineralz Bozymchak» компаниясы менен ошол эле райондогу Иштамберди алтын кенин казган кытайлык «Full Gold Mining» компаниясы да өндүрүшүн токтоткон.

Чаткалдагы Терек-Сай алтын кенин иштеткен «Эти Бакыр Терек-Сай» компаниясынын иши да үзгүлтүккө учураган. 15-декабрда аталган компаниянын калдык сактоочу жайы менен алтын тазалоочу заводунун курулушу кайра жанданды.​

Чатактын чыныгы себептери жана кесепети

Өкмөт өндүрүшү үзгүлтүккө учураган тоо-кен тармагына келтирилген зыяндын өлчөмү 8 млрд. сомго барабар экенин жарыялаган. Өкмөт кен казуучу компаниялардын имараттарын өрттөп, техникасын талкалап, аларды басып алуу аракеттери үчүн жергиликтүү калктын өкүлдөрүн айыптаган болчу.

Анткен менен алабукалык пенсионер Орозгүл Чотбаева нааразылыктын себебин кендин пайдасын бир ууч шылуундар көрүп жатканы менен байланыштырды:

«Биздин жумушсуз балдардын бирин да ишке алышкан жок. Менин жети балам иш таппай жүрдү. Анан айласыз Орусияга мигрант болуп, жумуш издеп кетишкен. Өткөндө бирөө ооруп калып, уйду сатып, акчасын бердим. Ошол эле кезде булар болсо кенди басып, жеп жатышат. Биз анын күкүртүнүн данынчалык да пайдасын көрбөдүк. Башында жаңыдан ачылганда «айылдагылардын бардыгы жумуш менен камсыз болот» деп убада беришкен. Неберелерди уйдун сүтү менен багып жатам. 6 миң сом пенсиям эч нерсеге жетпейт. Кезинде 30 жылдан ашуун чабан болуп иштедик эле. Чалым кой кайтарып жүргөндө чагылган тийип каза болгон. Эми биз эч ким болбой калдык. Биздин ошончолук кадырыбыз жокпу? Нааразылыктын себеби мына ошондой нерселерден чыгып жатат».

Дагы караңыз

Инвесторду чочуткан бир ай

Жергиликтүү калк менен жолугушууда жарандык активист Эркинбек Уралиев тергөөдө кендеги ызы-чууга негиз болгон баштапкы себептерге көңүл бурулбай калганына токтолду:

«Элди ошондой абалга алып келген жергиликтүү бийлик органдары биринчи кезекте жооп берүүгө тийиш. Ошол маселелерди ушул кезге чейин эле чечип коюшса болот беле? Тергөөдө ошолордун айыбын коюп, эмнеге алардын жоопкерчилигин сураган эч ким жок? Эгерде ошолор жоопко тартыла турган болсо, анда биз да керт башыбыз менен ар бир нерсеге жооп бергенге даярбыз. Айткылачы, биз кенди иштебесин дедикпи? Ошондой далилдер барбы? Ал күнү колуна тасма тагып алып, коомдук тартипти карап жүргөн балдар эми суракка чакырылып жатат».

Ал эми Жалал-Абад облустук ички иштер башкармалыгынын башчысы Нурбек Сыдыков кен казуудан мыйзамсыз пайда көргөндөр боюнча иш өзүнчө иликтенип чара көрүлөрүн айтып, бирок 6-октябрда ишканага чабуул койгондор да жазасыз калбашы керек деген оюн айтты:

«Компания менен жергиликтүү калктын ортосунда милиция жаман көрүнүп жатабыз. Эки тарап тең күйбөсүн деп жатабыз. Компания жумушун баштасын, элдин балдары бекерден камалып кетпесин дедик. Болбосо камала тургандарды мурда эле алып барып камап салат элек. Ал жерден тиешелүү фото, видео тасмалар бар. «Койгула» деген кызматкерлерди укпай жатышат. Мында болгон нерселерди айтып жатканыңар туура. Бирок силерге аларды сабаганга эч ким укук берген эмес. Милициянын кызматкерлерин кошуп сабаганга силерге ким укук берди?»

