Экономика

Анткен менен ири компаниялар ун уламдан-улам кымбаттап баратканын белгилеп, өкмөттүн аракети базар баасынын башаламандыгына гана алып келерин айтышууда.

Базарга барсаң - багыңан көр

Буудай уну жогорку, биринчи, экинчи сортторуна жараша килограммы 5 сомдон 8 сомго чейин кымбаттаганын Бишкектеги сатуучулар ырасташат.

- Бизге түз эле базарга алып келчү ун жок. Бул жердеги дүңүнөн сатып алуучулар фирмадан алышат. Фирма кымбат берип атабы биз да кымбат сатабыз. 1 – 2 эле сом кошобуз. Ошондо арзандайбы-кымбаттайбы - бизге баары бир. Анан элдер болсо бизди жаман көрүп атат, силер кымбаттатып атасыңар деп. Келип урушуп кетишет. А негизи бизде эмес да күнөө, туурабы?- дейт “Ош” базарында ун саткан Асел аттуу айым.

Ошентип биринчи сорттогу бир кап ундун баасы 1000 сомдон жогору болууда. Ал эми базарда анын килосу 23 – 25 сомдон, ал эми сорту жогорулары 28 – 30 сомго чыгууда.

- Такай эле 23 сомдон алчумун. Азыр ун кымбаттап кетти,- дейт дагы бир кардар базардагы кыркалекей бааларды көрүп. Ун баасы кымбаттаганы аны сатып алуучулар катары азайып кеткенин дүң соода дүкөндүн сатуучусу Жеңиш да ырастайт.

- Азайды. Өтпөй калды.

Кышка жетерлик кымбатбаа буудай топтолбосо абал кыйын

Кыргызстандын буудай, ун базарындагы ири ишканалардын бири “Акун” фирмасы. Анын президенти Чыныбай Турсунбеков жакында эле коңшу Казакстан ишкерлери менен тоннасын 245 доллардан 10 миң тонна будай сатып алуу жөнүндө келишим түзгөнүн айтат. Анын ырасташынча, коңшулар кийинки бааны 265 доллардан сунушташууда.

- Эми Казакстан дагы жакынкы бир же эки ай ичинде тыюу салышы ыктымал. Ошон үчүн Кыргызстандын Антимонополдук комитети эмне деп дердеңдебесин, акыры келип ушул бааларга, кымбаттаган бааларга айла жок көнөбүз. Андан көрөк азыр биз эртерээк жанталашып запас алып алышыбыз керек. Ошон үчүн бизге бут тоспосун! Баалардын өскөнүнө айла жок макул болушубуз керек. Анткени биз буудайларды кымбатбаа менен көбүрөөк алып албасак, кыштан кийин унсуз калабыз. Ушуну азыр ойлонушубуз керек.

Ал эми өкмөт алдындагы Антимонополдук комитет жетекчиси Бабырбек Жээнбеков ири компаниялар жекече кирешелерин көбөйтүш үчүн ундун баасын опсуз кымбаттатып жатышат деген пикирде. Монополияга каршы кызмат жетекчиси антип айтып эле тим болбой, ушу тапта кызматкерлерин ун тартып чыгаруучу тегирмендерге жөнөтүп, продукциянын өздүк кошумча наркынын ортосундагы айырманы тактоо аракетине киришүүдө.

- Ундун баасынын кымбаттаганын текшерип көрөлү деген ой менен текшерүү жүргүзүп баштадык. Бүгүнкү күндө биздеги кызматкерлердин жетишсиздигинен ар бир ун чыгаруучу комбинатта бирден кызматкер текшерүү жүргүзүп жатат. Анан кийин жетишпегендерин биз кезекке коюп койдук. Ошондуктан эмки жуманын шейшемби, шаршемби күндөрү ушул текшерүүнүн жыйынтыктары бүтөт го деп турабыз. Эгер жыйынтык бүтсө бизге түзүлүп аткан кырдаал түшүнүктүү болот.

