Борбор Азия

1916-жылы бабаларыбыздын Борбордук Азияны жана анын ичинде Кыргызстанды эгемендикке жеткирүү максатында улуттук боштондук көтөрүлүшкө чыгышы, бул көтөрүлүштүн катышуучуларынын жана карапайым калайыктын падышалык Орусиянын жазалоочу аскерлери тарабынан ырайымсыз түрдө жазаланышы, калайыктын бир бөлүгүнүн аргасыздан Кыргызстандын түндүгүнөн жана Жети-Суудан Батыш Кытайга журт которуусу менен байланыштуу Улуу Үркүн окуялары – мындан жүз жыл илгери тарыхыбызда орун алган орчун окуялар. Тарыхчынын түрмөк катары сунуштаган блогу.

1991-жылдан тартып Кыргызстандын жарандык коому жана расмий бийликтери 1916-жылдагы улуттук боштондук көтөрүлүштүн мааракелик окуяларын өзгөчө белгилеп, көтөрүлүш басылгандан кийинки Улуу Үркүндөгү курмандыктарды эскерүү чараларын расмий өткөрүп келишет.

Дагы караңыз

БООМДО ҮРКҮН КУРМАНДЫКТАРЫНА АРНАЛГАН АЙКЕЛ ТУРГУЗУЛДУ

75 жылдык

“Кыргызстан” демократиялык кыймылы (КДК), “Ашар” козголушу жана башка уюмдар жана жарандык коомдун кеңири чөйрөсү “Өмүр көчү – 75” жүрүшүн 1991-жылы жайында (Кыргызстан ал кезде СССРден толук чыккандыгы тууралуу расмий жарыялай элек болчу) өткөрүүгө белендене баштаган. Бул жүрүш 1916-жылдагы улуттук боштондук көтөрүлүш менен Улуу Үркүндүн 75 жылдыгына арналган.

Бул жүрүшкө башат болгон коомдук жыйын 1991-жылы 3-июлда Чүй өрөөнүнүн Сокулук районуна караштуу Асылбаш айылында, ал эми ири коомдук жыйын эртеси күнү Бишкектеги Ала-Тоо аянтында өткөрүлдү.

Ал жыйындарды жана “Өмүр көчү – 75” жөө жүрүшүн Кыргызстандын ошол кездеги бийликтери (президент Аскар Акаев, парламент спикери Медеткан Шеримкулов, борбордук жана жергиликтүү бийликтердин өкүлдөрү) колдоого алышкандыгы, орус тилдүү калайык көбүрөөк болгон шаарча жана кыштактарда ар кандай чагымчыл окуя болуп кетпесин үчүн атайын милиция өкүлдөрү коштоп жүргөндүгү эсте.

Ушул маанилүү жүрүштү колдогон ошондой милиция кызматкерлеринин бири – орус тектүү милиция офицери Виктор Викторович Черноморец анын катышуучуларын коштоп, Бишкектен Балыкчы шаарына чейин чогуу жөө жүргөн.

Дагы караңыз

Улуу Үркүндү эскерген алгачкы жүрүш тууралуу китеп чыкты

Албетте, айрым эскичил кыргыз коммунисттери (анын ичинде тарыхчы Жеңиш Жунушалиев ж.б.) Улуу Үркүндүн 75 жылдыгын расмий белгилөөгө каршы чыгышып, бул көтөрүлүштүн өзү саясий катачылык болгон деп чыгышканына карабастан, жалпы кыргыз коомчулугу дал ушул жүрүшкө жана башка эскерүү чараларына ырааттуу көмөк кылышкан.

Көтөрүлүш менен Улуу Үркүндүн 75 жылдыгы татыктуу белгиленген. Түштүк чыгышында Бедел ашуусуна жана түштүгүндө (Кочкордон ары автобус менен) Торугарт ашуусуна чейин жүрүш жасаган КДКчылар жана “ашарчылар” жетектеген топтор акыры Каракол шаарында жыйынтыктоочу коомдук эскерүү жыйынын өткөрүшкөн.

(Мындай коомдук иш-чараны СССРде 1936–1990-жылдары өткөрүү түшкө да кирмек эмес).

Дагы караңыз

1916: Кайчы пикирлердин эркин айтылышы менен күчтүү эл

100 жылдык

Бул олуттуу тарыхый окуялардын 100 жылдык мааракеси башка борбордук азиялык жумурияттарга салыштырмалуу Кыргызстанда алда канча эркин жана кеңири белгиленди.

