Экономика

Миклош Маршалл: Жалпысынан айтканда, экономикалык кылмыш жасагандарга мунапыс жарыялоо - аргасыз чара, бирок белгилүү кырдаалдарда ал абалдан чыгуунун жолу болушу мүмкүн. Бул Кыргызстандагы азыркы кырдаалга да тийешелүү. Мунапыс берүүгө келгенде, бир катар факторлорду эске алыш керек. Биринчиден, Кыргызстан узакка созулган өткөөл мезгилди, зор өзгөрүүлөрдү башынан өткөрдү. Ал мезгилде мыйзам-эрежелер өтө чабал болду. Ошого жараша коррупция, кылмыштуулук, мамлекеттик каражатты «кымырып» алуунун башка жолдору мүмкүн болду. Жеке менчиктештирүү ачык-айкын жүргүзүлгөн жок. Өткөөл мезгилдеги баш-аламандык экономикалык кылмыштар үчүн өтө жагымдуу шарт түздү.

Өлкөдө мыйзамдуулукту сактоо органдарынын даремети да өтө чектелүү экенин билебиз. Экономикалык кылмыштарды иликтеп, сот жообуна тартуу дээрлик мүмкүн эмес. Мына ушул кырдаалдарды эске алганда, кылмыштардын бардыгынын бетин ачуу мүмкүн болбогон шартта мунапыс жардам боло алат. Анын үстүнө мунапыс уурдалган мүлктүн бир бөлүгүн кайтарып алууга жол ачат жана жаңы башталыш үчүн кырдаалды ачыктап алууга мүмкүндүк берет. Бул карт бланш (аракеттер эркиндиги), мен түшүнгөндөн, 1-октябрга чейин күчүндө болот, ал мезгилде жаңы убактылуу чаралар иштейт, андан пайдаланып калбагандар тийиштүү жазасын алат.

Жаңыл Жусубжан: Курманбек Бакиевдин тушунда да «каржылык мунапыс жөнүндө» мыйзам чыккан эле. Эгер бийлик алмашкан сайын эле, ага чейинки колу туткак атка минерлерге кечирим бериле берсе, андай өлкөнүн келечеги болобу?

Миклош Маршалл

Миклош Маршалл: Абдан маанилүү маселе. Мунапыстын эң башкы жана жөнөкөй эрежеси – аны бир жолу гана өткөрүш керек. Эгер аны кайталай берсе, мунапыс максатына жетпейт. Ошондуктан, алдыдагы беш жылда мунапыс болбой турганы анык болушу керек. «Мен бүгүн билгенимди кылам, беш жылдан кийин мунапыс болот, суудан кургак чыгам» деген түшүнүктүн жаралышы таптакыр туура эмес. Мен президент Роза Отунбаеваны көптөн бери эле билем. Анын мунапыс жарыялашы жаңы башталышка жол ачуу үчүн баш-аламандыкты токтотуу максатын көздөгөн, ак дилден жасалып жаткан кадам деп ишенем. Бул акыркы мунапыс болуп калышы керек. Ага кошулгандар Кыргызстанды кайра курууга катышсын. Ким кошулбаса, мыйзам алдында жооп берсин.

Жаңыл Жусубжан: Кыргызстан бүгүн чет-элдик донорлордун талаптарын аткара албагандыктан же аткаргысы келбегендиктен, убада кылган бир миллиард доллардан ашык жардам каражатын ала албай жатат. Эми донорлор «мамлекеттик мүлктү уурдап, талагандарга кечирим берип жатасыңар» деп, таптакыр чалкасынан кетпес бекен?

Миклош Маршалл: Борбор Азиядагы, Кыргызстандагы кырдаалды билген «сабаттуу» донорлор мунапыс айла жоктон берилип жатканын, ал реформалардын жаңы доорун баштоо үчүн зарыл болгон реалисттик кадам экендигин түшүнүшөт. Бул аракеттер жаңы эрежелердин негизинде жүргүзүлүшү керек. Эгер ушундай шарттар сакталса, донорлор мындай мунапысты кабылдашы мүмкүн. Бул - мунаса (консенсус) сыяктуу нерсе. Мисалы, бир фирманын былык иштери билинип калса, мамлекет аны менен мунасага келиши мүмкүн. Мындай нерсе Батышта көп эле кездешет. Компания күнөөсүн мойнуна алып, белгилүү сумманы төлөп берет. Ошондон кийин анын ишин тергөө жана кылмыш иши токтотулат. Өнүккөн өлкөлөрдө адатта корпорациялар ушундай кырдаалга туш болушат. Бул эң туура жол эмес, бирок акчаны, убакытты сарамжалдоого мүмкүндүк түзүлөт. Ошондуктан, бул - кабылдоого боло турган чара.