Ошол эле кезде Өнөр жайы, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин төрагасы Жыргалбек Сагынбаев кен казылган аймактагы жергиликтүү калк менен инвестордун ортосундагы кагылышуунун себептерин атап, аларды чечүүнүн жолдорун сунуш кылды:

«Бозымчак кени кантип иштеп кетсе, бул жактагы айылдар кандайча өнүгүп-өсүп кетсе Кыргызстан деле ушундай эле өнүгөт. Бул жерде бир эле кенди карап отура бербей, жергиликтүү өндүрүштү колго алыш керек. Ошондо жумуш орундары болот. Инвестор тарап деле салыгын өз учурунда төлөп келе жатканын, социалдык пакеттерди бекитип бергенин айтып келе жатат. Мына ошого чакан болсо дагы өндүрүштүк ишканалар ачылып, жергиликтүү калк жумуш менен камсыз болушу кажет. Бирок сиздердин айыл аймактын жетекчилери ошондой өндүрүштөрдү ачуунун ордуна унчукпай гана карап отурушат. Бир да сунуш кыла ала турган ишкердик долбоорлору жок. Ошону кылыш керек да».

Кыргызстанда тоо-кен тармагы өлкөнүн өнөр жайынын негизги бөлүгүн түзөт. Кен казууга уруксат берип, кен иштетүүдөгү коррупциялык чийимдердин айынан жергиликтүү калк менен инвесторлордун ортосунда чыр-чатак чыккан учурлар кийинки жылдары көп катталган.

Москва Кыргызстанга каржылык көмөк катары 20 млн. доллар бермей болду. Орусиянын Кыргызстандагы элчилигинин маалыматында «бул акча социалдык төлөмдөр үчүн кайтарымсыз негизде» берилери көрсөтүлгөн.

«Орусия Кыргызстандын бюджетине колдоого, бюджеттик мекемелерде иштегендердин маянасына, пенсия жана аз камсыз болгон үй-бүлөлөргө, ошондой эле саламаттык сактоо системасын каржылоого акча бөлдү. Макулдашуунун долбоорун Кыргызстан жактырды, жакында кол коюлат», деп жазылган элчиликтин билдирүүсүндө.

Кыргызстандагы 700 миңге чукул пенсионерге бир айлык пенсия үчүн 4 миллиард 156 миллион сом керектелет. Орусия берери сөз болгон 20 млн. долларды сомго азыркы курс менен которгондо 1 млрд. 640 млн. сом болот. Бирок бул акчанын канчасы пенсияга, канчасы башка төлөмгө берилери айтыла элек.

Финансы министрлигинин өкүлү Нурбек Акжоловдун айтымында, Орусиянын бул жардамы узап бараткан жылда калып кеткен таңсыктыкты жоюш үчүн жумшалат.

«Орусиянын кайтарымсыз жардам көрсөтүшү тууралуу макулдашууга эки өлкөнүн финансы министрлери 21-декабрда кол коюшкан. Ал акча биздин эсепке 29-декабрда которулары айтылган. Бул каражат республикалык бюджеттин 2020-жылдагы каржылык ажырымын жабууга жумшалат», - деди ал.

17-декабрда Жогорку Кеңештин жыйынында Социалдык фонддун 2019-жылдагы ишмердиги тууралуу отчёту берилип, 2021-жылга карата божомолдор каралган. Фонддун жетекчисинин орун басары Гүлнура Жуматаева бюджеттеги тартыштыктан улам социалдык төлөмдөр 2 миллиард 700 миллион сомго кемип калгандыктан пенсия төлөө кечигиши мүмкүн экенин айткан. Бул билдирүүдөн кийин пенсия төлөө маселеси коомчулукта кызуу талкууга алынган эле.

Дагы караңыз

Пенсия маселеси байма-бай көтөрүлө баштады

Бирок бир күндөн кийин, 18-декабрда Социалдык фонд «январь айында пенсия убагында жана толук берилет» деген билдирүү тараткан. Ал эми премьер-министрдин милдетин аткарып жаткан биринчи вице-премьер-министр Артем Новиков 19-декабрда өкмөт социалдык милдеттенмелерди өз убагында жана толук аткарарын билдирген:

«Бүгүнкү күндө өкмөттүн пенсияларды төлөө боюнча бардык милдеттенмелери жабылды. Бул маселе боюнча бизде кооптуу жагдайлар жок. Мамлекеттик салык кызматы декабрга карата камсыздоо төлөмдөрү боюнча планды аткарыш үчүн бардык чараларды көрүшү керек».

Жогорку Кеңештин депутаты Рыскелди Момбеков өкмөттү «антикризистик планы жок» деп сынга алды:

«Кыргыз өкмөтү азыр куру кыйкырык менен кетип баратат. Антикризистик планы, экономикага эксперттик сереби жок. Коңшу мамлекеттердин көзүн карап калдык. Социалдык төлөмдөр үчүн Орусиядан 20 миллион доллар жардам алганыбыз эртеңки экономиканын кыйраганынан кабар берет. Бул «жазга киребиз» эмес, «сазга киребиз» деген кеп. Өкмөттүн чыгашасы кирешеден үч эсе көп. Жакында эле Жогорку Кеңеште кийинки жылдын бюджетин карадык. Ал жерде өкмөт «25 миллиард сом салыкты ашыгы менен чогултабыз» деген жомокту айтты. Алар ачык эле «экономиканы эптей албай калдык, эл аралык уюмдардан келген жардамды жеп алдык» деп айтышы эле калды. Өкмөттүн азыр бир эле максаты бар. Ал - шайлоону, референдумду өткөрүп алуу. Ал эми экономикалык реформанын дайыны жок. Эмненин негизинде элди эртеңкиге жетелеп баратканын түшүнгөн жокмун».

