Экономика

Өкүнүчкө, эгемендик жылдары «Кумтөрдөн» башка ири алтын кендери ишке киргизилген жок. Экономикалык маселенин саясий өң-түс алып кетишинин салакасы тоокен өндүрүшүнө көбүрөөк тийүүдө. «Кыргызалтын» компаниясынын мурдагы вице-президенти Максат Жээналиев менен кабарчыбыз аңгемелешкен. Ошого көңүлүңүздөрдү бурабыз.

Экономика менен саясаттын аралашмасы

- Максат мырза, алтын кен өндүрүшүнүн проблемалары көптөн бери чечилбей келатат. Анын себеби эмнеге байланыштуу болду?

Максат Жээналиев: - Ири алтын кендердин көбүнүн эмнеге иштебей жатышынын көп себептери бар. Менимче, анын себеби тоокен өндүрүшүнө саясаттын кийлигишип калганы болду окшойт. Саясатташты – бүттү, иш токтолот экен. «Жерүйдү» айтып атпайсызбы, ошол саясатка белчесинен батып калган. Ошонун айынан ири кендер иштебей келатат. Анан президенттердин айланасындагы адамдардын бул ишке киришип кетиши да чоң тоскоол болду. Негизги эки чоң маселе ушул деп эсептейм.

- Мына кыйла жылдык талаш-тартыштан соң «Кумтөр» алтын кен компаниясынын акцияларынын 33% Кыргызстанга тийди. Ошонун салымы кыргыз экономикасында сезилип жатабы?

Максат Жээналиев: - Мындан эки жыл мурдагы ошол жетишкендигибизге биз да аябай кубанганбыз. Эми андан бери компаниянын акчасынын канчасы бюджетке, канчасы элге, канчасы аймакка түшүп атканы ачык эле жазылып жатпайбы. Анан жанагы 33% акция бизге тийгенден бери деле алардын баасы аябай өстү. Аны биз көрүп атабыз. Мына революция болуп кетти. Казынага түшүп аткан акчаларды ким көзөмөлдөп жатканын айткан деле киши жок. Негизи бизге көп пайда түшүш керек.

Чаткалда алтын кени көп

- Максат мырза, кийинки кездери Ала-Букадагы «Иштамберди» алтын кенинин айланасында да сөз болуп жатат. Мына ушул кендин иштетилиши кандай абалда турат?

Максат Жээналиев: - «Иштамберди» запасы жагынан ири кендердин катарына кирет. Азыр ал кандай иштетилип жатканын мен чынында айта албайм. Бир жылдан бери башка жакта иштеп жатам. Бул кен кытайларга берилген. Мунун айланасында да саясат болуп кетти. Ага инвесторлордун кызыгышы алтын казып алуунун оңойлугу, курамында алтындын көптүгү менен түшүндүрүлөт. Эми анын айланасында бүгүнкү күндө болуп жаткан иштерден чыны кабарым жок.

- Тармактагы абалды сиз жакшы билесиз. Анын абалынын кандайлыгы көп жагынан ал жерге ким жетекчи болуп келишинен, анын адистик, уюштуруучулук жөндөмүнөн да болот. Мына быйыл тармак жетекчилиги жаңыланды. Ал ишин мыкты билген тармак адисинен болдубу же кайсы бир партиянын колдоо-жөлөгү менен келген кишиденби?

Максат Жээналиев: - «Кыргызалтындын» азыркы жетекчилиги жөнүндө толук маалыматым жок. Менин билгеним ал киши алтын кен өндүрүшүндө иштеген эмес. Угушумда акыркы жылдары көмүр өндүрүш тармагында иштеген экен. Кызматка келиши тууралуу аркыл миш-миштер айтылууда. Кээ бирөөлөр социал-демократттар аркылуу келди дешсе, айрымдар «Туран» партиясынын колдоосу менен келиптир дешет. Антип аркыл сөздөрдүн айтылышы кийинки жылдары номенклатуралык жылыштардын жоктугнан улам чыгууда.

- Алтын өндүрүш тармагынын жетекчиси аны мыкты билген адистен болсо дурус болмок. А бирок, «Жерүй», «Андаш», «Талды-Булак сол жээктин» эмдигиче иштетилбей келатышынан кыргыз экономикасы тарткан зыяндын болжолдуу эсебин айтса болобу?

Максат Жээналиев: - Андан Кыргызстан экономикасы канча киреше алалбай калганын эсептеп чыккандар деле жок. Лицензия алган компаниялар лицензиялык келишимди аткарышса, албетте, абал башкача болмок. Мына «Кумтөр» эле Кыргызстан бюджетинин кыйласын берип жатат. Ушундай эле деңгээлдеги киреше «Жерүйдөн» деле түшмөк. Эки маселенин саясат менен экономиканын аралашып кеткенинен ушундай иштер болуп жатат. Мына бүгүн да «Жерүйдүн» айланасында кайрадан талаш козголо баштады. «Oxus Gold” компаниясы кайрадан ишти баштап, казакстандык «Визор» компаниясы менен териштирүүгө киришүүдө. Бул талаштын чечилиши канча жылга созуларын айтыш кыйын. «Андаштын» айланасындагы маселе да чечилбей турат. Ал жерде чынында эле маселе бар. Алтын кен айылга өтөле жакын. 3 чакырым. Мындай шартта алтын кенин иштетүү кыйын. Айыл эли чырылдашынча эле бар.

