Борбор Азия

Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев “Онлайн-платформалар жана онлайн-жарнак маселелери жөнүндө” мыйзамга кол койгону 10-июлда жарыяланды.

Коңшу өлкөнүн бийлиги мыйзам онлайн платформаларды жана онлайн жарнактарды жөнгө салып, блогерлер менен таасирдүү адамдар жарнамадан тапкан “көмүскө кирешесин” ачыкка чыгарып, интернеттеги контентти жөнгө салат деп ишенет.

Казакстанда жаңы мыйзамга ылайык, Маалымат жана социалдык өнүктүрүү министрлиги онлайн платформаларга мониторинг жүргүзөт.

Министрлик интернетте кандайдыр бир мазмунду же жарнаманы мыйзамсыз деп тапса, автордон беш күн ичинде “туура эмес” контентти алып салууну талап кылса болот.

Экинчи тарап ага макул болбосо, үч күн ичинде доо арыз менен кайрыла алат.

Дагы караңыз

"Экономика сөз эркиндигине байланган". ЕККУ эркин медиага кысымды сындады 

Казакстанда 100 миңден ашуун колдонуучусу бар социалдык тармактар (Instagram, Facebook, YouTube, Twitter, Telegram, Tik Tok, VK) өлкөдөгү расмий өкүлүн дайындашы керек.

Буга кошумча Интернет платформалардын интерфейсине казак тилин киргизүү жана модерациялоо пландаштырылууда. Бул тармактын алгоритмине казакча мазмунду модерациялоого мүмкүндүк берет.

Мыйзамга ылайык, онлайн платформалар казак бийлиги “ылайыксыз” деп тапкан мазмунду өчүрүүгө милдеттүү.

Интернетте жалган маалымат тараткан жөнөкөй колдонуучу 69 миң теңге, блогер же коомчулукка таанымал киши 138 миң теңге айыпка жыгылат.

Блогерлер жана салык

Жаңы мыйзамга ылайык, казакстандык интернет колдонуучулар жана укук коргоочулар мыйзамга байланыштуу өз пикирин айтып чыгышты.

Алматынын тургуну Салтанат Казыбаева Инстаграм баракчасына сергек жашоо образын даңазалап жүргөндөрдүн бири. Ал "Настоящее время" телеканалына берген интервьюсунда бардык финансылык операцияларды расмий жүргүзөрүн айткан.

"Мунун баары формалдуу болушу үчүн ар бир блогер юридикалык уюмду каттоодон өткөрүшү керек. Блогер ага даярбы? Анткени мен сыяктуу иштегендерге блогерлик негизги иш эмес. Салык жана башка төлөмдөрдү төгүү үчүн тынымсыз айланган каражаты жокторго ишкерлик баштоо, юридикалык уюм түзүү оңой эмес. Бул мыйзам блогерликти жайылтуу жана блогерлердин акча табышына кадимкидей кыйынчылык жаратат".

Бирок мажилис депутаты Ерлан Саиров мыйзам интернет-сайттардын ишин системалаштырып, соцтармактардын колдонуучуларын өлкөнүн социалдык-экономикалык жүгүртүүсүнө киргизет жана бул чөйрөнү мамлекеттик жөнгө салуунун негизин түзөт деген ойдо.

"Мыйзамдын милдети - өлкөдөгү саясий сепаратизмдин жана экстремизмдин алдын алуу, Казакстандын жарандарын куугунтуктоо, мазактоо, социалдык тармактардагы каржы пирамидаларына азгыруу сыяктуу терс фактылардан коргоо", - деди Ерлан Саиров.

Бирок жаңы мыйзам блогерлер менен интернет эксперттерди чочулатууда. Казакстанда да “жалган маалымат тараткандар” үчүн кылмыш жоопкерчилиги каралган. Укук коргоочулар "бийлик активисттерди бурмаланган маалымат менен жаманатты кылып жатат" деп көп сындашат.

2022-жылы апрель айында Казакстанда Mudarabaн Capital компаниясынын иши боюнча блогерлер Мейржан Туребаев жана Мейирхан Шерниязов кармалган.

Каржы пирамидасына акча салып, алданып калган жабырлануучулар эки таанымал блогерди "алдамчыларды жарнама кылганы" үчүн жоопко тартууну талап кылган.

