Экономика

“Андаш” кени Талас районунун Көпүрө-Базар айылынын аймагында жайгашкан. Сүйөркул Сманкулов “Андаш” кенинин жанында жашайт жана ал ачылат дегенден тарта эле бушайман болуп келет. Анын айтымында, союз учурунда “Андашта” алгач жардыруу иштери жүргүзүлүп, анын кесепетинен айылдын ичиндеги тамдарга залалы тийген:

- Мисалы, омонийди салып туруп 6 тоннадан 20 тоннага чейин жардыруучу заттарды салмайынча Андаш кени жарылбайт. Анткени эктоникалык жактан өтө бекем, астынын баары аска, үстү эле топурак. Мына ошон биздин эл пионерден пенсионерге чейин бүт жатка билет. Кенди жардырган мезгилде биздин айыл кыйрайт. Буга далил 1982-жылы алгачкы жолу жардыруу ишин жүргүзгөндө көчөгө чейин келип таштар түшкөн. Мектептин айнекери кыйрап калган, 3 этаж мектепин айнегин кайрадан салып чыкканбыз, менин үйүмдүн айнектери талкаланган.

Сүйүркул Сманкулов кесиби боюнча кыргыз тилчи. Бирок ал тоо кендердин иштетилиши тууралуу китеп, журналдардан маалымат чогултуп, окуп-билгендерин айылдаштарына жеткиргенинен улам көпчүлүгү кендин иштетилишине каршы чыгышкан. Сүйөркул Сманкулов “Андаш” кени боюнча жаңы бийликтин саясатын сынга алды:

- Эки жыл мурда Роза Отунбаева баштаган мамлекеттик комиссия келген. Калдык сакталуучу жайда, карьерде болуп баарын көрсөткөнбүз. Ошондо биздин каршылыгыбызды Отунбаева туура көргөн. Ал эми азыр кайрадан Астанадагы саммитте “Андашты” да, Жер үйдү да иштетүү керек дегендей сүйлөп калды. Жардырганда сөзсүз таасири тиет. Секундасына 25-30 метрден шамал болгондо биздин Караколдун мөңгүлөрүнө, Талас тоосун пайда кылып турган мөңгүлөргө бир заматта жетет. Бир жылдын ичинде 1 мөңгү ээрип жок болуп, Талас суусу жок болуп кетүү коркунучу бар.

Экономикага салымы канчалык?

Азыркы апта “Андаш” кенин иштетүүгө австралиялык “Кен-тор голд” компаниясы аракет жасап келет. Аталган компаниянын менеджери, адистиги боюнча тоо изилдөөчү инженер, 40 жыл жалаң уран боюнча чалгындоо иштеринде иштеп келген Кадыркан Абдрахманов “Андаш” кени экологияга жана айыл тургундарына тескери таасирин тийгизбейт деп ишенет. Кадыркан Абдрахманов буга далил катары Казакстандын жез казган шаарынын ортосунда кен иштетилип жатканын жана Жаңы Зеландиядагы Марта деген шаарда ачык ыкма менен алтын өндүрүлүп, андагы үйлөр кенден болгон 200 метр жерде жайгашканын мисалга тартты. Адис “Андаш” кениндеги жардыруу иштери жергиликтүү тургундарга эч залакасын тийгизбейт деп ырастайт:

- Жардыруу иши боюнча элдер түшүнбөстүктөн улам кооптуу жагдай чыгууда. Кыска толкун менен жардыруу деген бар. Ал кичине скважиналарды бургулап аз көлөмдөгү жардыргыч салынып, 10 милисекундга жеткен аралыкта жардыруу иши жүргүзүлөт. Ал техникалык коопсуздук боюнча сейсмологиялык таасири 500 метрден ашпайт.

Айыл тургундарынын айрымдары экологиялык коопсуздуктан улам кендин иштетилишине каршылыгын билдирип келсе, айрымдары кен экономиканын өнүгүшүнө салым кошмок деген ишенимде. Бийликтин тоо кендерди иштетүү саясатын колдогон Талас облусунун губернаторунун орун басарынын милдетин аткаруучу Нусуп Бектенов кендерди иштетүү менен экономиканын өнүгүшүнө пайда кошулат деп эсептейт:

- Биринчи кезекте мамлекеттин, элдин турмушун оңдойбуз десек биз өндүрүштү көтөрүшүбүз керек. Ошондуктан бул кендердин бардыгы иштеш керек! Болгондо ачык тендер өтүп, биринчи кезекте мамлекеттин, элдин кызыкчылыгы эске алынышы керек.