Жаңыл Жусубжан: Сиз мыйзамдары иштеген жана сот системасы көз карандысыз болгон өнүккөн өлкөлөрдү айтып жатасыз, ал эми Кыргызстан өңдөнгөн демократиялык институттары али чабал мамлекеттерде элдик мүлктү уурдаган кылмышкерлерге кечирим берген туурабы?

Мунапыс эски доорду чоң саясий жаңжалсыз бүтүрүүгө шарт түзөт

Миклош Маршалл: Бул дагы өтө маанилүү маселе. Мага жалпылаштырып, андай же мындай деп кесе айтуу кыйын. Бирок, принцибинде, бул мүмкүн. Ал үчүн мунапыс жаңы реформа доору менен коштолушу керек. Бул - чечүүчү фактор. Мен оптимисттик пикирдемин. Кыргыз бийлигинде азыр реформанын жаңы доорун баштоого кайталангыс мүмкүнчүлүк бар. Мунапыс эски доорду чоң саясий кармашсыз бүтүрүүгө шарт түзмөкчү. Мунапыс өлкөдөгү саясий туруктуулукту сактоого да көмөктөш болот, ал эми терең реформалар үчүн саясий туруктуулук зарыл. Ушундан улам, мен бул мунапыска оптимисттик көз караштамын.

Жаңыл Жусубжан: Сөзүңүзгө аралжы. Өлкөдө бүгүн кырдаал татаал, президент Отунбаеванын таасири чектелүү экендигин айгинелеген кырдаалдар бар. Президенттин мунапысты аягына чыгарып, тийиштүү реформа жүргүзүүгө даремети жетеби?

Миклош Маршалл: Мен Роза Отунбаеваны ал Лондондо Европалык Кайра Куруу жана Өнүктүрүү банкында Кыргызстандын баш өкүлү болуп турган кезден бери билем, 10 жылдай болуп калды. Ал биздин уюмдун штаб-квартирасына келген. Аны анти-коррупциялык чаралар абдан кызыктырчу. Келип, «Транспаренси интернешнэлден» кеп-кеңеш сураган. Мен аны кийинки кездери көргөнүм жок, бирок Отунбаеванын Кыргызстандагы реформалар боюнча өзүнүн көз карашы, пландары бар деп ишенем. Ал мындай пландарын ишке ашыра алабы-жокпу - башка маселе, бирок ага мүмкүндүк беришибиз керек.

P.S. Былтыркы отчетунда "Transparency International" Кыргызстанды эң коррупциялашкан 20 өлкөнүн катарына койгон (180 өлкөдөн 162-орун).

Кыргыз президентинин 6-сентябрда жарыяланган жардыгына караганда, мунапыс көбүнэсе мурдагы эки президенттин тушунда аткаруу бийлигинде ар кандай деңгээлдеги кызматтарды аркалагандарга, банк чөйрөсүндө иштегендерге, мурдагы эки мамлекет башчынын үй-бүлөсүнө жакын тургандарга, балким алардын үй-бүлө мүчөлөрүнө да жайылтылат. Алар мунапыска илинүү үчүн келтирген зыяндын ордун атайын комиссия аныктаган өлчөмдө кайтарып берүүсү керек.