Кыргыз Республикасынын ошол кездеги президенти А.Атамбаевдин 2015-жылдын 30-декабрында кол койгон жарлыгына ылайык, 2016-жыл Кыргыз Республикасында “Тарых жана маданият жылы” деп жарыяланды. Анда 1916-жылдагы улуттук-боштондук көтөрүлүштүн 100 жылдыгына арналган иш чараларга өзгөчө маани бериле тургандыгы баса белгиленген.

Андан саал мурдараак, 2015-жылдын 27-майында, Президент А.Атамбаев “1916-жылдагы каргашалуу окуялардын 100 жылдыгы жөнүндө” аттуу жарлыкка кол койгон эл. Мында “Үркүндүн жүрүшүндө набыт болгондордун жаркын элесин түбөлүккө сактоо жана 1916-жылдагы улуттук-боштондук көтөрүлүштүн өлкөнүн тарыхындагы жана кыргыз мамлекетинин курулушундагы татыктуу ордун аныктоо Кыргызстан элинин ыйык милдети деп эсептелсин”, – деп айтылат.

2015-жылдын 12-августунда Президент А.Атамбаев кол койгон “1916-жылдагы каргашалуу окуялардын жүрүшүндө курман болгондордун жаркын элесине арналган мемориал жөнүндөгү” жарлыкта болсо: “Жүз миңдеген адам курман болгон 1916-жылдагы окуялар тарыхыбыздын урунттуу, бурулуш учуру болуп калды. Улуттук-боштондук көтөрүлүшүндө жана андан кийин болгон Үркүндө курман болгондор Кыргызстан элинин мамлекеттүүлүктү түптөөгө умтулуп курман болгон инсандары менен бир катарда турушу керек. Алардын жаркын элесине арналган мемориалды "Ата-Бейит" мемориалдык комплексинин аймагында орнотуу комплексти өнүктүрүүдөгү мыйзам ченемдүү иш болуп калат. Бул мемориал 1916-жылдагы улуттук-боштондук көтөрүлүш кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн тарыхында өзгөчө мааниге ээ экендигин билдирет”, - деп көрсөтүлгөн.

Дагы караңыз

1916: Жүрүшкө чыгуу жана эстелик тургузуу аркылуу бабаларды эскерип...

100 жылдык маараке Кыргызстанда мамлекеттик жана эл аралык деңгээлде белгиленди

1916-жылкы улуттук боштондук көтөрүлүш менен Улуу Үркүндүн 100 жылдыгы Кыргызстанда 2016-жылы расмий түрдө жана кеңири белгилениши – Кыргызстандын бийликтеринин жана жарандык коомунун зор саясий эркти көрсөткөндүгүнүн мөмөсү болду.

Кыргызстандагы оппозициячыл маанайдагы жана башка кыймылдардын бул окуяны ачык-айкын талдаган эркин коомдук жыйындары дээрлик ар дубандагы эл аралык илимий жыйындар менен коштолду. Маселен, мындай ири илимий жыйындар Баткен мамлекеттик университетинде, Ош мамлекеттик университетинде жана Жалал-Абат мамлекеттик университетинде да өткөрүлдү. Аларга президенттик аппаратка караштуу “Мурас” фонду, ар кыл илимий мекемелер жана жергиликтүү бийликтер ырааттуу көмөк көрсөтүштү.

2014-жылы Украинанын Крым жарым аралын жана Донбасстын айрым бөлүктөрүн күч менен каратып алган Орусия бийлиги Кыргызстандагы бул 100 жылдык маараке чараларына аяр мамиле кылып жатты. Маселен, Орусиянын Кыргызстандагы элчиси А.А.Крутько 2015-жылдын 25-декабрында атайын белгилегендей, бүгүнкү демократиялык Орусия Федерациясы 1916-жылкы окуялар жаатындагы Кыргызстандагы мааракелик чараларга колдоо көрсөттү.

“Ата-Бейит” эскерүү жайындагы чаралар

2016-жылдын аяк оона (сентябр) айынын 2синде Бишкектин түштүк-чыгышындагы Чоң-Таш айылына жакын “Ата-Бейит” эскерүү жайында 1916-жылкы улуттук боштондук көтөрүлүштүн каармандарына жана Улуу Үркүндөгү шейит кеткен бабаларга багышталып тургузулган жаңы эстеликти ачуу аземи болду.

