Экономика

29-июлда Жогорку Кеңештин жыйынында "Экономикадагы өзгөчө кырдаалдар чөйрөсүндөгү КРнын айрым мыйзам актыларына өзгөртүүлөрдү киргизүү жөнүндө" мыйзам долбоору каралды. Жыйында экономика жана финансы министри Акылбек Жапаров тойго келген ар бир киши үчүн 100 сомдон мамлекетке салык алууну сунуштады.

Акылбек Жапаров жыйында алдыдагы 3-4 ай өлкө экономикасы үчүн оор мезгил болорун эскертип, ал көйгөйлөрдү айрым салыктарга өзгөртүү киргизүү жолу менен чечсе болот дейт.

"Тойканалар азыр той өткөрө турган болсо, жок дегенде ар бир киши үчүн 100 сомдон албайлыбы? Бул он пайыз болуп жатат. 1000 сомдон 500 кишиге той өткөргөндөр тойканага 500 миң сом берип атышат. Биз мамлекетке эч нерсе албай жатабыз. Ушуну жок дегенде 10% кылып киргизип койсок, той өткөргөн ресторан мамлекетке киши башына 100 сомдон төлөсүн".

Ошону менен катар Акылбек Жапаров Жогорку Кеңештин жыйынында он жылдан бери аткаруу бийлигинин укуктары кыскартыла берип, көп иштерди аткара албай, тушалып турганына кейиген.

"Болгон иштердин баары Жогорку Кеңешсиз чечилбей жатат. Он жылдан бери кыймыл аракеттин баарын парламентке шылтап келе жаткан экенбиз. Салык кодексинде да көп укуктар парламентке байланыштуу. Эми аткаруу бийлигине экономиканы көтөрүү багытында укук бергиле деп сурап келип отурабыз".

Борбордогу “Сармерден” тойканасынын ээси Дүйшөмамбет Орозалиев бир жарым жылдан бери уланып жаткан пандемиянын кесепетинен улам элдин колу кыйла жукарганын айтууда. Мурда тойканада июль, август айларында 18-20нын тегерегинде той болсо, азыр 3-4 гана ирет той өтүп, 10 дон ашпай жатат деди ал.

"Азыр тойкананын түрү көп. Андай салыкты 1500-1800 сомдон кызмат көрсөткөн тойканалардан алса болот. Бирок андан арзаныраак кызмат көрсөткөндөрдөн акча алса, Жапаров алардын жон терисин сыйрыгандай болуп атпайбы. Анткени тойкананын башка чыгымдары көп. Анын дагы рестораны бар, ошондуктан Жапаров өзү да жакшы билет. Бул сунуш эми ойлонулбай эле айтылган сунуштай болду. Ушундай мыйзамдардын айынан Кыргызстанда бизнес кылуу деле кыйын болуп баратат. Мисалы, менин бир досум Америкага көчүп жатат, дагы бири бизнесин Казакстанга көчүрүп кетти. Мен деле ойлонуп атам, ушундай иштер боло берсе кандай кылсам деп".

2020-жылдын март айында коронавирус пандемиясынан улам жарыяланган өзгөчө кырдаал абалы ресторан бизнесине чоң сокку урду.

Дагы караңыз

Кымбатчылык: абалдын өзгөрүшү арсар

Карама-каршы сунуштар

Коронавирустун айынан кыргызстандыктардын той өткөрүү каадасы дагы акырындап өзгөрүп жатканын айткандар бар. Акын, тамада Жылдызбек Турсунбаев эгерде жогорудагы мыйзам колдоо таап кетсе, тойканалар эмес, кайра эле элге кыйынчылык болот деп эсептейт.

"Өкмөт алган салык кайра эле келип элдин чөнтөгүнө күч келтирет. Анткени 1500 сомго кызмат көрсөткөн тойкана 1600 сомго көтөрүп алышы деле мүмкүн. Мен муну логикага сыйбай турган сунуш катары кабыл алдым. Мурда көпчүлүк той өзүн жаап кетсин деген ниетте жакшылык өткөрчү эле, азыр колунда барлар гана бата алайын деп эле той берип жаткандай сезилет. Анткени азыр өлкөдө кымбатчылык өкүм сүрүп турганы баарына эле маалым да".

22-июлда парламентте “Үйлөнүү той, үй-бүлөлүк салтанаттарды, маркумду акыркы сапарга узатуу жана маркумдун элесине арналган иш-чараларды өткөрүүнү тартипке келтирүү жөнүндө” мыйзамдын долбоору биринчи окуудан өткөн. Анда ашыкча ысырапкорчулукка барган той ээси айыпка жыгылары жазылган.