Кыргызстандын буудай азыктарына керектөөсү 1 миллион ашуун тоннаны түзөт. Кызыл дан түшүмү мыкты болгон жылдары деле өлкө өзгөчө сорт будайдын 200 – 300 миң тоннасын коңшу Казакстандан, ары турган Орусия, Украинадан сатып алат. Быйыл республика дыйкандары 800 миң тонна кызыл дан жыйнап алышы мүмкүн экендиги маалымдалууда. Калган буудай коңшулардан алынышы керек. Бирок да Орусия менен Украина өкмөттөрү буудайын сыртка чыгарбоо жөнүндө чечим кабыл алышып, Казакстан буудай баасын көтөрүүдө. Мындан келди ундун кымбаттап кетиши ириде жалаң нан-чай менен отурган колу жука калк үчүн социалдык оорчулуктарды алып келери турулуу иш. Өкмөт болсо ун баасын эмнеликтен көтөрүлүп кеткенин иликтеп, мыйзам чегинде андайга жол бербөө арактеин көрүүдө. Андан кандай натыйжа чыгары азырынча белгисиз. Базарда болсо ун кымбаттап баратат.

Серепчилер экономикада өкмөттүн үстөмдүгү күчтүү экенине, саясый-экономикалык эркиндик өтө чектелүү экенин айтышат.

"Эгемендик элге азап болду"

Президент Ислам Каримов 1-сентябрда Ташкендеги Алишер Навои атындагы улуттук бакта күнкорсуздук күнүнө арнап өткөрүлгөн салтанатта сүйлөп, акыркы жылдары экономика ишенимдүү өсүп жатканын сыймыктана айтты:

- Соңку эки жылда өлкө экономикасы 9 жана 8,1 процентке өссө, быйыл 8,5 процентке өсөт деп күтүлүп жатканы, көпчүлүккө дем берип, кубанычын арттырууда. Төбөлсүздүк жылдарындагы жетишкиндиктерибизди элестетүү үчүн мына бу мисалдарга токтоло кеткеним орундуу. 1990-жылга салыштырмалуу ички дүң жыйым орточо 3,5 эсеге өстү. Же жан башына эсептегенде 2,5 эсеге өсүш болду. Орточо эмгек акы үстүбүздөгү жылдын аягына 500 АКШ долларын түзүп, болжол менен 14 эсеге көбөйөт.

Бирок “Азаттык” радиосунун Өзбек кызматы өзбекстандык жарандар арасында аты-жөнүн сурабай өткөргөн сурамжылоо эл ичинде президент Каримовдун сөзүнө ынанбаган адамдар бар экенин күбөлөйт. Мына бу киши элдин кирешеси өспөй эле, тескерисинче, азайып жатканын айтат: "Президент адамдардын реалдуу кирешеси көбөйдү дебедиби. А чынында, киреше азайып барат.” А бу орус улутундагы аял баанын күн санап өскөнүнө нааразы: “Билесизби, баа ченеми жок өсүп кетти”,-десе, үчүнчү бир киши күнкорсуздук карапайым калкка жакшылык алып келбеди деген пикирде: “Төбөлсүздүк бизге эч кандай жакшылык алып келген жок. Карапайым элге күнкорсуздук азап болду”.

Президент Ислам Каримовго күнкорсуздук күнү белекке берүү үчүн намангандык зергер жасаган таажы.

"Кара базар жана кең келечек"

Талдоочулар Өзбекстандын күнкорсуздук жылдарындагы жетишкендиги жөнүндө кеп кылганда, демейде 15 миллион калктуу Казакстанды мисалга тутушат. Дүйнөлүк банктын эсебине караганда, Казакстандын экономикасы 28 миллион калктуу Өзбекстандыкына салыштырганда беш эсе чоң. Бул бир жагынан өлкөдө менчиктештирүү 2007-жылы, же Казакстандан беш-алты жыл кеч башталып, бейөкмөттүк сектордун жай өнүгүүсү менен түшүндүрүлөт.