Калк ачык суроого ачык жооп күтөт

“Муундардын теңдиги” аттуу экологиялык маселелер менен иштеген бейөкмөт уюмдун жетекчиси Таалай Арзыкулов эгерде кен иштеткен компаниялар жергиликтүү тургундардын ою менен эсептешкенде нааразылардын саны мынча көп болбойт эле деген пикирде:

- Негизи өзүн сыйлаган, эл аралык стандартты сыйлаган компания болсо, экологиялык багытта иш алып барабыз деген андай компания болсо биринчи келип жергиликтүү калктын ой пикирин, социалдык абалын текшерип, эл-компания-бийлик 3 тараптуу келишим түзүп, андан кийин иш жүргүзсө мен ойлойм жергиликтүү калк каршы болбойт эле.

“Андаш” кени алгач 1962-жылы изилдене баштаган. Негизги изилдө иши 1982-жылдан тарта 6 жылга чейин жүргүзүлгөн. Кыргызстан эгемендүүлүк алган алгачкы жылдары – 1994-жылдан 1997-жылга чейин англиялык ишкерлер “Ала-Тоо майнинг” компаниясын түзүп, изилдөө иштерин улантышкан.

Бирок ортодо иш токтоп, 2004-жылдан 2009-жылга чейин Англияга караштуу «Аурум майнинг ПЛС» негизги каржылоочу булак катары «Андаш майнинг компанисын» түзүп ишти уланткан. Аталган компания бул мөөнөттө Көпүрө-Базар айылына 3 миллион сом өлчөмүндөгү каражатты социалдык тармакка жумшашкан. Дүйнөлүк каржы каатчылыгынан улам 2009-жылы «Аурум майниг компаниясы» ишин токтотуп, 2010-жылдын башынан тарта австралиялык “Кен-Төр голд” аттуу компанияга лицензиясын сатышкан.

“Андаш” кенинде 20 тонна алтын, 70 миң тонна жез бар экени далилденген.

Миклош Маршалл: Жалпысынан айтканда, экономикалык кылмыш жасагандарга мунапыс жарыялоо - аргасыз чара, бирок белгилүү кырдаалдарда ал абалдан чыгуунун жолу болушу мүмкүн. Бул Кыргызстандагы азыркы кырдаалга да тийешелүү. Мунапыс берүүгө келгенде, бир катар факторлорду эске алыш керек. Биринчиден, Кыргызстан узакка созулган өткөөл мезгилди, зор өзгөрүүлөрдү башынан өткөрдү. Ал мезгилде мыйзам-эрежелер өтө чабал болду. Ошого жараша коррупция, кылмыштуулук, мамлекеттик каражатты «кымырып» алуунун башка жолдору мүмкүн болду. Жеке менчиктештирүү ачык-айкын жүргүзүлгөн жок. Өткөөл мезгилдеги баш-аламандык экономикалык кылмыштар үчүн өтө жагымдуу шарт түздү.

Өлкөдө мыйзамдуулукту сактоо органдарынын даремети да өтө чектелүү экенин билебиз. Экономикалык кылмыштарды иликтеп, сот жообуна тартуу дээрлик мүмкүн эмес. Мына ушул кырдаалдарды эске алганда, кылмыштардын бардыгынын бетин ачуу мүмкүн болбогон шартта мунапыс жардам боло алат. Анын үстүнө мунапыс уурдалган мүлктүн бир бөлүгүн кайтарып алууга жол ачат жана жаңы башталыш үчүн кырдаалды ачыктап алууга мүмкүндүк берет. Бул карт бланш (аракеттер эркиндиги), мен түшүнгөндөн, 1-октябрга чейин күчүндө болот, ал мезгилде жаңы убактылуу чаралар иштейт, андан пайдаланып калбагандар тийиштүү жазасын алат.

Жаңыл Жусубжан: Курманбек Бакиевдин тушунда да «каржылык мунапыс жөнүндө» мыйзам чыккан эле. Эгер бийлик алмашкан сайын эле, ага чейинки колу туткак атка минерлерге кечирим бериле берсе, андай өлкөнүн келечеги болобу?

Миклош Маршалл

Миклош Маршалл: Абдан маанилүү маселе. Мунапыстын эң башкы жана жөнөкөй эрежеси – аны бир жолу гана өткөрүш керек. Эгер аны кайталай берсе, мунапыс максатына жетпейт. Ошондуктан, алдыдагы беш жылда мунапыс болбой турганы анык болушу керек. «Мен бүгүн билгенимди кылам, беш жылдан кийин мунапыс болот, суудан кургак чыгам» деген түшүнүктүн жаралышы таптакыр туура эмес. Мен президент Роза Отунбаеваны көптөн бери эле билем. Анын мунапыс жарыялашы жаңы башталышка жол ачуу үчүн баш-аламандыкты токтотуу максатын көздөгөн, ак дилден жасалып жаткан кадам деп ишенем. Бул акыркы мунапыс болуп калышы керек. Ага кошулгандар Кыргызстанды кайра курууга катышсын. Ким кошулбаса, мыйзам алдында жооп берсин.