Дагы караңыз

Казакстанда каржы пирамидасы үчүн соттолгондор ачкачылык жарыялады

Алматынын Алмалы райондук соту вайнерлерди жеңил жаза менен беш жылга абакка кести. Ал эми Mudarabaн Capital компаниясынын 10 кызматкерин сегиз жылдан 17 жылга эркинен ажыратты.

Жаңы мыйзам боюнча өлкөдө “өзгөчө кырдаал” жаралса, бийлик интернетти жапырт өчүрүүгө укуктуу.

Казакстандык укук коргоочулар онлайн платформалар боюнча мыйзам долбоору эч кандай коомдук талкууга коюлбай чукул кабыл алынганын сынга алышкан. Мыйзам мамлекеттик бюджетке киреше бергенден тышкары бир катар чектөөлөрдү да камтый турганын эскертишет.

Астанадагы Юридикалык медиа борборунун директору Диана Окремова "Настоящее время" телеканалына берген комментарийинде мыйзамга кирген "жалган маалымат" түшүнүгү чечмеленбегенин белгиледи.

"Ошол эле учурда “жалган маалымат” деген сөздүн өзү такыр конкреттүү эмес. Бардык нерсе жалган маалымат болушу мүмкүн! Бул зыянсыз маалымат же коркунучтуу маалымат болушу мүмкүн. Тилекке каршы, мыйзамда кылдат талдоо жок. Чынында, бул кайда чойсоң, ошол жакка кете берчү түшүнүк", - деди.

Юристтер Казакстанда онлайн платформалар жөнүндө мыйзам кабыл алууга зарылчылык болбогонун айтышууда.

Анткени учурдагы мыйзамдар бардык жарандарды кирешесинен салык төлөөгө милдеттендирет. Жалган маалымат тараткандар үчүн жоопкерчилик Жарандык, Административдик жана Кылмыш-жаза кодекстеринде камтылган.

Кыргызстандагы жаңырык

Президенттик администрация былтыр ноябрда “Жалпыга маалымдоо каражаттары жөнүндө” жаңы мыйзам долбоорун коомдук талкууга чыгарган. Анын негиздемесинде 1992-жылы кабыл алынган мыйзам заман талабына жооп бербей калганы жазылган.

Документ коомдук талкууга чыгарылгандан кийин өлкөдөгү медиа уюмдар, журналисттер жана бир катар юристтер камтамчылыгын билдирип чыккан.

Мындан тышкары мыйзам долбоорундагы блогерлерди же катталуучусу көп колдонуучуларды медиа катары каттоого милдеттендирүү жобосу түшүнбөстүк жараткан.

Дагы караңыз

"Цензурага жол ачат". Жарандык коомду чочулаткан жаңы мыйзам

Кыргызстанда соңку жылдары ЖМКнын жана бейөкмөт уюмдардын ишине байланыштуу бир катар мыйзам долбоорлору жазылды. Эл аралык жана жергиликтүү медиа эксперттер бул мыйзамдар кабыл алынса, "демократия аралчасы" атка конгон Кыргызстанда сөз эркиндиги чектелерин белгилешет.

Эл аралык Freedom House (FH) уюму “Дүйнөдөгү эркиндик - 2023” аттуу жаңы баяндамасында Кыргызстанды үчүнчү жылы катары менен “эркин эмес” өлкөлөрдүн катарына кошкон. Уюм өлкөдө саясий укуктар чектелип, маалымат каражаттары басымга дуушар болгонун белгилеген.

"Чек арасыз кабарчылар" уюмунун басма сөз эркиндигинин индексинде Кыргызстан былтыркыга салыштырмалуу 50 орунга ылдыйлап, 180 мамлекеттин арасынан 122-сапка жайгашкан.

XX кылымдын башында айрым жадитчи казак айдыңдары мамлекеттик эгемендик жана маданий өз алдынчалык идеяларын көтөрүү менен катар эле “Казакстан” деп аталган гезит чыгарышкан. Тарыхчынын блогу.

Сөз башы

Орусиядагы падышалык режим кулатылган соң бир катар түрк элдеринин алдыңкы айдыңдары автономия маселесин көтөрө башташкан. Автономия – алгачкы кадам, андан ары – толук эгемендик үчүн күрөш жүрөт эмеспи.