Грузия

Грузия менен Казакстан өткөргөн мунапыс мүнөзү жана маңызы жагынан азыр Кыргызстанда жарыялангандан айрымаланат. Бирок Кыргызстан менен Грузиянын окшоштугу анын бийлик алмашкан учурда болуп жатканы. Грузин экономисти Давид Нарманиянын айтымында, азыркы президент Михаил Саакашвилинин учурунда экономикалык мунапыс 2005-жылдын башында бир эле жарыяланып, бир нече багытта болгон:

-Биринчи багыты мурда көмүскө экономикада иштеген бизнесмендер жана башкалар үчүн болчу. Экинчи багыт салык төлөөчүлдөрдүн 2004-жылга чейинки салык документтерин кайра карабоо жөнүндө, үчүнчү багыт мамлекеттик чиновниктер жана башкалар мурда каттатпаган мүлктөрү менен акча каражаттарын ачыкка чыгаруусу үчүн болгон. Алар ошондо декларацияланган мүлктүн же акчанын бир пайызын мамлекеттик бюджетке төгүшкөн. Бул бир эле жолу болуп, грузин парламентинде атайын мыйзам кабыл алынган. Анын артынан мамлекет мыйзамды аткаруу үчүн административдик чараларды жүргүзгөн.

Грузин экономисти Давид Нармания “Азаттык” радиосунун кабарчысы менен маегинде белгилегендей, мамлекет мунапыстын кыйыр жана түз пайдасын көргөнсүдү. Түз пайдасы мунапыстын натыйжасында мамлекеттик бюджет 100 миллион доллардай каражат алганы расмий жарыяланган. Ал эми кыйыр пайдасы катары төмөнкү жагдайды атоого болот:

- Мурда көмүскө экономикада айланган акча каражаттары менен мүлк азыр реалдуу экономикада. Андыктан алар улуттук дүң өндүрүштүн бир бөлүгүн түзүүдө, мамлекетке мурдагыга караганда көбүрөөк салык төлөнүп жатат.

Давид Нармания кошумчалагандай, экономикалык мунапыска Грузияда баары эле жапырт ишенип кетти деп айтууга болбойт. Саны жагынан анча көп эмес экенине карабай, каржысын жана мүлкүн ачыктабагандар да кездешти.

Казакстан

Экономикалык мунапысты Грузиядан айрымаланып, бийлик алмашпаган шартта өткөргөн Казакстанда эки ирет капиталды жана мүлктү легалдаштырууга басым жасалган. Ал өнөктүк алгач 2001-жылы өткөрүлгөн. Казакстандын Улуттук банкынын ошол кездеги төрагасы Григорий Марченко 2001-жылкы мунапыстын аркасында банктарга 480 миллион доллар түшкөнүн, бул иш чарага 3000дей адам тартылып, акчанын 88% накталай салынганын жарыяланган. Легалдаштырылган капиталдан салык алынган эмес. Казакстандык экономист Канат Берентаевдин айтымында, анда ачыкка чыккан акчанын көлөмү расмий түрдө 500 миллион доллардын тегерегинде деп жарыяланганы менен, бейрасмий эсептер боюнча 2 миллиард доллардан ашкан. Бирок мындан мамлекет түз пайда көрдү деп айтыш кыйын:

- Биринчи мунапыстын өзгөчөлүгү мында турган: адам келип менде легалдаштыруу үчүн мынча сумма бар деп айтып, эсебин жарыялагандан кийин, документтердин баары жок кылынган. Башкача айтканда бул жашыруун маалымат болгон. Адам бир заматта миллионер болуп калган, бул эмненин эсебинен, кайдан, эч кандай документ жок.

Казакстан андан кийинки экономикалык мунапысын 2007-жылы өткөрдү. Бул тууралуу экономист Канат Берентаев мындай дейт:

- Экинчи мунапыс айылдагы жашоочулардын мыйзамсыз курулуштары бар. Короосуна катталбаган утурумдук там, сарай салып алган, аларды мыйзамдаштыруу керек деген жүйөө менен өткөрүлгөн. Чынында мунун аркасында коттедж салып, же жер ээлеп алууга жетишкен аймактык элитанын көптөгөн өкүлдөрү мүлкүн мыйзамдаштырышкан. Алардын жалпы суммасы бир нече миллиард деп эсептелинип жүрөт, бирок кимдиги канча экендиги конкреттүү айтылбайт. Экинчи мунапыс аймактык элитанын кызыкчылыгында жүргүзүлгөн.

Экономист Канат Берентаев кошумчалагандай, Казакстанда мүлктү легалдаштыруу боюнча үчүнчү, бейрасмий өнөктүк да болгон. Ал элитанын, кен казуу тармагы менен алектенген, борбордук өкмөттө иштеген өкүлдөрүнүн ээлик кылган ишканаларынын баалуу кагаздарын эл аралык биржаларда жайгаштыруусу үчүн жасалган.