Экономика

Кыргызстан Европа Биримдиги менен кеңири кызматташтык тууралуу келишимге кол койгону жатат. Бул президент Садыр Жапаров Брюсселге барганда ишке ашмакчы.

Кызматтык миссиясын жыйынтыктап жаткан Евробиримдиктин Борбор Азиядагы атайын өкүлү Петер Буриан 3-июнда Бишкекте жергиликтүү журналисттер менен жолукту. Ал Садыр Жапаровдун болочоктогу Брюссель сапары, Бишкек менен аталган уюмдун алака-катышы тууралуу суроолорго жооп берди.

Ага ылайык, Жапаровдун Брюсселдеги сапарында эки тараптуу өнөктөштүк жана кызматташтык тууралуу макулдашууга кол коюлат. Документте аймактык алака, туруктуу экономика, экология, инвестиция, жана коопсуздукка байланыштуу жагдайлар камтылат.

“Бул келишим кызматташтыктын деңгээлин арттырат. Документте эки тараптуу саясий мамиле, экомомика тармагы жана адам укуктары камтылган. Биз экономикалык кызматташтыкка басым жасап жатабыз. Ошондой эле Кыргызстандагы сот реформасынын жүрүшүнө да кол кабыш кылабыз”, - деди Петер Буриан.

Садыр Жапаровдун Брюсселдеги сапарынын так датасы азырынча айтыла элек. Петер Буриан чөлкөмдөгү дипломатиялык миссиясы аяктап жатканына байланыштуу шейшембиде президент Жапаров жана өлкөнүн башкы дипломаты Руслан Казакбаев менен да жолуккан. Анда Жапаров эки тараптуу кеңейтилген кызматташтыкты кубаттарын айткан.

"Кыргызстан Евробиримдик менен стратегиялык өнөктөштүктү мындан ары да кеңейтүүгө жана чыңдоого даяр. Ошону менен бирге Садыр Жапаров “Европа Бирлиги — Борбор Азия” алгачкы экономикалык форумун 2021-жылдын октябрь айында Бишкек шаарында өткөрүүнү маанилүү деп эсептейт. Президент ошондой эле Кыргызстан менен Евробиримдиктин ортосундагы кеңейтилген өнөктөштүк жана кызматташтык жөнүндө жаңы макулдашуунун долбоорун даярдоо зарылдыгын белгиледи. 2021-жылдын аягына чейин бул документке кол коюу маселеси приоритеттүү мүнөзгө ээ", деп айтылат президенттин маалымат кызматы тараткан билдирүүдө.

Кыргызстан менен Евробиримдиктин өнөктөштүк жана кызматташтык жөнүндөгү жаңы макулдашуусу 1999-жылкы келишимди жаңыртып-жаңылап, аны учурдагы шартка ылайыкташы керек.

Жаңы келишимде саясат, демократия, мыйзамдын үстөмдүгү, адам укуктары жана сөз эркиндиги сыяктуу баалуулуктарга өзгөчө көңүл бурулган.

Ал эми тышкы саясат жана коопсуздук тармагында аймактагы туруктуулукту сактоо, чыр-чатактардын алдын алууда биргеликте аракет көрүү дагы келишимде каралган.

Соолгундаган алака

Кыргызстан Еврошаркет менен алакасын эгемендик алган 1991-жылдан тартып баштаган. 1999-жылы кызматташуунун алкагында негизги үч келишим түзүлгөн. Алар саясий диалог, экономикалык мамилелер жана ар кандай тармактардагы кызматташтыкка байланыштуу болгон.

Серепчилер акыркы жылдары Кыргызстан менен Еврошаркеттин мамилеси солгундап кеткенин белгилешет. Саясатчы Равшан Жээнбеков аны бир нече факторлор менен байланыштырды.

