Экономика

Бишкектин четиндеги Ак-Жар жана Ак-Бата конушунун тургундары электр энергиясы тынымсыз өчө бергенине нааразы болуп, 15-декабрда кан жолду буушту. Алар кыштын суугунда электр жарыгы жоктугунан балдары ооруп жатканын айтышууда.

Ак-Жар жана Ак-Бата жаңы конуштарынын ондогон тургуну чоң жолдун так ортосуна дөңгөлөк өрттөп, жолду эки-үч сааттай бууп турушту. Алар жарыктын өчүп жатканына бийлик көңүл бурбай калды деп эсептешет.

Чогулгандардын айтымында, электр жарыгы дээрлик бир айдан бери байма-бай өчүүдө.

Конуштун тургуну Арапбай Атакулов үзүл-кесил берилген электр энергиясы жашоону татаалдаштырып койгонун айтууда.

«Беш күндөн бери свет жок. Буга чейин кечки саат алтыда өчүрүп кайра тогуз жарым, ондордо күйгүзүп жатышкан. Кечээ күнү өчкөн боюнча түнкү саат бир жарымда күйдү. Кичинекей балдары, оорулуу жакындары бар үй-бүлөлөр да бар. Өкмөткө нааразы болуп эл чогулду. Биз айыл өкмөттү эле тааныйбыз. Ал электр тармагындагы жумушчулар менен сүйлөшүп жатканын айтты».

Нааразы болуп жолду буугандарга Аламүдүн районунун акими Марс Саккараев келип жолукту.

Ал электр жарыгы жаңы конуштарга маал-маалы менен берилип жатканын маалымдады. Мындай кадам аргасыздык экенин, көмөк чордонго (трансформатор) күч келип жатканын билдирди:

«Бул конуштагы көмөк чордондор 2011-жылы коюлган. Андан бери эл көбөйдү. Колдонуучулар кошулду. Чыңалуу болуп жатат. Трансформаторго күч келүүдө. Жарыкты кезек менен берсек, жеткире алабыз. Мисалы, эки көчөгө эки саат берип, башка эки көчөнү өчүрө турсак болот. Анан аларга бергенде беркилери өчүп турат. Тургундар өздөрү да буга макул болду».

Сөз болуп жаткан жаңы конуштарга электр энергиясын жеке менчик “Электросила” компаниясы жеткирет.

Эки конушта 2 миңден ашуун кожолук бар. Аталган компаниянын өкүлдөрү менен байланышканыбызда жарыктын үзгүлтүккө учурап жатышынын себебин эл электр энергиясын көп колдонуп жатканына байлады.

Ушул күндөрү Бишкекте жана аймактарда катуу суук болуп жатат. “Электр станциялары” ачык акционердик коомунун маалыматы боюнча жакынкы бир аптадан бери Кыргызстанда бир күндө 70 млн. кВт/саат электр энергиясы керектелип жатат.

Бул былтыркы жылы ушул күнгө салыштырганда 11 млн. кВт/саатка көп. Ал эми Кыргызстан бир күндө 60-61 млн. кВт/саат электр энергиясын өндүрөт.

Ошто да ушул абал...

Ош электр ачык акционердик коому жана Жогорку чыңалуудагы электр тармактары ишканасынын жетекчилери электр энергиясын пайдалануу берилген лимиттен ашып кетип, көмөк чордондорго жана электр чубалгыларына күч келип жатканын айтты.

Ош шаарында электр энергиясы ноябрь айынан тарта ашыгы менен пайдаланыла баштаган. Өкмөттүн токтому менен бекитип берилген лимит 11 млн. 774 миң киловатт болсо, азыр андан 1 млн. киловаттка көп колдонулуп жатат.

Ош электр ачык акционердик коомунун Ош шаардык филиалынын жетекчисинин орун басары Нурлан Раимберди уулу электр энергиясы үнөмдөлбөсө, жарык өчүшү мүмкүн экенин эскертти.

«Эгер биз пиктен өтүп кетсек, автоматтык түрдө өчүрүүгө алып келет. Бул деген эгер сиз үйдө көбүрөөк электр шаймандарын колдонсоңуз, электр жарыгы өчөт деген кеп. Кандайдыр бир убакытка чейин өчүшү мүмкүн. Биз ошонун алдын алып жатабыз».

Учурда Ош жана Баткен облустары электрди ашыгы менен пайдаланып жатканы маалым болду. Ош жогорку чыңалуудагы электр тармактары мекемесинин башкы инженери Эмил Исманов мындай көрсөткүч буга чейин катталбаганын, өткөн жылдын январь айында да эки облус берилген лимиттен мынчалык ашпаганын белгиледи.