Мыйзам долбооруна ылайык, той-топурга жана ырым-жырымдарга чакырылгандардын саны 100дөн ашпашы керек. Үлпөт тойго 200гө чейин адам катышып, бир күндүн ичинде аяктоого тийиш. Нике салтанатына үчтөн көп эмес жеңил автоунаа колдонулат. Ал эми маркумду акыркы сапарга узатууда бодо мал союлбайт, бирок жаназага катышчу адамдардын саны чектелбейт. Өлгөндөн кийин аза күтүүгө 100дөн ашпаган адам чакырылып, бодо мал союуга тыюу салынат.

Дагы караңыз

“Ысырап кылсаң, айыпка жыгыл”: талкууга түшкөн мыйзам

Жогорудагы эрежелерди бузган жеке тараптар 17,5 миң сом, юридикалык жактар 55 миң сом айыпка жыгылат. Депутат Улукбек Ормонов иштеп чыккан жогорудагы мыйзам долбоорун жыйынга катышкан 86 депутаттын 83ү колдогон.

“Той Сервис” жоопкерчилиги чектелген коомунун жетекчиси Муратбек Арыстанбеков азыр ресторандарга байланыштуу карама-каршы мыйзамдар ишкердикке жолтоо болууда дейт.

"Ресторандарда азыр элдин санын 200дөн ашырбайбыз деп тиги жакта депутат Улукбек Ормонов мыйзам жазып атат. Бул жакта болсо министр Акылбек Жапаров салыкты көтөрүүнү ойлоп атат. Эгерде тойду азайтышыбыз керек болуп калса, анда салыктарды да азайтуу керек. Салыктык келишим, жер салыгы өңдүү көптөгөн салык түрлөрү бар. Демек алардын баарын кайра карап чыгуу керек. Тойканалардын азыр чыгымы да көп. Кризистен чыгуу жолун карасак, башка сфераларга да көңүл бурушубуз керек. Менимче, Акылбек Жапаров кандайдыр бир упай топтоо үчүн гана сунуш айткандай туюлду".

Ал эми экономика жана финансы министри Акылбек Жапаров болсо өлкөдө көпчүлүк ишкерлер салыктардан качып жатканын айтты. Ал жогорудагы сунуштаган мыйзам долбоору ишке ашса, тойканалар кызмат акысынын баасын көтөрө албайт деп кошумчалады.

"Эгер мамлекетке төкчү салыктан качкан тойкана кызмат көрсөтүү акчасын жогорулатып алса, атаандаштык деген бар. Анда эч ким келбей коёт деп кооптонот. Кыргызстанда азыр эч ким салык төлөгүсү жок. Мен салык чогултуп, пенсия, жөлөк пулдарды жогорулатпасам, экономика көтөрүлбөйт. Элге да түшүндүрүү иштерин жакшылап жүргүзүүбүз керек. Тойкана иштеп аткан болсо салыгын төлөсүн, иштебесе төлөбөсүн. Болгону эле ошол, салыгын төгүшсүн, биз жаңы салык түрүн киргизбейбиз".

Апаз Жайнаков атындагы Баткен облустук музыкалык драма театрынын көркөм жетекчиси Курманбек Ниязбеков эгерде мамлекет алган салыктар туура багытта иштетилсе, аткаруу бийлигинин жогорудагы салык сунушун колдоорун айтат.

“Чындыгында тойкана бизнеси кирешелүү болгондуктан, алар бизде көп салынып, тойлор күч алып жатса керек. Жапаров сунуштаган мыйзам чын эле мамлекеттин казынасына толук түшүп, максаттуу жумшалып, социалдык маселелерди жеңилдеткенге көмөк болсо, туура саясат деп ойлойм. Анан жөн эле тойканалардын бизнесине көз артуу болсо, анда айта албайм. Анктени тойканалардын бир жакшы жери канчалаган элди жумуш менен камсыз кылып турат”.

Мамлекеттик салык кызматынын маалыматына ылайык, учурда Кыргызстанда 2594 коомдук тамактануу жайы бар. Бул тизмеге чакан ашканадан тарта чайкана, кафе, тойкана, клубдарга чейин кирет.

2020-жылы бюджеттин тартыштыгы кескин курчуган. Салыктын кыскарышы 30 млрд. сомго чейин жетти. Бюджетти толтурууда негизги булак - салык. Салыктын азайышы өндүрүштүн көлөмү, кызмат көрсөтүү, ишкердик кыскарганынын кесепетинен улам болду.