“Евробиримдик менен алака Акаевдин тушунда гана жакшы болгон. Ал киши кандайдыр бир деңгээлде тышкы саясатты жүргүзө алды деп айтсак болот. Анткени ошол кезде президент жана өкмөт башчылар Европа мамлекеттерине жана АКШга расмий иш сапарлары менен көп каттачу. Бул мамлекеттер менен экономикалык, каржылык катнаштар көп болчу. Кийинки жылдары бул иш солгундай түштү. Акыркы 15 жылдан бери биз АКШ жана Европа менен активдүү саясат жүргүзбөй калдык. Анча-мынча каражат алганынбыз болбосо мамилебиз токтоп калды десек да болот. Ал эми азыркы эки тараптуу келишимге кол коюлса алака кайра жанданат. Бирок азыркы кырдаалда мамилебиз өтө активдүү болуп кетпейт. Анын эки себеби бар. Биринчиси, Орусия бизди карап турат. Экинчиси, Европа Кыргызстандагы болуп жаткан акыркы окуяларды жактырбай турат. Ошондуктан алар Кыргызстандагы иштерин убактылуу токтотуп турат”.

Экс-президент Сооронбай Жээнбеков 2018-жылы Брюсселге барып, Кыргызстан демократия, адам укуктары жана сөз эркиндигине басым жасаган өлкө экенин белгилеген. Ошондой эле Евробиримдик маанилүү өнөктөш деп айткан жайы бар. Ал эми Алмазбек Атамбаев өз мөөнөтүндө Брюсселге үч жолу барган. Анын бардык иш сапарында Еврошаркеттин өкүлдөрү Кыргызстандагы парламенттик башкарууга жана эркиндикке артыкчылык берери айтылган.

Азыркы президент Садыр Жапаров болсо, 2010-жылы парламенттик демократияга багыт алган Кыргызстанды кайра толук президенттик башкарууга өткөрдү. Анын бийлигинин тушунда Батыш менен кызматташтык кандай болору белгисиз.

Дагы караңыз

Евробиримдик Борбор Азиядан кол үзбөйт

Саясат талдоочу Сейтей Качкынбай буларга Жапаровдун бийлигинен эл үмүт артып жатканына токтолду.

"Жапаров жана анын командасы мурунку бийлик өкүлдөрүндөй деп айтууга болбойт. Азыркы бийликтин өз алдынча саясат жүргүзүүгө мүмкүнчүлүгү болуп жаткандай сезилет. Арасында күчтүү кадрлар бар. Бул сапарда Евробиримдик менен Кыргызстандын алакасын жакшыртып келиши мүмкүн".

Кыргызстан менен Евробиримдиктин соода жүгүртүүсү 2019-жылга карата 1,2 миллиард долларды түзгөн. Евробиримдик 2015-жылы Кыргызстанга "ВСП+"- жалпы жеңилдиктер системасын колдонууга уруксат берген. Бул система алкагында кыргыз ишкерлери 6,5 миңдей аталыштагы товарды Европа өлкөлөрүнө бажы төлөмүсүз экспорттоого мүмкүнчүлүк алган.

Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, Кыргызстан "ВСП+" макамын алганга чейин, 2015-жылы шаркеттеги мамлекеттерге 50,4 миллион долларлык товар экспорттоп, 323 миллион доллардын товарын импорттоп келген.

Ал эми 2019-жылы экспорттун көлөмү 898 миллион долларга жетип, импорт 313 миллион доллар болуп калган.

Эл аралык мамилелер боюнча эксперт Аскар Бешимов эки тараптуу карым-катнаштын келечегине кызыкты.

"Евробиримдик менен Кыргызстандын алакасынын деңгээли көтөрүлөбү же мурункудай эле кала береби? Мына ушуну ойлонушубуз керек. Акыркы алты жылдан бери биз саясат жана экономикалык жактан Кремлдин көзүн карап келе жатабыз. Кыргызстан Евробиримдик менен кызматташуусун Орусия жактырбашы мүмкүн. Садыр Жапаровдун тышкы саясат тууралуу сүйлөгөн сөзүн эске алсак, анда улуттук кызыкчылыкты көздөп бардык тараптар менен мамилебизди түздөйбүз”.