- Максат мырза, ырахмат! Ишиңизди ийгилик жылоолой жүрсүн!

Анын үстүнө кожолуктардын көбү кышка отунду жаңы кар жаагандан кийин даярдоого киришет. Өкмөт көмүр компанияларынын текши баарына бюджеттик мекемелерге отун даярдоо сынагына катышууга уруксат берүү токтомун чыгарды.

Көмүр бар, бирок кымбат

Кара-Кече көмүр кенинде кышка жуук иш кызып, казганак машинелердин аягы тыйылбай, тоо ичи күрү-күүгө толуп турат.

Жыл сайын кайталанчу бул көрүнүш быйыл өзгөрүлүп, мурунку “Беш-Сары” компаниясынын ордуна түзүлгөн “Каракечекөмүр” мамлекеттик ишканасы керектүү иш кагаздарын ырастап, бирок да өкмөт бюджеттик ссуда катары бөлчү 650 миллион сомдун 50 миллион сомун күтүп, ишин баштай албай отурат.

“Кыргызкөмүр” мамлекеттик ишканасынын башкы адиси Замир Кутубаевдин ырасташынча, республика боюнча 754 миң тонна көмүр казылып алынган. Бул жалпы керектөөнүн теңинен көбүн түзөт.

- Көмүр ишканалары 278 872 тона көмүр казып алды. Анын ичинде бир айга 88 152 тонна көмүр казылып алынды. Ошондой эле “Сүлүктүкөмүр”, “Ташкөмүр”, “Тегене” компаниялары бар. Булар дагы көмүр казып алып жатышат. “Сүлүктүкөмүр” жыл башынан бери 25 430 тонна көмүр казып алды.


А бирок антип ай сайын 3 миң тоннанын тегерегинде казылып алынган Сүлүктү көмүрү Баткенге ташылып келгенче оголе кымбат баага түшүүдө. Баткен шаар тургуну Кылыч Матраимовдун айтуусунда, Сүлүктүнүн бир тонна көмүрүнүн баасы 7 миң сомго чыгып кетүүдө.

- 6 сомдон араң издеп тапсаң болот. Тааныш-билиш кылып. А негизи Сүлүктүнүн көмүрү 7 сом, 7,5 сомдон болууда. Баткендин өзүндө тоннасы 7 миң, 7,5 миң сом болуп калат.

Сүлүктү көмүр кенине жакын Лейлек районунда деле көмүр баасы кымбат, болгон айырмасы 2 –3 сомго төмөндүгү. Көмүр кенинен кыйла алыс жайгашкан Таласта деле Казакстандан ташылып келчү көмүр баасы кымбат.

- Таластыктар негизинен Казакстандын “Шабыркөл” көмүрүн алышат. Азыркы баасы 3400 – 3500. Кымбаттаганда былтыр 3700 сомго чейин чыккан,- дейт Талас шаар тургуну Кычан Сатаров.

Социалисттик доордогу арзан көмүр эми жок

Бишкекте ошол эле Казакстандан келчү көмүрдүн тоннасы 2 800, 2 900 сомдон сатылууда. “Кыргызкөмүр” мамлекеттик ишканасынын башкы адиси Замир Кутубаевдин маалымдашынча, быйылкы жылга болжолдонгон өлчөмдө көмүр казылып алынган.

- Былтыркы жылга салыштырмалуу жумуш өз убагында жүрүп жатат. Анан Бишкек ТЭЦин кыргыз көмүрү менен камсыз кылуу да жакшы жүрүп жатат. Ошондой эле бюджеттик мекемелер менен калкты көмүр менен толук камсыз кылууга мүмкүнчүлүктөр бар. Ошондой эле көмүр ишканаларында көмүр запасы жетиштүү.

Анткен менен жетиштүү делген көмүр баасы өтөле кымбат.

Ошол себептүү элдин көбү аны сатып алууга мүмкүнчүлүгү жетишпейт.

Кычан Султанов кышкысын кымбат көмүр сатып алууга чама-чаркы жетишпеген калкты отун менен камсыз кылыш үчүн мурунку социалисттик замандагы даярдоо контораларын калыбына келтириш керек деп эсептейт.

Базар мамилесине коошпогон андай ишти аркалоого мамлекеттик бюджеттин чама-чаркы жетишпейт. А бирок Кыргызстанга Казакстандын кымбатбаа көмүрүн сатып келүүгө сарпталчу оңой эмес каражатты көмүр ишканаларын каржылоого жумшоо зарылдыгы кыйладан бери айтылып келатканы менен азырынча бул жаатта жылыш байкала элек.

Кыргызстандын көмүр кен компаниялары жалпы керектөөнүн теңине жакынын гана жаба алышат. Калган отунду Кыргызстан Казакстандан сатып алышка мажбур.

Социализм тушунда жылына 4 миллионго жакын тонна көмүр казып алчу Кыргызстандын ушу таптагы көрсөткүчү 600 000 тоннанын тегерегинде калууда.