Бул салтанаттуу жөрөлгөгө ошол кездеги бийлик жетекчилери – президент Алмазбек Атамбаев, Жогорку Кеңештин төрагасы Чыныбай Турсунбеков, Өкмөт башчы Сооронбай Жээнбеков, Жогорку Соттун төрайымы Айнаш Токбаева жана кеңири коомчулук өкүлдөрү катышып, жаңы эстеликке гүлдесте коюшту.

Салтанат маалындагы сөзүндө президент А.Атамбаев: “1916-жылкы улуттук-боштондук көтөрүлүштө жана Үркүндө шейит болгондор Кыргыз мамлекеттүүлүгүн түптөгөндөр менен бир катарда турушу керек”, – деп баса айтты.

Ал эми 2016-жылы аяк оонанын (сентябрдын) 17синде КМШ мамлекеттеринин башчыларынын мааракелик саммитине катышуу үчүн Бишкекке келген Орусия Федерациясынын президенти Владимир Путин Кыргызстандын президенти Алмазбек Атамбаевдин чакыруусун кабыл алып, Бишкек шаарынан түштүк-чыгыштагы “Ата-Бейит” эскерүү жайына келди жана бул көрүстөндөгү жаңы эстеликке гүл койду.

"Ата-Бейиттеги" жаңы эстеликке гүл коюу аземине Армения президенти С.Саргсян жана Молдова өкмөт башчысы П.Филип да катышты.

Бул иш-чара пост-советтик Орусия Федерациясынын эли да 1916-жылы бейкүнөө курман болгондорду эскерип, тарыхый окуяны калыс баалоодо Кыргызстандын эли менен тилектеш экенин тастыктады.

Албетте, бул көтөрүлүштүн тарыхын бир беткей чагылдырууга умтулгандар да болбой койгон жок. Маселен, тарыхчы Муратбек Иманкулов жазган “Кыргызстан тарыхы” боюнча окуу китепте 1916-жылдык көтөрүлүш тарыхы апыртылып чагылдырылган деп кине коюу далаалаттары да орун алган.

Эскерүү чараларын мурдагы бардык эле президенттер колдошкон

Албетте, мурдагы президенттер Аскар Акаевге жана Алмазбек Атамбаевге бул 75 жана 100 жылдык мааракелерди өткөрүү жаатында “коомчулуктун кысымы болду беле?” деген суроо туулбай койбойт.

Коомчулук өкүлдөрү бул мааракелик чараларга алдын-ала жана ачык камдана башташкан. Демек, жарандык коомдун бийликтерге тиешелүү таасири да болгондугу анык.

1991-жылы А.Акаевдин расмий кеңешчилеринин бири болуп КДКнын беш тең төрагасынын бири, эл жазуучусу Казат Акматов иштеп жаткан. Эл жазуучулары Түгөлбай Сыдыкбеков, Чыңгыз Айтматов, Төлөгөн Касымбеков жана башкалар Улуу Үркүндү эскерүүнү толук колдоп турушкан. Антикоммунисттик коомдук уюмдар, Жогорку Кеңештеги Өмүрбек Текебаев сыяктуу депутаттар, ар дубандагы айдыңдар жана башка коомдук ишмерлер ал кездеги Ак Үйдү мааракелик чараларды өткөрүүгө чакырып, оң таасир тийгизишкен.

2015–2016-жылдары А.Атамбаев жана анын бийликтеги үзөңгүлөштөрү (бөлүм башчы Мира Аскер кызы Карыбаева ж.б.) менен Кыргыз Республикасынын Баатыры Бексултан Жакиев, мурдагы КДКнын башка бир тең төрагасы, философия илимдеринин кандидаты Топчубек Тургуналиев, Кыргызстандын Президентине караштуу Кыргызстандын тарыхын өнүктүрүү боюнча комиссиянын (Т.Кененсариев, Т.Өмүрбеков, К.Молдокасымов сыяктуу) тарыхчы өкүлдөрү байма-бай баарлашкан. Оппозициячыл саясатчы Азимбек Бекназаров да атаандаш илимий-коомдук жыйындардын демилгечиси жана уюштуруучусу болгон. Кыргыз медиасы кеңири чагылдырган бул коомдук маанай Ак Үйгө тиешелүү таасир кылган чыгар.

Дагы караңыз

ҮРКҮНДҮН 90-ЖЫЛДЫГЫН ӨТКӨРҮҮДӨ КАНДАЙ САЯСАТ БАР?