Евробиримдик Кыргызстандагы окуяларды көз жаздымда калтырбайт. Маселен былтыр башаламандык менен коштолгон октябрь окуялары тууралуу камтамачылыгын билдирген. Мындан тышкары ар бир парламенттик жана президенттик шайлоолордун өтүшүнө, ошондой эле адам укуктары, демократия баалуулуктарына байланыштуу билдирүүлөрүн таратат.

Евробиримдиктин Борбор Азиядагы атайын өкүлү Петер Буриан 3-июнда Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Айбек Жунушалиев менен да эки тараптуу кызматташтыкты талкуулады.

Ал ортодо баш кеңсеси Нью-Йорк шаарында жайгашкан Журналисттерди коргоо комитети (CPJ) өлүмү боюнча көз карандысыз иликтөө жүргүзүүнү талап кылып, Европа Биримдигине кайрылуу жолдоду. Евробиримдик былтыр абакта каза болгон укук коргоочу Азимжан Аскаровдун өлүмүнүн чоо-жайын иликтөөгө кыргыз бийлигин чакырган.

Бишкекте жүргүнчү ташыган кичи автобустар эки күндөн бери каттамга чыккан жок. Алар жол кирени 15 сомго көтөрүп берүүнү талап кылышууда. Шаар мэриясы кенемтени толтуруу үчүн райондук акимчиликтерди, муниципалдык мекемелерди жүргүнчүлөрдү ташууга милдеттендирди.

Башкалаада жүргүнчү ташыган кичи автобус айдоочуларынын иш таштоосу 3-июнда да уланды. Алар шаар бийлигинен жол кирени азыркы 10 сомдон 15 сомго кымбаттатууну талап кылып жатышат. Шаарда бир нече жерде чогулган айдоочулар күйүүчү май, азык-түлүк менен кошо эле автоунаа тетиктери, оңдоо иштери кымбаттаганын, 10 сомдук жол кире менен иштөө өзүн актабай калганын айтышууда.

Өзүн Мирлан деп тааныштырган айдоочунун “Азаттыкка” билдиргени боюнча айдоочулардын дээрлик 80% банктан насыя алып иштейт, көбү машинаны ижарага алып жүргүнчү ташыйт:

“1,5 миң сом калат. Кошумча тетик, лицензия, патент, камсыздандыруу кагазын алабыз. Мунун баары ошонун ичинде. Андан тышкары бала-чаканы багыш керек. Балдар “тигини алам, муну алам” дейт. Ошонун баарын эсептеп келгенде дээрлик эч нерсе калбайт бизге”.

Кичи автобустар борбор калаадагы коомдук транспорттун негизги түрү. Алар жеке компанияларга таандык. Бишкек мэриясы эл ташыган жалпы төрт миңге чукул кичиавтоунаа бар экенин билдирүүдө. Айдоочулардын айтуусунда, учурда 1,5 миңдин айланасында гана кичиавтобус бар, алардын да баары каттамга чыкпайт. Мирлан аттуу айдоочу буларды билдирди:

"Көчөдө маршрутка аз, көптө келет, эл батпай калып жатат деген дооматтарды биз да угуп жатабыз. Мунун баарына акчанын жетишсиздиги себеп. Себеби, азыр күнүмдүк тапканыбыз тамак-аштан артпай жатат. Кокус, машине сынып калса, аны оңдотууга ашыкча акча жок. Машине үйдө турат. Айла жок кредит аласың. Анын пайызы өсөт. Көпчүлүк айдоочулар машинесин тапшырып, Орусияга иштегени кетишти. Мурда төрт миң маршрутка болсо, азыр бир жарым миңге да жетпейт. Үч-төрт жыл мурда биздин линияда 45-50 машине бар эле. Азыр 30га да жетпейт. Графикте 30 машине деп турса, 15-20 машине гана чыгат, анын да айрымдары түштөн кийин бузулат".


"Мэриянын кызматкерлери эл ташыды. Алардын ишин ким кылат?"