2020-жылдын 1-январындагы эсеп боюнча Кыргызстанда 670 миң пенсионер катталган. Ал эми ушул күнгө карата 687 миң киши пенсия алып жатат. Жылдын аягындагы статистикага ылайык чейин бул көрсөткүч 700 миңге жетиши мүмкүн.

Соцфонддун маалыматына ылайык, мекеме 2021-жылы пенсия үчүн 62,4 млрд. сом төлөп бериши керек. Бирок камсыздандыруу төлөмдөрү кеткен чыгымдарды толук жаба албай жаткандыктан өкмөт жетишпеген акчаны республикалык бюджеттен алууга мажбур болууда. Буга байланыштуу келерки жылы бюджеттен пенсияга 24,1 млрд. сом которуу пландалып жатат.

Экономист Марат Мүсүралиев Кыргызстан Орусиядан аргасыздан жардам сурап жатат деген оюн айтты:

«Өкмөт «январь айынан баштап пенсияларды төлөө оор болот» деп акча издеп жатканын угуп жатабыз. Ошондуктан кыргыз өкмөтү Орусияга айласыздан кайрылды деп ойлойм. Орусияда 1 миллиондон ашык кыргыз жарандары мигрант болуп жүрөт. Алар 20 жылдан ашык убакыттан бери социалдык төлөмдөрү жок эле иштеп жатышат. Ошондуктан Орусия берген акчаны мигранттардын эсебинен кенемте катары берди, кабыл алсак болот».

Дагы караңыз

Бюджеттин жыртыгы, өкмөттүн убадасы

Коронавирус пандемиясынан улам бюджеттин тартыштыгы байкалып, акыркы жарым жылда өкмөт элге пенсия төлөп бериши кыйын болуп жатканы айтылган. Өкмөт башчынын милдетин аткаруучу, биринчи вице-премьер-министр Артем Новиков 25-ноябрда Жогорку Кеңештин жыйынында бюджетте акча тартыш болгондуктан пенсия, айлык жана башка социалдык төлөмдөрдү азыр сырттан келген карыз акчадан төлөп берип жатканын айткан.

Ал тышкы жардам катары быйыл Кыргызстанга жалпысынан 343 миллион доллар келгенин, сомго которгондо бул дээрлик 25 миллиард сомдой акча экенин эске салып, анын 17 миллиард сомго жакыны пенсия, айлык акы, жөлөкпул сыяктуу төлөмдөргө кеткенин билдирген.

Саясат талдоочу Эмилбек Жороев өкмөт тыштан жардам алууда кылдат болуш керек деп эсептейт.

«Бул өтө кейиштүү, - деди ал. - Мен муну эгемен мамлекеттин аброюна шек келтирген көрүнүш катары бааладым. Экономикалык кризис болуп жатканда өкмөттүн башка чарасы калбай калгандай элес калтырууда. Ал эми Орусиянын буга чейинки Кыргызстандын аброюна сөз тийгизген учурларын дагы бир жолу баса белгилешине шарт түзүлүп турат. Муну менен Кыргызстан Орусиянын астында ким экени ашкере болду. Кыргызстан пенсия, жөлөк пулдарды төлөш үчүн ушундай кадамга барып ар-намысын курмандыкка чалды».

Кыргыз өкмөтү 2021-жылдын бюджетинин киреше бөлүгүн 172,9 млрд. сом, чыгаша бөлүгүн 181,4 млрд. сом деп көрсөтүүдө. Мунун ичинен 146,8 млрд. сом корголгон беренелер.

Өкмөт башчынын милдетин аткаруучу жана вице-премьер-министр Артем Новиковдун маалыматына караганда, мунун ичинен тышкы карыз төлөнөт, бюджеттик кызматкерлерге айлык акы, пенсия жана жөлөк пул берилет. Өкмөт бюджеттин киреше бөлүгүн салык, бажы төлөмдөрүнөн, мамлекеттик мүлк фондунан жана башка тармактардан түшүүчү акча менен жабууга үмүттөнүүдө.