Ошого карабастан, мурдагы президенттер А.Акаев, К.Бакиев, Р.Отунбаева, А.Атамбаев жана Сооронбай Жээнбеков өздөрү деле жекече атуулдук сезими жана саясий эрки менен 1916-жылдагы тарыхый окуяларга байланыштуу ар кыл жылдардагы мааракелик эскерүү чараларын колдоого барышкан деп бүтүм кылууга толук болот.

Дагы караңыз

1916: Орусиянын оторчул саясатынын кесепети

Нурсултан Назарбаевдин туруму

Салыштырсак, Улуу Үркүндү коңшу Казакстандын бир катар чөлкөмдөрү да баштан кечирген. Казактардын айрым топтору Батыш Кытайдагы Кулжа жана Жуңгария аймактары түгүл, Чыгыш Иранга чейин үркүшкөн. Бирок ал кездеги президент Нурсултан Назарбаев 1991-жылы да, 2016-жылы да 1916-жылкы падышалыкка каршы көтөрүлүштүн баатырларын жана кыргын курмандыктарын эскерүүгө багытталган эч кандай коомдук демилгени ачык колдоого алган эмес. Бул тууралуу казакстандык тарыхчылар өздөрү 2016-жылы Бишкектеги ж.б. илимий жыйындар маалында кейип айтып жатышты.

Ал түгүл Н.Назарбаев Бишкекке келээрин келип алып, бирок 2016-жылдын 17-сентябрындагы “Ата Бейиттеги” эскерүү чараларына катышпай койгону эсте.

Бул окуя тууралуу саясатчы, Социал-демократтар партиясынын азыркы төрагасы Темирлан Султанбековдун маалыматына таянып, казакстандык басылмалар да баяндап чыгышкан:

“…Путин мемориалға баруға жиналып жатқанда оның жолын Қазақстанның Тұңғыш-президенті кес-кестеген.

«Ата-бейітке барма, бұл антиресейлік іс-шара» деп азғыра бастаған.

«Қазақстанда мұндай рәсімді Ресейге сыйластық сақтап өткізген жоқпыз. Егер мен бейіт басына барсам қазақтар мұнымды түсінбейді, себебі біз мұндай жарлық шығарған жоқпыз. Атамбаев нағыз «националист», ұлт араздықты қоздырып отыр…», – дейді Назарбаев.

Сұлтановтың (Т.Султанбековдун. – Т.Ч.) айтуынша Назарбаев мұның бәрін Атамбаевтың көзінше айтқан. Мұны естігенде қырғыз басшысының ашуы терісіне сыймай, «арс..» ете қалған.

«Мұндай мемориал орнатқың келсе, кім қолыңды қақты? Сенің жасыңдағы адам Құдайдан қорқуы керек!», – деп жауап қатыпты Атамбаев.

Екі президенттің арпылдасып тұрған біраз бақылған Путин аз-кем ойланып тұрып, ақыры Атамбаевтың соңынан ілесіпті…”

[Булак: Бықай, Думан. Атамбаев пен Назарбаев неге араздасты? Қырғыз саясаткері конфликтінің мән-жайын айтты // dalanews.kz. – 17.2.2022. (Бул текстти аңдоого толук мүмкүн болгондуктан, аны казак тилинде эле бердик. – Т.Ч.). ]

Эми саясатчы Темирлан Султанбековдун өзүнүн “Фейсбуктагы” барагында жазган сөзүнө конок берели (учурда бул коомдук ишмер эл аралык Социалисттик Интернационал уюмунун вице-президенттеринин бири катары иш алып барууда):

“...Окумуштуулар, интеллигенция, коңшу мамлекеттердин элдердин кеңири катмары буга өз өлкөлөрүндө жетише алган эмес, мисалы, Казакстанда, кээ биринде, мисалы, Өзбекстанда, Тажикстанда, Түркмөнстанда, алар аракет кылышкан да эмес. Падышалык режимдин кылычы 1916-жылы биздин ата-бабаларыбызга окшоп бүт Борбор Азиянын мамлекеттерин басып өткөн болсо да. Мисалы, Ислам Каримов ШОСтун (ШКУнун. – Т.Ч.) саммити убагында өткөрүлгөн эки тараптуу жолугушууда Алмазбек Атамбаевге “бул трагедияны эскерүүгө Кремль каршы жана Путин мындай мемориалга эч качан барбайт” деп айткан.

Албетте, орус жетекчилигин ынандыруу кыйын болду, бирок ошентсе да ошол жылдардагы бийлик муну жасай алды.