«Өткөн жылы январь айында да мынчага чыккан эмес. Бүгүнкү күндө Ош жана Баткен облустары 1 млн. 975 миң киловатт лимиттен көп пайдаланып жатат. Бул албетте көмөк чордондор менен чубалгыларыбызга оордукту алып келүүдө».

Жарык өчүшү мүмкүн...

16-декабрда Жогорку Кеңештин жалпы жыйынында вице-премьер-министр Равшан Сабиров Кыргызстанда электр энергиясы автоматтык түрдө өчүшү мүмкүн экенин эскертти.

«Электр энергиясы 7-10 миллионго көп колдонулууда. Бардык көмөк чордондор кызып кетип жатат. Ушундан улам электр энергиясы автоматтык түрдө өчүшү мүмкүн», - деди ал.

Быйыл жай айында Кыргызстандагы «Таза Кол» коомдук уюму Токтогул суу сактагычында суу кескин азайып кеткенин билдирип, бул кышта жарыктын өчүрүлүшүнө алып келерин эскерткен.

Уюм акыркы жылдары суу сактагычтагы суу белгисиз жагдайда агызылып келгенин, натыйжада жылына 5-10% кемип турарын кабарлаган.

Кыргыз өкмөтү Токтогул суу сактагычындагы сууну үнөмдөө максатында быйыл күз-кыш сезонунда Казакстандан 500 млн. кВт/саат электр энергиясын сатып ала турганын кабарлаган.

“Электр станциялары” ачык акционердик коомунунун директорунун орун басары Таалай Бектенов Токтогул ГЭСиндеги акыркы кырдаалды айтып берди.

«Бүгүнкү күндө Токтогул ГЭСи толук кубаттуулукта, тактап айтканда 1200 мВт менен иштеп жатат. Суу сактагычта 13 млрд. 44 млн. 940 миң куб метр суу бар. Бул былтыркыга салыштырмалуу 2,5 млрд. куб метр сууга аз. Быйыл суу аз келди. Ошондуктан биз Казакстандан электр энергиясын импорт кылууну караганбыз. Келишим боюнча 500 млн. кВт саат электр энергиясын алышыбыз керек эле. Анын 1 кВт/саатынын баасы 2,4 цент. Бирок алар өздөрүнүн техникалык шарттарына байланыштуу биз сураган электр энергиясын бере албай жатат. Алардын токтотуп койгонуна үч-төрт сутка болуп калды. Буга чейин 50 мВт кубаттуулугу менен 24 саат берип жаткан. Ушул күнгө карата 36-38 млн. кВт/саат электр энергиясын импорт катары алдык. Бирок бул жетишсиз. Эгер келишим боюнча сураган импортту толук албай калсак, анда өзүбүз иштеп чыгышыбыз керек. Өкмөттүн токтомуна ылайык, план боюнча Токтогул ГЭСи бир жылда 14 млрд. 454 млн. кВт/саат электр энергиясын иштеп чыгышы абзел. Бирок декабрдын аягына чейин 15 млрд. кВт/сааттан ашат».

Мекеме, учурда орун алган кыйынчылыктарга карабай, бул кышта жарык өчүрүлбөйт деп ишендирүүдө. Алар элди электр энергиясын үнөмдөөгө, мүмкүн болсо жылуулук үчүн газ менен көмүрдү колдонууга чакырууда.

Кыргыз энергетикасы араңжан абалда

Ошол эле кезде электр энергиясына болгон чектөөлөр, анын баасы да коомчулукта түрдүү пикирлерди жаратып келет.

4-5-октябрдагы тополоңдо бийликти колуна алып, кийин президенттик шайлоого баруу үчүн кызматын убактылуу тапшырган Садыр Жапаров ноябрдын башында Нарынга барганда “жазында электр энергиясына болгон чектөө алынат" деп айтып, элди дагы бир жыл чыдап коюуга чакырган.

Деген менен энергетика тармагы боюнча эксперт Жаныбек Оморов бул тармакты жакшыртуу үчүн оболу тариф саясатына көңүл буруу керектигин айтууда.

«Акыркы жылдары Кыргызстан электр энергиясын өндүрүүнү көбөйткөн жок. Энергетиканы жакшы абалга алып келүү үчүн системалуу жана комплекстүү иш жүрүшү керек. Өндүрүштү көбөйтүп, тариф саясаты туура болушу шарт. Аны саясатташтырбаш керек. Бири тарифти көтөрөм десе, дагы бир саясатчы чыгып арзандатыш керек деп кыйкырат. Эгер арзан кылуу зарыл болсо жапырт эмес, жардамга муктаждарга гана даректүү арзандатууну колдонуу зарыл. Ушуну түшүнбөй жатабыз. Энергетика тармагындагы реформаны алдыга түртө турган киши жок болууда. Мен муну көптөн бери сунуш кылып жүрөм. Эл аралык деңгээлдеги эксперт, менежерди алып келип, энергетика тармагындагы башкарууну бериш керек. Постсоветтик өлкөлөрдүн ичинен Армения менен Грузиянын тажрыйбасы жакшы. Ошондой ыкманы колдонмоюнча бул тармак оңолбойт».