Кыргызстанда азык-түлүктүн, башка товарлардын жана тейлөө кызматынын баасы өткөн жылдын декабрына салыштырганда 10,5% өстү. Бул ЕАЭБ ичиндеги эң жогорку көрсөткүч.

Министрлер кабинети алакан жайып, Кыргызстан импортко көз каранды экенин айтуудан тажабайт. Ал эми эксперттер менен экономисттер Кыргызстан Евразия экономикалык биримдигиндеги аяк-башы ачык, бекем корголбогон өлкөгө айланышынын бир топ себептерин белгилеп жатышат.

Монополияны жөнгө салуу мамлекеттик агенттигинин ырасташынча, Кыргызстанда инфляциянын күчөп кетиши өлкөнүн товар өндүрүүчү Орусия, Казакстан, Беларуска көз каранды экени менен байланыштуу. Мекеменин маалыматы боюнча, бул өлкөлөрдө баалардын кескин көтөрүлүп кетиши азык-түлүктөрдүн кымбатташына алып келди.

• Гүлжан Турдубаева

Өткөн жылдын декабрь айына салыштырмалуу өлкөдө тамак-аш менен алкоголсуз суусундуктардын баасы 6,8% өстү. Картошканын баасы 33,9%, кумшекердики 20,6%, тамак-аш майлары 19%, кой эти 14,2%, тооктун жумурткасы 13%, жер-жемиштер 12%, балык 5,1% жана нан 2,8% көтөрүлгөн.

"Мисалы, Кыргызстандын өсүмдүк майына жылдык керектөөсү 100 миң тоннаны түзөт, анын 12 миң тоннасы өзүбүздө өндүрүлөт. Жыл сайын биз Орусия менен Казакстандан 85 миң тонна өсүмдүк майын ташып келебиз. Кумшекерге жылдык керектөө 100-110 тонна. Атамекендик өндүрүшчүлөр анын 50% гана камсыз кылат, калган кумшекерди Орусия, Беларус, дагы башка өлкөлөрдөн алабыз. Кыргызстандыктар 600 миң тонна буудай керектейт, анын 80% Казакстандан импорттолот. Ун менен буудайдын баасы тышкы базарга, башкача айтканда, Казакстан койгон баага көз каранды", - деди Монополияны жөнгө салуу агенттигинин директорунун жардамчысы Ынтымак Осмонов.

Мекеме өкүлдөрү бийлик азык-түлүктүн баасын кармап турууга кандай аракет жасап жатканын айтып беришти. Алардын айтымында, 25-майдан тарта 90 күнгө чейин кумшекер менен өсүмдүк майынын баасы мамлекеттик көзөмөлдө болот, дүң баасына 13% ашуун үстөк коюлбайт. Базардагы бааларды турукташтыруу максатында 1-июлдан 31-августка чейин кумшекер менен өсүмдүк майына кошумча нарк салыгы жоюлган.

"Мындай аракет кумшекердин баасынын 63 сомдон 55-56 сомго чейин арзандашына алып келди"-, деди Ынтымак Осмонов. Анын айтуусунда, өсүмдүк майынын баасы да арзандоодо, бир литр майдын баасы 15-20 сомго түштү.

Экономист Денис Бердаков Кыргызстандагы кымбатчылык күтүлгөн нерсе болчу деп эсептейт.Ал бийлик азык-түлүк коопсуздугу жаатында көп иштерди жасай электигин, андан сырткары өлкөдө көп нерсе өндүрүлбөй турганын белгиледи.

"Маселен, Орусия менен Казакстанда гречиха тартыш, андыктан анын баасы кымбат. Бизде алардыкынан да кымбат, себеп дегенде, аны ошол өлкөлөрдөн сатып келебиз. Кыргызстандын керектөө базарынын көлөмү чектелүү. Адамдар керектүү, сапаттуу продуктуларды көп ала алышпайт, андай болгон соң биздеги дүң соода базарындагы товардын баасы кымбат. Бул толгон себептердин бири гана. Ушундан улам Кыргызстанда жакын арада жагдай жакшы жагына өзгөрүлүп кетиши кыйын".

Дагы караңыз

Экономика начарлады, баалар өстү

Бердаковдун баамында, жакынкы 10-15 жылда өзгөрүү болору күмөн.