Бишкек шаарында бүгүн, 3-июнда 140 троллейбус жана 110 автобус каттамга чыкты. Мындан тышкары мэрия кичи автобустардын кенемтесин толтуруу үчүн райондук акимиаттарды, муниципалдык мекемелерди аймактарда жүргүнчүлөрдү ташууга милдеттендирди. Мэриянын басма сөз кызматкери Назгүл Жамгырчиеванын "Азаттыкка" билдиргенине караганда, алар жүргүнчүлөрдү бекер ташышат:

"Шаардагы төрт райондук администрацияга жеке автоунаалар менен элди акысыз ташууну уюштуруу тапшырмасы берилди. Мындан тышкары "Манас" аэропорту төрт автобус, "Дордой" ассоциациасы, Ички иштер министрлигинин автобустары элди акысыз ташып иштеп жатышат. Мэрия колдон келгенче жүргүнчү ташуу көйгөйүн жеңилдетүүгө аракет кылууда".

Кичиавтобустар каттамга чыгуусун токтоткон эки күндөн бери Бишкек мэринин дарегине көп сын-пикирлер айтылууда. Мэриянын аппарат кызматкерлерин, райондук администрацияларды эл ташууга чыгарган аргасы да сынга кабылды. Журналист Аскер Сакыбаева мэрияны абалды тескей албады деп сындады:

"Кол алдындагы кызматкерлерди киши ташыганы чыгарып жиберсе, алардын ишин ким аткарат? Муну менен бул көйгөй чечилбейт. Айрым транспорту бар мекемелер жардам берип жатыптыр. Бирок алар канча күн элди акысыз ташый алат? Мэр өзү ким, ал эмне кылып жүрөт деген суроо бүгүн көп берилип жатат. Бишкекте Бакыт Кудайбергенов деген мэр бар экенин мен бүгүн билдим. Демек, мэр жакшы иштеген жок, эл анын ишинен кабарсыз. Эгер мэр ушул форс мажор кырдаалдан пайдаланып, шаар үчүн, шаардыктар үчүн жакшы иш кылууну кааласа, анда эл ташыган менчик компаниялар менен жеке сүйлөшүп, аларга талап кылууга тийиш. Макул болбогондорун лицензиясынан ажыратып, башка кызматташууну каалаган компанияларды тартса болот. Бүгүнкү күнү мэр шаардагы эл ташууну менчиктеп алган бир нече мафиялык ишканалардын сөзүнөн чыга албай калган сыңары".

Жол кире 15 сом болот

Бишкектин мэри Бактыбек Кудайбергенов 3-июнда Жогорку Кеңеште маалымат берип жатып, маселени шаар кеңеш гана чече аларын билдирди. Анын айтуусунда, жол акысын 15 сомго көтөрүү боюнча сунуш шаар кеңешине берилген:

"Мэрия өз алдынча транспорт баасын көтөрө албайт. Бул артыкчылык Бишкек шаардык кеңешинде. Апрелдеги шайлоо жокко чыгып калды, азыркы шаардык кеңештин депутаттары бар. Биз бүгүн атайын токтом долбоорун аларга бердик. Алар өздөрүнүн сайтына жайгаштырышты. Эми бир ай талкууланышы керек экен. Депутаттар менен жолугуп, сүйлөшүп атабыз. Алар жакынкы күндөрү карап берүүгө макул болушту".

Депутат Бактыбек Турусбеков өзгөчө кырдаал киргизилген учурду эске алып, маселени эртелетип чечүүнү талап кылды. Дагы бир депутат Бейшеналы Нурдинов шаар кеңешинин депутаттары бул маселени эрте чечип берүүгө тийиштигин эскертти:

"Азыркы кеңештеги депутаттардын жарымынан көбү кайра шайлоого баратат. Эгер алар шаардыктардын транспорт маселесин чечүүгө аракет кылбаса, кайдыгер караса, анда алар шайлоодо элден добуш үмүт этпей эле коюшсун. Ошондуктан, алардан талап кылуу керек, тез арада чогулуп, бул маселени чечип беришсин!".

Айдоочулардын иш таштоосу канчага уланары азырынча белгисиз. 25-апрелде мэрия шаар ичиндеги жол акыны 19 сомго көтөрүү боюнча сунушун коомдук талкууга чыгарып, мэриянын расмий сайтына илген. Кийинчерээк сунуш алынып салынган.