"Улуттук энергохолдинг" ишканасынын мурдагы директору Айтмамат Назаров Кыргызстандагы энергетика тармагы “өйдө тартса өгүз өлөт, ылдый тартса араба сынат” деген абалга кептелген деп эсептейт.

«Электр энергияга болгон керектөө жылдан-жылга көбөйүп жатат. Союз учурунда салынган ГЭСтер кезинде элге кенен жетчү. Азыр алардын кубаттуулугу жетпей калды. Жаңы ГЭСтерди куруу зарыл болуп турат. Бирок ага чоң каражат керек. Инвестордун эсебинен куралы десек Кыргызстандагы электр энергиясына болгон баанын төмөндүгүнөн эч ким келбейт. Башка мамлекеттерде электр энергиясы жеке тармактын колуна өткөн. Мамлекет ага кийлигишпейт. Ал эми бизде элге жеңилдик болсун деп бул тармакты мамлекет тейлеп жатат. Бир тарабынан муну түшүнсө болот. Анткени элдин сатып алуу мүмкүнчүлүгү чектелүү. Иштегендер аз. Кирешеси төмөн. Ошондуктан тарифти көтөрүү мүмкүн болбой жатат. Мындайда жаңы ГЭСтер курулбайт. Электр тармагы кризиске кептелип, иштен чыгат».

Токтогул суу сактагычына 19 млрд. куб метрден ашуун суу батат. 2007-2008-жылдары Токтогулдагы суу 7-8 млрд. куб метрге чейин азайып, бийлик элге электр энергиясын берүүгө чектөө киргизген.

Дүйнөдө алтын арзандагандыктан Кумтөрдөн кен казган «Центерра Голд Инк.» («Centerra Gold Inc») компаниясынын, анын ичинде Кыргызстандын да акциялары кайра түштү. Ушул жайда алтын да, акция да кымбаттаган болчу.

Ал ортодо өлкөдө кендин өзүнө байланыштуу талкуу уланууда. Жаңы бийлик мурдараак Кумтөрдө алтын түгөнүп баратканын билдирген, компания болсо чалгындоону улантарын кабарлаган. Адистердин эсебинде, Кумтөрдө 400 тоннадай алтын казылды, дагы 300-500 тоннадай алтын бар.

Кайра арзандаган акция

Баяныбыз алгач алтындын наркы жана анын Кумтөргө байланышы жөнүндө болмокчу.

Демек, быйыл жайда дүйнөдө алтын кескин кымбаттап, тарыхый максимумга жеткен. Тагыраагы анын бир унцийинин баасы июлдун аягында жана августтун башында Нью-Йорктогу COMEX биржасында 2000-2090 АКШ долларынын тегерегинде кармалып турду. Бул бардык өлкөлөрдө алтын өндүргөн компаниялардын акцияларынын кымбатташына алып келген.

Азыр декабрдын ортолорунда алтындын баасы 1835-1850 долларга түштү. Натыйжада бул тармактагы компаниялардын куну да төмөндөдү.

Кыргызстанда, Түркияда жана Канадада алтын өндүргөн канадалык «Центерра Голд Инк» компаниясында 26,6% акцияга ээлик кылган «Кыргызалтын» мамлекеттик ишканасы соңку жагдай боюнча түшүндүрмө берди.

«Кыргызалтындын» Тышкы экономикалык ишмердүүлүк бөлүмүнүн башчысы Жеңиш Сейдалиев «Азаттыкка» мындай деди:

«Ошол тарыхый максимум дегенибиз быйыл 5-августта болгон. Ошол учурда бир акция 14 доллар 32 центке жеткен. «Центерра Голддо» Кыргызстандын 77 401 766 акциясы бар. Алтындын баасы эң кымбаттаган учур – 2 089 доллар болгондо, биздин акциябыздын наркы 1 млрд. 108 млн. доллардан ашып кеткен. Ал эми бүгүнкү датага карата бир акция 10 доллар 1 цент болуп жатат, ал эми Кыргызстандын жалпы акциясы 774 млн. 791 миң доллар болуп жатат. Дүйнөлүк рынокто ушинтип өйдө-ылдый болуп турат».