Казакстанда жана ага чектеш аймактарда оболу “Алаш Ордо” өкмөтү куралгандыгы, бул автономиялык түзүлүш 1920-жылы болшевиктер тарабынан биротоло жоюлгандыгы жамы журтка маалым.

Дагы караңыз

Ахмет Заки Валиди Тоган – залкар башкыр аалымы

Казакстандагы советтик алгачкы автономия 1920-жылы “Кыргыз АССРи” деп аталып, 1925-жылы гана ал совет орус расмий кагаздарында “Казакстан” деп расмий атала баштаган.

Казактар өздөрүн “казак” деп аташканына карабастан, падышалык жана алгачкы советтик орус адабиятында (1925-жылга чейин) аларды “киргиз”, “киргиз-кайсак” деп атап келишкендиги тарыхнаамада таасын чагылдырылган.

Дагы караңыз

“Алаш” туусун көтөргөн казак айдыңы

Казак айдыңдары жана “Казакстан” саясий термини

Ал эми падышалык Орусиянын ар кыл чөлкөмдөрүндө байырлаган казак тектүү айдыңдар өз улуту жөнүндө жазганда ар дайым “казак” деген этнонимди колдонушкан.

Кийинчерээк Казакстан аймагына бардык эле казак журттары киргизилген эмес. Демек, “казактардын жалпы журту” түшүнүгү азыркы Казакстандын расмий аймагынын алкагынан алда канча кеңири болгон.

Ошондуктан “Омбу казагы”, “Орунбор казагы”, “Кулжа (Иле) казагы” деген сыяктуу түшүнүктөр да болгон.

Дагы караңыз

Казак эл жазуучусу Мухтар Магауин 70 жашта

1984-жылы жарык көргөн “Беш кылым ырдайт” (“Бес ғасыр жырлайды”) деген үч томдуктун жазуучу Муктар Магауиндин редактордугу астында даярдалган алгачкы тому XV кылымдан – XIX кылымдын башына чейинки казак адабиятынын өкүлдөрү болгон акындарга арналган. Алардын чыгармаларында өз улуту “казак” деп гана жазылат.

“Усул-и жадид” (“Жаңы ыкма”) агартуу мектебинин өкүлдөрү (“жадитчилер”) болгон казак мусулман айдыңдары да өз улутун “казак” деп гана аташып, “Ойгон, казак!” деп ураан чакырып, өз элинин калың катмарын билим алууга, өз тарыхын терең үйрөнүүгө чакырышкан.

Айтылуу казак санжырачысы жана тарыхчысы Шаакерим Қудайберди уулу (казакча - Шәкәрім Құдайбердіұлы; 1858-жылы падышалык Орусияга караштуу Семей үйөзүндө Чыңгыз-Тоо жергесинде туулган – 02.10.1931, Казак АССРинде сталинчи болшевиктер тарабынан өлтүрүлгөн) да “казак” этнонимин өз улутунун аталышын билдирүү үчүн ырааттуу колдонгон.

“Казактар да кыргыздардан таркаган” деген жоромолду колдогон бул санжырачы 1911-ж. Оренбург шаарында “Түрк, кыргыз, казак жана хандардын санжырасы” деген аталыштагы тарыхый-санжыралык эмгегин жарыялаган.

“Казакстан” гезити. 1911–1913.

Падышалык доордо казак айдыңдарынын саясий мүдөөсүнүн бир чагылдырылышы 1911-жылдан 1913-жылга чейин жарык көрүп турган мезгилдүү басылманын аталышынан дагы айгинеленет.

Ал гезиттин аталышы – “Казакстан” эле. 1911-жылы “Казакстан” аталышы гезитке берилген чакта бул аталыш болочокку советтик автономиялык жумурияттын расмий аталышы болуп калган учурга чейин дагы 14 жыл бар эле.

“Казакстан” гезити казак айдыңдары тарабынан оболу Астрахан шаарында, андан кийин Орол (Урал) шаарында жарыкка чыгып турган.

Гезиттин алгачкы сандарын чыгарууга каражат табылбай жатканда, анын редактору Элөсиз Буйрин (Елеусіз Бұйрин: 1874–1933) менен жазуучу, акын Гумар Караш (Ғұмар Қараш: 1875–1921) Бакы шаарына барышкан.