Ал эми 2016-жылдын 17-сентябрында Россия Федерациясынын Президенти Владимир Путин баш болгон мамлекет башчылары мамлекеттик резиденциядагы боз үйдүн жанында чогулуп, 1916-жылдын мемориалына гүл коюу үчүн кетмек болушкан.

Бирок күтүлбөгөн жерден Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев Владимир Путинди колунан кармап, “Ата-Бейитке” барбоого көндүрө баштады. Анын айтымында, мындай иш чара орустарга каршы багытталган, Атамбаев болсо – “улутчул, түпкү максаты – элдердин арасына чок салуу” экен. Кыргызстандан башка бир да мамлекет бул трагедиянын жүз жылдыгын расмий эскербегенин баса белгиледи казак президенти. Атамбаев болсо адаттагыдай курч жооп кайтарып: “Назарбаевдин жашында Кудайдан гана коркуш керек, курман болгон ата-бабаларды сыйлаш керек!” – деген сөздөрдү айтты. Путин болсо эки президенттин талашын бир да сөз сүйлөбөй угуп турду.

Натыйжада Россия президенти Атамбаевге ынанып, аны менен чогуу Ата-Бейитке гүл койгону кетти. Ал эми Назарбаев дароо аэропортко жөнөп, ал жерден Казакстанга учуп кетти...

Иш-чарадан кийин Путин Алмазбек Атамбаевдин алтымыш жылдыгын белгилөөгө анын Кой-Таш айылындагы үйүнө барды...”

[Булак: Темирлан Султанбековдун “Фейсбуктагы” барагы. – 07.2.2022. ]

“Кыргыз Тарых Коому” барагы бул маалыматты андан ары шардана кылды.

Дегиңкиси, 1916-жылдагы көтөрүлүш тарыхынын мааракелерин мындан ары белгилөөдө жалпы Борбордук Азия жумурияттары өз ара кызматташуусу керектиги айдан ачык.

Жалпысынан, 1916-жылдагы ири улуттук боштондук көтөрүлүш менен Улуу Үркүндүн 75 жылдыгына жана 100 жылдыгына арналган 1991-жылдагы жана 2016-жылдагы мааракелик окуялар мамлекеттик эгемендик үчүн күрөштүн каармандарынын ишмердиги жана алааматтуу кыргындын кайгысы коштолгон доор улут эстутумунан эч качан чыкпай тургандыгын таасын көрсөттү.

Дагы караңыз

Садыр Жапаровдун ата-бабасынын Кытайга сүрүлгөн тагдыры

Быйыл да эскерүү чаралары өткөрүлөт

Азыркы таптагы Кыргызстандын президенти Садыр Жапаровдун ата-бабасынын тагдыры да түздөн-түз 1916-жылдагы көтөрүлүш жана Улуу Үркүн окуялары менен байланыштуу. Анын кеңешчилеринин бири Арслан Капай уулу 1916-жылдагы көтөрүлүш тарыхы боюнча “Мисмилдирик” романын жазган.

Дагы караңыз

"Үркүндө бүтүндөй үй-бүлө кырылган учурлар бар"

Демек, азыркы саясий бийлик ээси да мурдагы президенттердин жолун жолдоп, ар жылы 1916-жылкы боштондук көтөрүлүш менен Улуу Үркүндүн жылдыктарын атайын эскерүү чаралары менен өткөрүүгө белсенет ко деген үмүт бар. Албетте, жылкы сойбой (ыксыз чыгымдарга барбастан) туруп, коомдук эскерүү чараларын байсалдуу уюштуруунун түркүн ыкмалары бар эмеспи.

Кыргызстандагы “Эсимде” изилдөө аянтчасы жана аны колдоого алып жаткан жарандар кезектеги эскерүү жүрүшүн 2023-жылы 11–12-августта уюштурган жатат.

Ал эми 2023-жылы 9-август күнү саат 18:00дө “Эсимде” изилдөө аянтчасы Бишкек шаарында “Үркүндү эскерүү тажрыйбалары” деген темада талкуу өткөрмөкчү. Бул иш-чара маалында “Үркүн бүтсүн” тасмасы көрсөтүлөт да, 1991–2023-жылдардын ичинде 1916-жылдагы көтөрүлүштү жана андан кийинки кайгылуу окуяларды эскерүү жүрүштөрү жана башка иш-чаралар жөнүндө баарлашуу өтөт.