Баса, Кыргызстандын «Центеррадагы» ушул эле акциялары 2019-жылдын башында эле 340 млн. доллар болчу. Башкача айтканда, азыр быйыл жайкыга салыштырмалуу түшүп кетти дегенде да, бир жылда ал үч-төрт эсе өскөнү көрүнүп турат.

Ушул жагдайдан алганда бир катар саясий жана коомдук ишмерлер кымбаттаган учурдан пайдаланып Кыргызстандын акциялар пакетин сатып жиберүүнү сунуш кылышкан. Муну өзгөчө пандемиядан улам бюджетинде 30-35 млрд. сомдук дефицит жаралып, сырттан 700 млн. доллардан ашуун акча сураган быйылкы жыл үчүн маанилүүлүгүн айткандар болгон. Азыр деле ушундай пикирдегилер жок эмес.

Өнөр жайы, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин төрагасынын мурдагы орун басары Карыбек Ибраев кепке кошулду:

«Убагында бир акция 20-25 доллар болгон учурлар болгон. Ошондо биздин акцияларыбыз 1,5 млрд. долларга чейин бааланган. Ортодо акциянын наркы 3-5 долларга чейин түшүп кеткен учурлары да болгон. Ошол себептүү азыр минтип кайра көтөрүлүп жаткан чакта өкмөт жана Жогорку Кеңеш ойлонуп, аны сатып жиберсе болмок. Кымбаттап, баасына чыккан учурда сатса эмнеге болбосун? Болгону «азыр биз сатып жиберсек, эртең акциясы өсүп кетсе, бийликтеги адам бизди күнөөлөйт» деп, сатпай келатышат. Эч ким жоопкерчиликти алгысы келбейт».

«Центерра Голд Инк» компаниясындагы активди сатуу-сатпоо маселесин пандемия башталгандан бери өкмөт деле бир сыйра талдап чыккан. Бул боюнча экономика министри өкмөткө сунуш киргизип, бирок ал бир жактуу чечилген эмес.

Албетте, коомчулукта бул идеяга караманча каршы чыккандар бар. Бирок башка маселе, Бишкек «Центерранын» акцияларынын дээрлик үчтөн бирин кармап отурганы менен 2016-жылдан бери алгачкы жолу быйыл 2,2 млн. доллар дивиденд алган. Мындан башка түз пайда албагандыктан да аны сатуу тууралуу демилгелер көтөрүлүп келет.

Финансы жана биржа боюнча эксперт Асланбек Кененбаев Кыргызстан алгач акция саясатына өтүп туура эмес кылган деп эсептейт.

«Негизи ири инвесторлорго дивиденддин кереги жок, алар капитализация жасашат, - деди ал. - «Центеррада» да ошондой, алар эптеп акциянын баасын көтөрүп, анан ошол акцияны кымбат сатып пайда көргүсү келет. Ошентип бири-бирине айлантып сатып, пайда табышат. Биз эле сатпай, дивиденд алабыз деп отурабыз. Компаниялар адатта акцияларга көп дивиденд төлөбөйт, себелеп эле берип жүрө беришет. Бул жерде кызыкчылыктар кагылышы болуп калууда, биз башынан туура эмес саясатка өтүп алганбыз. Биз Кыргызстанга келген башка кен компанияларына да акциясына отуруп, туура эмес кылып жатабыз. Андан көрө биз өндүрүмдү бөлүүгө макулдашуубуз керек болчу. Маселен, алтын өндүрсөк 30% же дагы ушунча бөлүгү бизге калат деп сүйлөшүш керек. Даяр өндүрүмдү сатабыз, болду, даяр акча алабыз. «Силер акчаны туура эмес коротуп жатасыңар» жана башка деп алар менен урушпай, так пайда көрөбүз. Азыр болсо акциянын кымбаттаганы, арзандаганы бизге баары бир. Биздин бийлик элге жамандык көрүнүп калбаш үчүн, аны саясий чечим кылып сата албайт».

Канадалык «Центерра Голд Инк.» («Centerra Gold Inc») компаниясы Кыргызстандагы туунду ишканасы - «Кумтөр Голд Компани» аркылуу Кумтөр кенинде 1997-жылдан бери алтын казат. Алгачкы жылдары Кумтөрдүн үчтөн эки үлүшү же башкача айтканда 67% Кыргызстанга карап турган.

2003-жылы ал 33%, анан 15% чейин түшүп, 2009-жылдагы келишимдерге ылайык кайра 33% жеткен. Кийин «Центерра Голд Инк» кошумча акция чыгаргандан улам Бишкектин үлүшү жогоруда айтылгандай 26,6% түзүп калган.