Мында алар ажы Зейналабдин Тагы уулу Тагиев (1821 же 1838 –1924) аттуу даңазалуу азербайжан ишкери жана демөөрчүсү менен жолугушкан.

Генерал да болгон ажы Зейналабдин Тагы уулу буга чейин эле мусулман түрк калктарынын арасында агартууну каржылык колдоого алган ишмер катары атыгып келген. Ал “Сабат жана билим жаатындагы басма” ("Nəşri-savad və maarif") аттуу кайрымдуулук корун уюштурган жана каржылап турган.

Кийинчерээк Гумар Караш өзүнүн Э.Буйрин менен чогуу 1911-жылы Азербайжанга жасаган байсалдуу сапарын эскерип, ошондо болочокку “Казакстан” гезити үчүн Зейналабдин Тагы уулу берешендик менен 1000 рубль (сом) акча каржылык көмөк көрсөткөндүгү тууралуу мындайча эскерип жазат:

“...Эми кош айтышып, ажырашаар кезеңде ал: “Казактарга менден салам айткыла; дөөлөт – меники эмес, улуттуку” («Қазақ баласына менен сәлем – дәулет менікі емес, милләттікі») деген сөзүн айтып, көзүнө жаш алды”.

Ал эми Гумар Карашка өз учурунда насыятын айтып жүргөн дагы бир ак сөөк казак айдыңы, айтылуу Жангир хандын небереси Шаңгерей Сейиткерей уулу Бөкөев (Шәңгерей Сейіткерейұлы Бөкеев; (1847–1920) мырза -- “Казакстан” гезитин негиздөөгө мүмкүндүк жараткан экинчи ири демөрчү болгон.

Ал жаңы гезитти чыгаруу үчүн 500 рубль (сом) акча берген.

Дагы караңыз

Тарыхчы Осмонаалынын теги ким?

Шаңгерей Сейиткерей уулу өтө урматтаган киши – америкалык ойлоп табуучу, илимпоз Томас Алва Эдисон (Thomas Alva Edison; 1847–1931) болгону тууралуу казак илимпоздорунун маалыматын маашырлана окудум.

Анткени кыргыз тарыхчысы, жадитчи Осмонаалы Кыдык уулу Сыдыков да ага мезгилдеш жашап, Эдисонду өзгөчө барктаган.

Демек, казак жана кыргыз жадитчилер азыркы кээ бир түркөйлөрдөй “Батыш” деп иши кылып дүңүнөн жаманатты кыла бербестен, илим менен технологияны Батыштан да үйрөнүүгө орток чакырык ташташкан экен.

XX кылымдын башында Эдисондун ысымы азыркы Стив Жобс, Билл Гейтс, Марк Цукерберг, Илон Масктын ысымдарын чогуу алгандан да кубаттуу чыккан болсо керек.

Дагы караңыз

Кыргыз тарыхынын Оренбургда калган издери

Түрк жадитчилеринин өз ара ынтымагы

Демек, Орусиянын оторчулугу доорунда түрк элдеринин жадитчи айдыңдары бири-бирин азыр биз элестеткенден да кубаттуу колдоого алышкан экен, деп тыянак кыла алабыз.

Молдо Кылычтын, Эшенаалы Арабай уулунун жана Осмонаалы Кыдык уулу Сыдыковдун чыгармаларынын кыргыз тилинде (арап арибинде) жарыкка чыгышына татар, башкыр жана казак айдыңдары кандайча колдоо көрсөтүшсө, казак айдыңдарына да татар, башкыр, азербайжан ж.б. түрк калктарынын өкүлдөрү ошондой эле моралдык колдоо көрсөтүшкөн жана каржылык демөөрчүлүк да кылышкан.

Совет доорунда ачык айтылбай келген бул сыяктуу өрнөктөр түрк элдеринин орток маданий жана тарыхый карым-катнашын таасын айгинелеп турат.

Бул айдыңдык жана маданий ынтымак кийинчерээк Алаш Ордо жана Түркстан автономиясы сыяктуу мамлекеттик түзүлүштөр үчүн биргелешип күрөшүүгө руханий пайдубал жарата берген.

Ал эми жадитчилердин “Казакстан” гезитинин аталышы Казакстандагы болочокку эгемен мамлекеттин расмий аталышына карай нур чачкан багытты чагылдырып калды десек жаңылышпаспыз.

Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.