Экинчи жагынан, табигый кен байлыктары жана эмгек ресурстары мол өлкөгө тышкы капитал аз келген. Себеби 2003-жылы Өзбек өкмөтү улуттук акча эркин алмаштырылат деп Эл аралык валюта фонду алдында өзүнө милдеттеме алганы менен, өлкөдө сумду чет элдик акчага эркин алмаштыруу мүмкүн эмес. Бул өз кезегинде чет элдик компанияларга Өзбекстанда иштеп тапкан валютасын өлкөдөн алып кетүүгө мүмкүндүк бербейт. Жана москвалык эксперт Санобар Шерматова баамдагандай, кара базарды жана сумдун эки ача курсун пайда кылган:

Өзбекстан. Пахта теримдеги мектеп окуучулары. 3-октябрь 2009

- Өзбекстан постсоветтик мейкиндиктеги акчанын кара базары бар бирден бир өлкө. Өзбек сумунун эки же үч курсу бар. Бул албетте, экономиканы катуу муунтуп турат. Ошондой эле чиновниктердин, милиция кызматкерлеринин чоң тобунун байуусуна өбөлгө түзүүдө. Валютанын кара базары качан жоголот, белгисиз.

Өзбекстан улуттук банкы орноткон нарк боюнча, учурда 1614 өзбек суму 1 АКШ долларына барабар. Бирок Ташкендин кара базарында пулпуруштар(акча алмаштыруучулар) 1 долларды Борбордук банк орноткон баадан кеминде 30 процент кымбат сатышат.

Өзбекстандык жарандар өздөрү да менчик сектордун өнүгүүсү үчүн шарт жок дешет. Бу атын атабаган жаран: “Кытайда (коммунисттердин) диктатурасы өкүм сүрсө да, элге экономикалык эркиндик берилген. Макул, Кытайды коюп, коңшу Кыргызстанды эле айталычы. Кыргызстанда саясый-экономикалык жана инсан эркиндиги кеңири кулач жайууда”, -дейт.

Эркиндик демекчи, Фридом Хаус уюму Өзбекстанды дүйнөдөгү эң эркин эмес өлкөлөрдүн катарына кошуп жүрөт. Ал эми адам укугун коргоочу Хюман Райтс Уоч жана башка эл аралык уюмдар өлкөдө адам укугу орой бузулуп, сөз эркиндиги чектелгенине такай көңүл бурат.

Санобар Шерматованын айтышынча, бийликтин коомду ашыкча көзөмөлдөөсү Каримовдон соң өлкө кайсы багытка буруларын божомолдоп айтууга мүмкүндүк бербейт:

- Өкмөт менен президенттик бийлик коомду былк эттирбей кармоодо. Өлкөдө көзөмөл өтө күчтүү. Президент Каримовдон кийин эмне болорун прогноздоо өтө кыйын. Анткени азыр Өзбекстанда бийлик алмашарын көрсөткөн эч кандай жышаан жок. Ислам Каримов президенттик вазийпасын чарчабай-чаалыкпай аткарууда. Ал мурдакы жылдардагыдай эле өлкөдөгү кырдаалды колдон чыгарбай көзөмөлдөп турат.

Президент Каримов “Өзбекстан келечеги кең мамлекет” экенин өз букараларына тээ 1990-жылдардын башынан бери айтып келет. Бирок макроэкономикалык көрсөткүчтөргө эмес, күнүмдүк дараметине көзкаранды мына бу жаран Каримов бийликтен кетсе гана Өзбекстан өнүгөт деп ишенет. “Каримов Өзбекстан келечеги кең өлкө деп айтууда. Иншалла, Каримов да кетет. Ошондон кийин Өзбекстандын келечеги кенен болот”, - деди атын атабоону суранган бул киши.