Кумтөр жана Жапаров

Арийне, Кумтөрдөгү акцияны сатуу-сатпоо маселеси улам чыгып турганы да бекеринен эмес. Кенди иштетүүгө байланыштуу алгачкы келишимдерге ылайык, «Кумтөр Голд Компани» ишканасынын мөөнөтү 2025-2026-жылдары бүтмөк. Же андан да тагыраак айтсак, компания андагы алтындын негизги запасын казып бүтөт.

Бирок 2017-жылы кыргыз өкмөтү менен «Центерра Голд Инк» компаниясынын ортосунда түзүлгөн Стратегиялык макулдашууларга ылайык, компания иш мөөнөтүн 2042-жылга чейин узартууга мүмкүнчүлүк алган.

Муну чечмелей келсек, компания эгер Кумтөрдөн жеңилирээк казыла турган алтын тапса, ишин дагы улантышы ыктымал. Ошон үчүн да «Центерра» бул келишимдин алкагында 2012-жылдан берип токтоп калган чалгындоо иштерин кайрадан жандантмак болгон.

Кумтөрдүн келечеги жана макулдашуунун алкагында жүрүп жаткан чалгындоо иштеринин жыйынтыгы тууралуу Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин мурдагы жетекчиси Эмил Осмонбетов маалымат берип турчу.

Бирок Кыргызстанда бийлик алмашкандан кийин мекеменин төрагалык кызматына келген Жыргалбек Сагынбаевден бул жөнүндө комментарий алуу мүмкүн болгон жок. «Азаттыктын» кабарчылары мекеменин басма сөз кызматкерлери менен да, Сагынбаевдин өзү менен да байланышып, жыйынтык чыгара албады.

Ошол себептүү биз баяныбызды «Кыргызалтын» ачык акционердик коомунун өкүлүнүн сөзү менен улантып туралы.

«Кыргызалтындын» тышкы экономикалык ишмердүүлүк бөлүмүнүн башчысы Жеңиш Сейдалиев береги тема анын компетенциясына кирбей турганын белгилеп, ошентсе да кыскача маалымат берди:

«Кумтөр кайсы убакка чейин иштей турганы белгисиз. Биз ал боюнча «Центерра» менен «Кумтөр Голд» менен да сүйлөшүүлөр жүрүп келет. Алар чалгындоо иштерин жүргүзүп жатышат. 2026-жылга чейин иштеп турса, балким анын иш мөөнөтү 2030-2031-жылга чейин узарышы мүмкүн. Ага биз аракет кылып жатабыз».

«Азаттык Медиа» мекемесинин кендин келечегине байланыштуу суроолоруна «Кумтөр Голд Компани» ишканасынын медиа менежери Марина Гаврилова жооп берип, кендин ишин 2026-жылдан ары узартуу пландары бар экенин тактады. Ал 2020-жылы чалгындоо жана бургулоо иштери Кумтөрдөгү 55 миң чарчы метр жерде жүргөнүн маалымдап, анын баштапкы жыйынтыктары үмүт берип жатканын кошумчалады.

2020-жылдын 5-мартында 24.kg сайтына чыккан маегинде «Кумтөр Голд Компани» ишканасынын президенти Деон Баденхорст геологиялык чалгындоо жана кендин ишин улантуу жөнүндө буларды айткан эле:

«Кыргызстандын өкмөтү менен келишпестиктерден улам «Центерра» 2012-жылдан 2017-жылга чейин чалгындоо иштерине каражат бөлгөн эмес. Талаштуу жагдайлар чечилгенден кийин жана 2017-жылы Стратегиялык келишимге кол коюлгандан кийин кенге жакын аймактарда изилдөө иштери улантыла баштады. 2018-жылы компаниянын директорлор кеңеши эки жылдык чалгындоо программасын бекитип, 24 миллион доллар бөлдү. 2020-жылы 20 миллион доллар каралды. Бул биз үчүн да рекорддук сумма. Геологиялык чалгындоо жумуштары Борбордук жана Түштүк-Батыш карьерлеринин ортолугундагы борбордук бөлүктүн үстүңкү катмарында минералдын потенциалын аныктоо жана кендин мөөнөтүн узартуу үчүн Сарытөр тилкесинде ачык казуу ыкмасы менен ресурстарды өндүрүү максатын көздөйт. Геологиялык чалгындоонун баштапкы жыйынтыктары келечекте «Кумтөр» кенинин мөөнөтүн дагы бир нече жылга узартууга ишеничтүү кароого мүмкүнчүлүк берет».