Лицензия оңой эмес

Дээрлик миллион тургуну бар калаада муниципалдык автобустар жана троллейбустар жетишсиз. Жогорку Кеңештин депутаты Марлен Маматалиев шаарга газ жана электр менен жүрүүчү автоунааларды алып келүүгө мэриядагы коррупциялашкан бир ууч топ тоскоолдук жаратып жатат деген пикирде. Депутат 2-июндан бери айдоочулардын иш таштоосунун артында да транспорттук мафия турат деп эсептейт:

"Шаарга бир нече жылдан бери газ, электр менен жүргөн автоунааларды алып келели, бизге каттам линияларын бергиле" деп суранып жүргөн ишкерлерибиз бар. Алар шаардагы киреше жакшы түшкөн каттамдарды сурашкан экен. Негизги маселе ошол линияларда. Мэриядагы, шаардык кеңештеги айрым адамдар линияларды ээлеп алышыптыр. Биз иш таштаган айдоочулардын айрымдары менен да жолуктук. Алардын айтуусунда, иштейм деген айдоочуларга да бут тосуулар болуп жатыптыр. Демек, мунун артында кызыкдар бир тарап бар".

Бишкектеги жүргүнчүлөрдү ташуу иштерин 44 ишкана жүргүзөт. Алардан лицензиясын алып, эл ташуу укугу чектеп коюу оңой эмес. Бул тууралуу Транспорт жана жол министринин орун басары Алмаз Тургунбаев 3-июнда парламентте билдирди:

"Лицензиясын алып салууга укугубуз жок. Эгер иштебесе, сот аркылуу алынат. Маселени чечүү үчүн чоң көлөмдөгү автобустар керек. Ага чамабыз чак. Автобус алып келем деген ишканаларга салыктан жеңилдик берүү керек. Аларды алып келгенче маршруттук сынактарга катышкан фирмаларга тарифти сунуштоо жагын да киргизүү керек. Мындан атаандаштык күч алмак, бирок фирмалар ич ара сүйлөшүп алышы да мүмкүн деген чочулоо бар".

Миллиондорду жалмаган автоунаалар

Өлкө эгемендик алгандан бери Бишкекте коомдук транспорт көйгөй болуп келүүдө. Шаарды жетектөөгө келген ар бир жаңы жетекчи бул маселени чечүүгө аракет кыларын убада берет. Донорлордун акчасына жана карызга бир нече жолу автобус жана троллейбустар алып келинген. Бирок бузулган автобустарды оңдоого каражат жок деген негиз менен жүздөй автобус эл ичинде "автобустардын көрүстөнү" деп аталган жерде токтоп турат.

Мэриянын маалыматына караганда, акыркы жолу, 2017-жылы Бишкекке Кытайдан "Ютонг" үлгүсүндөгү 60 автобус алып келинген. Ага шаардык бюджеттен 382 млн. 577 миң сом сарпталган. Алардын айрымдары техникалык абалына байланыштуу каттамга чыкпай турат.

2017-жылы Бишкек мэриясы шаардагы жүргүнчү ташыган 1000ге жакын кичи автобустун ордуна троллейбус жана чоң автобустарды жүргүзүү пландалып жатканын билдирген. Ал кездеги шаар башчы Албек Ибраимов коомдук автоунаа Кытай берген насыяга алынарын, 50 троллейбус сатып алууга тендер экинчи кварталда жарыяланарын, ал эми 300-500 автобус күзгө чейин келерин маалымдаган. Бирок мунун канчасы ишке ашканы белгисиз.

2018-жылы Бишкек шаарынын мэриясы жаңы 52 троллейбус сатып алган. Транспортторду тендерден уткан Орусиянын “Тролза Маркет” жана Беларустун “Белкоммунмаш” заводдору Кыргызстанга жеткирип беришкен. Ага канча каражат сарпталганы ачык айтылган эмес.