Жаңыл Жусубжан: Кыргызстан бүгүн чет-элдик донорлордун талаптарын аткара албагандыктан же аткаргысы келбегендиктен, убада кылган бир миллиард доллардан ашык жардам каражатын ала албай жатат. Эми донорлор «мамлекеттик мүлктү уурдап, талагандарга кечирим берип жатасыңар» деп, таптакыр чалкасынан кетпес бекен?

Миклош Маршалл: Борбор Азиядагы, Кыргызстандагы кырдаалды билген «сабаттуу» донорлор мунапыс айла жоктон берилип жатканын, ал реформалардын жаңы доорун баштоо үчүн зарыл болгон реалисттик кадам экендигин түшүнүшөт. Бул аракеттер жаңы эрежелердин негизинде жүргүзүлүшү керек. Эгер ушундай шарттар сакталса, донорлор мындай мунапысты кабылдашы мүмкүн. Бул - мунаса (консенсус) сыяктуу нерсе. Мисалы, бир фирманын былык иштери билинип калса, мамлекет аны менен мунасага келиши мүмкүн. Мындай нерсе Батышта көп эле кездешет. Компания күнөөсүн мойнуна алып, белгилүү сумманы төлөп берет. Ошондон кийин анын ишин тергөө жана кылмыш иши токтотулат. Өнүккөн өлкөлөрдө адатта корпорациялар ушундай кырдаалга туш болушат. Бул эң туура жол эмес, бирок акчаны, убакытты сарамжалдоого мүмкүндүк түзүлөт. Ошондуктан, бул - кабылдоого боло турган чара.

Жаңыл Жусубжан: Сиз мыйзамдары иштеген жана сот системасы көз карандысыз болгон өнүккөн өлкөлөрдү айтып жатасыз, ал эми Кыргызстан өңдөнгөн демократиялык институттары али чабал мамлекеттерде элдик мүлктү уурдаган кылмышкерлерге кечирим берген туурабы?

Мунапыс эски доорду чоң саясий жаңжалсыз бүтүрүүгө шарт түзөт

Миклош Маршалл: Бул дагы өтө маанилүү маселе. Мага жалпылаштырып, андай же мындай деп кесе айтуу кыйын. Бирок, принцибинде, бул мүмкүн. Ал үчүн мунапыс жаңы реформа доору менен коштолушу керек. Бул - чечүүчү фактор. Мен оптимисттик пикирдемин. Кыргыз бийлигинде азыр реформанын жаңы доорун баштоого кайталангыс мүмкүнчүлүк бар. Мунапыс эски доорду чоң саясий кармашсыз бүтүрүүгө шарт түзмөкчү. Мунапыс өлкөдөгү саясий туруктуулукту сактоого да көмөктөш болот, ал эми терең реформалар үчүн саясий туруктуулук зарыл. Ушундан улам, мен бул мунапыска оптимисттик көз караштамын.

Жаңыл Жусубжан: Сөзүңүзгө аралжы. Өлкөдө бүгүн кырдаал татаал, президент Отунбаеванын таасири чектелүү экендигин айгинелеген кырдаалдар бар. Президенттин мунапысты аягына чыгарып, тийиштүү реформа жүргүзүүгө даремети жетеби?

Миклош Маршалл: Мен Роза Отунбаеваны ал Лондондо Европалык Кайра Куруу жана Өнүктүрүү банкында Кыргызстандын баш өкүлү болуп турган кезден бери билем, 10 жылдай болуп калды. Ал биздин уюмдун штаб-квартирасына келген. Аны анти-коррупциялык чаралар абдан кызыктырчу. Келип, «Транспаренси интернешнэлден» кеп-кеңеш сураган. Мен аны кийинки кездери көргөнүм жок, бирок Отунбаеванын Кыргызстандагы реформалар боюнча өзүнүн көз карашы, пландары бар деп ишенем. Ал мындай пландарын ишке ашыра алабы-жокпу - башка маселе, бирок ага мүмкүндүк беришибиз керек.

P.S. Былтыркы отчетунда "Transparency International" Кыргызстанды эң коррупциялашкан 20 өлкөнүн катарына койгон (180 өлкөдөн 162-орун).