Кумтөрдүн калган запасы, келерки беш жылдык иши жана анын андан аркы келечеги тууралуу талкуу Кыргызстанда быйыл бийлик алмашкандан кийин курчуган.

Мурдатан Кумтөрдү мамлекеттештирип, толугу менен мамлекетке өткөрүүнү талап кылып келген саясатчы Садыр Жапаров 2020-жылдын 5-6-октябрдын башындагы окуялардан кийин өкмөт башчылыкка келген. Кийин президенттин да милдетин аткаруучу болду. Бул убакта коомчулукта да, саясий чөйрөдө да андан ушул боюнча кескин кадамдарды күтүп жатышты. Бирок ал бийликке келгенден кийинки билдирүүлөрүндө Кумтөрдө алтын дээрлик түгөнүп калганын билдирип, аны мамлекетке кайтарып алуунун зарылдыгы жок экенин айткан.

10-октябрда өкмөт башчыны шайлоо учурунда депутат Талантбек Мамытовдун суроосуна жооп берип жатып Садыр Жапаров мындай деген:

«Кумтөр маселесин биз 2012-жылы көтөргөнбүз. Комиссия түзүп, анын төрагалыгына мен шайлангам. Кумтөрдү текшерип келип, Жогорку Кеңешке токтомдун долбоорун чыгарганбыз. Ал Кумтөр толугу менен мамлекетке өтсүн деген долбоор болчу. Бирок тилекке каршы ал парламентте колдоо таппай, 35 депутат макул, калгандары каршы болуп өтпөй калган. Андан кийин биз элге маалымат жеткириш үчүн митинг уюштурганда, башаламандык болуп кетип, Камчыбек Ташиев, сиз жана мен үчөөбүз камакка түшкөнбүз. Тогуз ай жатып, кайра акталып чыкканбыз. Андан кийин мен чет өлкөгө чыгып кетип, 2017-жылы келген учурда кайра камалдым, кечээ жакында чыктым. Мен абакта жаткан учурда адвокатым аркылуу журналисттер «Кумтөр боюнча позицияңыз ошол боюнчабы же өзгөрдүбү?» деген суроо жөнөткөн экен. Мен ошондо «сегиз жыл мурда алыш керек эле, азыр кеч болуп калды, анда алтын казыла берип, калбай деле калды, аны алыштын деле кажети» жок деп жооп бергем. Андан көрө «Центерра» ошону аягына чейин иштетип, бузулган тоолорду калыбына келтирип, кеткени туура болот. Азыр аны мамлекетке алабыз деген ой жок, бирок сөзсүз түрдө чакырып, кыргыз мамлекетинин пайдасы үчүн иштетебиз. Азыр алыштын кажети жок».

Садыр Жапаров кийин, 21-октябрда BBCнин кыргыз кызматы менен болгон маегинде «Центерра Голд Инк» компаниясынын директорлор кеңешине мүчөлүккө Кыргызстандын атынан Тенгиз Бөлтүрүктү сунуш кылганын, ал кесипкөй адис катары компания менен келишимдерди изилдеп чыгарын билдирген. Жапаров ошондон кийин шарттар кайра каралып чыгарын айткан.

Тенгиз Бөлтүрүк декабрдын башында кызматка расмий бекилди. Компаниянын директорлор кеңешинде Канададан сегиз, Кыргызстандан үч өкүл бар. Тенгиз Бөлтүрүктөн сырткары Дүйшөн Касенов, Максат Көбөнбаев Кыргызстандын атынан иштейт.

Ал эми Садыр Жапаров өзү болсо президенттик милдетти саясий өнөктөшү, парламент төрагасы Талант Мамытовго өткөрүп, премьер-министрлик кызматты убактылуу токтотуп, президенттик шайлоого аттанды.

«Кумтөрдө алтындын теңи гана казылды»

Расмий маалыматтарга ылайык, «Кумтөр Голд Компани» ишканасы жылына кеминде 9 тонна, болбосо 20 тоннадан ашык алтын өндүргөн учурлары болгон. Орточо эсепте компания жыл сайын 16-17 тонна алтын казат.

Быйылкыга да ушунча көлөмдө башкача эсепте, 520-560 миңдей унций алтын өндүрүүнү мерчемдеген. Тогуз айдын жыйынтыгы боюнча алар 14 тонна 485 кг казып, пландын чегинде баратат.

Эгер 24 жылдан берки өндүрүлгөн алтынды жалпы алсак, канадалык компания Кумтөрдөн 400 тонна алтын чыгарып кетти.

Бирок адистер алгачкы изилдөөлөрдө кенде 700 тоннадан ашык алтын бар экени эсептелгенин белгилешип, болгону теңине жакыны гана казылып бүттү дешет. Ошол себептүү эксперттер «кенде алтын түгөнүп калды» деген билдирүүнү орунсуз деп эсептешет.