"Топтолуп калган маселелерди аз-аздан өзгөртүү зарыл. Маселен, фермерлерди колдоочу ири турукташтыруучу фонд түзүү керек, ага жылдык үстөгү 1% ашпаган каражаттарды салуу зарыл. Фермерлер сугаттан өксүбөш үчүн суу менен камсыздоо программасын өнүктүрүү абзел. Суу чарбасына көп каражаттарды тартуу керек. Бул иштер менен бирге бизде 2-3 миллиард долларлык өзүбүздүн күйүүчү-майлоочу завод куруп, аны тикелей мунай менен камсыздоо жагын ойлонушубуз керек. Бул чиеленишкен, татаал геосаясий маселе. Бул жаатта олуттуу вариант деп Орусияны алуу керек. Түркмөнстанды да айтышат, эгер андай болсо кандай логистика болору түшүнүксүз. Мунун баары миллиарддаган долларды талап кылган, 10-15 жыл бел чечпей иштей турган жумуштар. А бизде 15 жыл саясий туруктуулук болобу – бул да өзүнчө оор маселе".

Дагы караңыз

Улуттук банктын эсептик чени жана экономика

Эксперттин айтуусунда, Орусиянын, Казакстандын, Беларустун азык-түлүк коопсуздугу жагынан Кыргызстандан кыйла алдыга кетишинин себеп-жөнү деле белгилүү, аларда айыл чарбасына ири инвестициялар сарпталат. Казакстанда деле ошондой, ал жерде фермерлерге мамлекет ири дотация бөлөт. Буга кошумча масштабдын маани-жайы деген бар. Кыргызстан айыл чарба секторун мыкты өнүктүрө албаган кичинекей өлкө. Кыргызстан азык-түлүк коопсуздугу жагынан Бажы биримдигиндеги аяк-башы жыйналбаган, корголбогон өлкө.

Экономика министринин мурдагы орун басары Элдар Абакиров Кыргызстандын импортко көз карандылыгынан тышкары ЕАЭБ өлкөлөрүнүн арасында аяк-башы ачылып, корголбой калгандар катарында туруп калышынын бир нече себептерин белгиледи:

"Инфляциянын тамыры башка жакта жатат. АКШ триллиондогон долларды бапыратып басып чыгарып койду, “америкалык” акчанын баасы түштү. Саман акчалар дүйнөлүк биржалардагы баалардын кымбатташына алып келди. Анын натыйжасында жалаң эле азык-түлүк товарлары гана кымбаттабастан, башка товарлар, тейлөө, дагы башка секторлор деле кымбаттады. Экинчиден, сомдун долларга карата катышы өзгөрдү, улуттук валютанын куну түштү, мунун бир канча себептери бар: чабал экономикабыз, саясий талаш-тартыштардын токтобогондугу, анын үстүнө соттор менен тергөөчүлөрдүн колуна түшкөн ишкерлер эч кандай далили жок эле бюджетти толтурууга мажбур болушту. Ушул жагдай бизнестин абалын начарлатып, өлкөдөгү инвестициялык климатка зыянын тийгизди. Үчүнчүдөн, коронавирус апаатынан көпчүлүк өндүрүш көнүмүш ыраатынан чыгып, азык-түлук продуктуларын өндүрүү жайлап калды, товарды жеткирип берүү чынжыры үзүлүп, айрым ишканалар жарым-жартылай иштөөгө өттү. Төртүнчү себеби, биздин импортко көз каранды өлкө экенибизге барып такалат. Тамак-аш продуктуларынын 70% жакынын биз сырттан ташып келебиз".

Дагы караңыз

Өкмөт “токмок жечү балага” айланды

Элдар Абакировдун айтуусунда, азык-түлүк коопсуздугу, бизнес-климатты жакшыртуу, казынага акчаны арбын түшүрүү, мамлекеттик аппаратты алдым-жуттум кадрлардан тазалоону маалында ойлонуу керек. Мына ушул иштерди жүзөгө ашырууга багытталган реформалар канчалык эрте башталса, ошончолук өлкө азык-түлүк жагынан туруктуу камсыз болот.

Кыргызстанда азык-түлүктөр вирус апааты күчөй баштаган чакта, 2020-жылдын жаз айынан тарта кескин кымбаттап кетти. Былтыркы жылы азык-түлүккө баа 17,6% жогорулаган.

2021-жылы да баалардын кымбатташы токтободу. Быйылкы кургакчылык оор жагдайды ансайын татаалдантты. Дыйкандардын миңдеген гектар эгин талаалары күйүп кетти, сугат суу маселеси болсо ушу кезге чейин чечилбей келатат.

Дагы караңыз

Суу тартыштыгы дыйкандарды убайымга салды

Сары-Өзөн-Чүйдүн талааларында жүгөрү, буудай, дагы башка дан эгиндеринин өсүшү начар. Айыл чарба министрлигинин маалыматына таянсак, быйыл пландалган түшүмдүн 25% алынбай калышы ыктымал.