2015-жылы Бишкекке троллейбус сатып алуу үчүн Европа өнүктүрүү жана реконструкциялоо банкынан 7,5 млн. доллар алынары кабарланган. Ошол кезде вице-мэр Геннадий Милицкий мунун ичинен 5 млн. доллар насыя түрүндө, калганы кайтарымсыз карыз түрүндө алынарын айтып, бул каражатка троллейбус паркы толукталарын билдирген.

Европа өнүктүрүү жана реконструкциялоо банкынан Бишкек мэриясы бир нече жыл мурун да троллейбус сатып алуу үчүн 15 млн. доллар алган. Анын 10 миллиону насыя, калганы грант түрүндө берилген.

Бишкек шаарындагы коомдук транспорт көйгөйүн чечүүнүн түрдүү жолдору сунушталып жүрөт. Бирок аягына чыккандары жокко эсе. Мэриянын алдындагы мамлекеттик-жеке өнөктөштүк борбору 2017-жылы кичи автобустарды шаар сыртына чыгарууну сунуштаган. Сунушталган долбоорго ылайык, калаанын борбордук бөлүгүн тейлөө үчүн 220 троллейбус, 490 автобус алып келинмек. Ал эми кичиавтобустардын саны эки-үч эсе азаймак. Демилгечилер бул долбоорду ишке ашыруу менен шаардын экологиялык абалын да жакшыртуу мүмкүн экенин айтып чыгышкан. Бирок белгисиз себептер менен бул сунуш мэрия тарабынан каралбай келе жатат.

2016-жылы Бишкек мэриясы менен аутсорсинг системасында жүргүнчүлөрдү ташуу кызматын көрсөтүү үчүн «Шыдыр Жол Кей Жи» компаниясынын ортосунда меморандум түзүлгөн. Ага ылайык, компания беш жылда 80 адамга чейин бата турган "Hengtong" үлгүсүндөгү жалпы 100 автобус алып келүүгө милдеттенме алган. Алардын жол акысы жана жеңилдиктери кадимки муниципалдык автобустар сыяктуу болмок. Макулдашууда көрсөтүлгөн бир каттам ишке ашканы менен, экинчи каттамга келгенде келишпестик чыккан.

Буга кошумча «Шыдыр Жол Кей Жи» компаниясы мэрия алардан ар бир автобус үчүн айына 1500 сомдон акча сурап жатканын, мындай талап баштагы келишимде каралбаганын айтууда. Мэрия болсо бул эреже өзүн-өзү каржылаган муниципалдык автопарктын жобосуна ылайык киргизилип жатканын кабарлап, меморандумду жокко чыгарган. Бул үчүн компания ишин көрсөтүлгөн мөөнөттө кеч баштаганын жүйө кылган.

Бишкекке 350 автобус келет

Бишкектин азыркы башчысы Бактыбек Кудайбергенов да ушундай эле система менен борбор калаадагы каттам линиялары жергиликтүү ишкерлерге берилип жатканын кабарлады. Ал ишкерлер Өзбекстандан 350 автобус алып келүүнү сунуштап жатканын 3-июнда парламентте билдирди.

"Биздин ишкерлер менен чогуу Өзбекстандын "Самарканд-авто" заводу менен "Ицузу" маркасындагы 350 автобусту алуу боюнча келишимге кол койгонбуз. Аларды биздин, кыргызстандык ишкерлер өз акчасына алып келишет. Аутсорсинг система менен биз аларга шаардан каттам линиясын беребиз. Биринчи партиясы - 50 автобус ушул айдын аягына чейин алып келиниши күтүлүп жатат. Калганын толугу менен октябрдын аягына чейин келет деп убада беришкен".

Кудайбергеновдун маалыматына караганда, Европа өнүктүрүү банкынан 33 млн евро автобус сатып алууга өтүнмө берилген. Анын ичинен 8 млн. евро грант түрүндө. Калганы 1% үстөк менен 12 жылга алынат.

Бишкек шаардык транспорт башкармалыгы кабарлагандай, башкалаада 109 кичиавтобустук каттам бар. 11 автобустук жана 11 троллейбустук каттам жүрөт.