Геолог Кубат Осмонбетов кепке кошулду:

«Мен союз учурунда Кумтөрдү ачууга катышкан кишилердин биримин. Ошол кездерде жер казынасын иштетүү башкармалыгында мен башкы геолог болуп 16 жыл иштегем. Биздин мекемеде ошондо 13 миңдей киши иштечү. Мен иштеп баштаган кезде СССРдин мамлекеттик планынын алкагында, геологиялык чалгындоого 21 млн. рубль жумшачубуз. 1987-жылдары мен ошол сумманы 65 млн. рублга жеткирип, ошол сумманын 35 млн. рублин 10 жылда Кумтөрдү изилдөөгө жумшаганбыз. Деталдуу изилдөө, чукуу-казуу, изилдөө, кыскасы бардык долбоор камтылган. Кийин ошол даяр оокатты канадалык компания алып кетти. Мен муну эмнеге айтып жатам, биздин ошол изилдөөбүздө Кумтөрдө 716 тонна алтын бар экенин аныктаганбыз. Азыр эгер 2020-жылды кошкондо, 400 тонна алтынды казып алдык десек, демек дагы 300 тоннадан ашык алтын ошол жерде калып жатат деген сөз. Албетте, дагы 100 тоннаны келерки беш жылда казышат дечи, анан калган 200 тоннаны балким тереңирээк жеринде деп жатышы мүмкүн. Анын үстүнө Садыр Жапаровго кеңешчилери «биз «Центерра» менен соттошо албайбыз, эч убакта ута албайбыз» деп айтып, «иштей берсин, ала албайбыз» дешти окшойт. Менин оюмча бул жерде кандайдыр бир сүйлөшүүлөр жүрүп, анан Кумтөрдүн ишин дагы узартышат. Ошо калган 300 тоннадан ашык алтынды дагы казып алышат. Менимче дагы он жылча иштеши мүмкүн. Себеби бул компаниянын башка өлкөлөрдө жакшы кендери жок. Канададагы, Түркиядагы кендери Кумтөрдөй эмес».

«Центерра Голд Инк» компаниясынын расмий сайтында кабарлангандай, «Кумтөр Голд Компани» 2021-жылы 515 миң унций, 2022-жылы 605 миң унций, 2023-жылы 375 миң унций, 2024-жылы 200 миң унций, 2025-жылы 105 миң унций жана 2026-жылы 85 миң унций алтын өндүрүүнү пландаган. Жалпысынан алты жылда 1 млн. 885 миң унций же башкача айтканда 53 тонна алтын алынмакчы.

Жогорку Кеңештин төрагасынын мурдагы орун басары, экс-вице-премьер-министр, өмүр бою Кумтөр маселесин иликтеп келе жаткан Кубанычбек Исабеков да геологдун пикирине кошулат. Ал баштапкы изилдөөлөрдө аныкталган алтындан сырткары 2017-2019-жылдары кошумча берилген 16 миң гектар аянтта да алтындын запастары бар экенин ортого салды:

«Кеп болуп жаткан 716 тонна - бул 1992-жылы берилген 10 миң 70 гектар жер, ошол борбордук аянттагы гана карьердеги запас. Анан жердин алдын казып, тереңирээк киргенде дагы 10 тонна алтын көбүрөөк чыккан. Ошондо бери дегенде 726 тонна алтын деп эсептелген. Башкы келишимдерге ылайык, канадалык компания 1997-жылдан 2007-жылга чейин алтын казып, фабриканы Кыргызстанга толук өткөрүп бериш керек болчу. Булар эми 400дү ушуга чейин, дагы 100 тоннаны беш жылда казса, анда калган алтын кайда кетти? Муну изилдеш керек. Мындан сырткары 2010-жылы март айында, ошол учурдагы премьер-министр Данияр Үсөнов өкмөттүн чогулушун өткөрбөй туруп эле, токтом чыгарып 16 миң 330 гектар жерди «Центерра» компаниясына берип салган. Мында коруктун да жерлери кеткен. Ал жерлер үчүн канадалыктар мамлекетке бир тыйын да төлөгөн эмес. Мен бул жашыруун токтомду 2012-жылы билип калып, ошол учурдагы президент Алмазбек Атамбаевге кайрылсам, жооп бербей койгон. Мен айласыздан сотко берсем, Карагулова деген судья «жер мыйзамсыз берилген, тендер өтүш керек» деп чечим чыгарган. Аны өкмөт аткарбай койгон. Мен депутаттарга кайрылып, парламент көтөрүп жатып, Өмүрбек Бабановдун өкмөтү муну жокко чыгарган. Бирок 2019-жылы Сооронбай Жээнбеков президент болуп турган учурда премьер-министр Мухаммедкалый Абылгазиев ошол жерди кайра берип салды. Муну эмнеге айтып жатам? Мына ушул 16 330 гектар жерде, кошумча 200 тоннадай алтын бар, андан башка да кендер бар. Ошондо Кумтөрдө дагы 500 тоннадай алтын калды десек болот».

Кумтөр кени боюнча талкууга түшкөн дагы бир маселе - кенди иштетүүдөгү экологиялык талаптардын аткарылбай калганы.

Кумтөр Ак-Шыйрак тоо кыркасында жайгашкан. Бул аймакта жалпы аянты 436 чарчы чакырымды түзгөн 165 мөңгү бар экени учурунда СССРдин атласына катталган.

Анын ичинен канадалык «Центерра Голд» компаниясына караштуу «Кумтөр Голд компани» кен казууга уруксат алган тилкелер Петров (68,5 чарчы чакырым), Давыдов (11,6 чарчы чакырым), Борду (5,9 чарчы чакырым), Лысый (5,5 чарчы чакырым) жана Сары-Төр (3,3 чарчы чакырым) мөңгүлөрүнүн аймагында жайгашкан.

Бул беш мөңгү Ак-Шыйрак массивинин аянтынын 23,3% түзөт. 2018-жылы парламент Суу кодексине киргизген өзгөртүүлөргө ылайык, «Кумтөр Голд компани» Лысый менен Давыдов мөңгүлөрүн казууга уруксат алган.

«Мен азыркы бийликтин «муну жөн эле коёлу» деп жатканын түшүнбөйм. Бул деген мамлекеттин, элдин байлыгы. Кумтөр элге таандык, бизге, жарандарга таандык. Кумтөр ачылгандан бери 66 адам өлдү, 129 жаран майып болуп калды. Эсиңиздердеби, өткөн жылы да эки жаранды жер көчкү басып калды. Бир иш козголгон жок. Ата-энелерине анча-мынча тыйын берип, ошо менен жабылып калды. Мен эң жөнөкөй жагын айтып жатам. Экинчиден, экологиянын бузулуп жатканы үчүн, үчүнчүдөн, бул жерде коррупция болуп жатат да. Соңку 16 миң гектар жерди эле айтсак, алар бир тыйын төлөгөн эмес да. Ошол эле маалда «Центерра» Кумтөрдүн эсебинен АКШнын түндүк жагынан 77 тонна запасы бар кенди, 1 млрд. 100 млн. долларга сатып алды. А эмне үчүн Кыргызстанга акча төлөбөйт? Ушундай суроолор бар. Ушунун баарын, андан сырткары келишимдерди кайрадан карап чыгыш керек»,-деди саясатчы Кубанычбек Исабеков.

«Азаттыктын» «Эки-бир» берүүсүнө келген учурда саясатчы, экс-депутат Равшан Жээнбеков да Кумтөр маселесине кайрылып, аны мамлекеттештирүү маселеси туура эмес экенин айткан эле.

«Мен Кумтөрдү мамлекеттештирүү маселеси көтөрүлгөндө Жогорку Кеңеште аны колдобогон депутаттардын бири болгом. Мени бул боюнча, соңку шайлоого байланыштуу «Регион» телеканалынан «Кумтөрдү мамлекеттештиребиз дегенде Равшан Жээнбеков каршы чыккан» деп кайра-кайра көргөзүп жатышат. Менимче азыр Садырда мамлекеттик көз караш пайда болду, мурда популисттик көз караш болчу. Ар бир бийликке келген адам популисттик көз караштан алыс болуш керек. Каалайбызбы-каалабайбызбы, кээ бир адамдарга жагабы, жакпайбы, Кыргызстандын экономикасынын чоң бөлүгүн тарткан компания болуп эсептелет. Ошондуктан Кумтөрдү мамлекеттештирген туура эмес. Экинчиден, Кумтөрдү мамлекеттештирген күндө да биз аны иштете албайбыз. Бизде технологиялык жактан да, менежмент жагынан да чоң кыйынчылыктар бар».

«Кумтөр» долбоору - өлкөдөгү эң ири ишкана. Ал Кыргызстандын ички дүң өңүмүнүн 10% жакынын жана өнөр жайынын 20% ашык бөлүгүн түзөт.

Компаниянын маалыматы боюнча, долбоор иштей баштагандан бери 2019-жылга чейин Кыргызстан Кумтөрдөн 4 миллиард 141 миң долларга жакын пайда тапкан.