Бул чаралар Кыргызстандагы жарандык коом быйыл дагы 1916-жылдагы каармандарды жана курман болгондорду эскерүү чараларын өткөрүү боюнча демилгелерди колго алып жаткандыгын айгинелейт.

(Түрмөктүн уландысы бар).

Редакциядан: Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.

“Эркин Европа / Азаттык” радиосунун өзбек кызматынын кабарчылары Мексика аркылуу Америкага бара жаткан борбор азиялыктардан кабар алды. Кооптуу жолду тандап, өмүрүн тобокелге салган мекендештердин тагдырын чагылдырган даректүү тасма жакынкы күндөрдө коомчулукка жарыяланат.

"Эркин Европа / Азаттык" радиосунун журналисти Улан Асаналиев, бөтөн жерде оор сыноону баштан кечирип жаткан мигранттардын абалы туурасында айтып берди.

Америкага жетүү кыялы жүздөгөн мекендештерди Мексикада азапка салат

- Жакында Америкага Мексика аркылуу үч ай дегенде жөө-жаландап араң жеткен казак жигит “Азаттыкка” маек куруп, “Кариб деңизинде баратканда кыргыз үй-бүлө баласы менен кайыктан сууга кулап кеткенин” айтты. Кыргызстандын Тышкы иштер министрлиги азыр бул үй-бүлөнүн чоо-жайын тактап жатат. Силер Мексикага барганда эмнелерге күбө болдунар, ал жакта борбор азиялыктар көп бекен?

- Биз бул долбоорду баштардан мурда бир жылга жакын убакыт аралыгында Телеграмдагы тайпаларды мониторинг кылып, карап турдук. Ошол жерде мен байкагандан эки-үч тайпа бар, ар бир тайпанын бери дегенде 10 миңден катталуучусу бар. Анткени Америкага Мексика аркылуу өтүүгө кызыгуу чоң. Менин байкашымча, ал жерде күндө түз эфирлер болуп, Мексика аркылуу өткөндөр, Мексикада тургандар, анан азыр жолго чыгабыз деп камдангандар отуруп алып сүйлөшөт. Айрым күндөрү жүзгө чукул киши түз эфирде болушат. Ошондон улам даректүү тасма тартуу идеясы пайда болуп, жетекчиликке сунуш менен кайрылдык. Сунушубуз колдоого алынып, биз Мексикага барып келдик.

Дагы караңыз

"Америкага азап менен жеттим". Мобилизациядан качкан Азамат, Мексикада турган Касиет

Мен башында Телеграмдагы тайпалардагы кишилердин санын көрүп, алардын көпчүлүгү Кыргызстанда эле отуруп, жолго чыгууну пландап жаткандар болсо керек деп ойлочумун. Бирок Мексикага барганда ал жерде борбор азиялыктардын, анын ичинде кыргызстандыктардын көптүгүнө таң калдым. Мехико шаарынын өзүндө эле бир нече мейманканада уюшуп, андан тышкары батирлерде жашап жаткан кыргызстандыктарды өз көзүм менен көрдүм. Мексикага келгендердин Вотсап тайпаларынын ар биринде бери дегенде 500-600дөн киши бар экен. Мунун өзү азыр жүздөгөн биздин мекендештер Мексикада жүрөт дегенди түшүндүрөт.

- Буга чейин биз байланышкан айрым жарандар Америкага бара турган ушул жолдун азабы тууралуу маалымат берген учурлар болгон. Мексикага жетүүнүн өзү дагы абдан опурталдуу экенин, ал үчүн бир нече мамлекетти аралап өтүүгө туура келерин айтып берген. Азыр ал жердеги кырдаал кандай экен, Америкага өтүү үчүн канча убакыт күтөт, кандай жолдор менен барат, кандай тобокелдиктер тооруйт экен аларды?

- Жол чындыгында абдан татаал. Ошого кайыл болуп, өмүрүн тобокелге салып, өздөрү гана эмес жанында балдарын жетелеп, алардын да жанын тобокелге салып бараткан мекендештер мени таң калтырды. Алар абдан көп, анткени чек арадан үй-бүлө менен өтүү жеңилирээк деген кептер дагы тараган экен. Ошого ишенип, үй-бүлөсү менен жолго чыгып алышат экен. Алар Кыргызстандан Стамбулга учуп, Стамбулдан Европанын кайсы бир шаарларына келип, ал жерден кыргыз паспортуна виза талап кылбаган өлкөлөргө учушат.

Мисалы, Никарагуанын Манагуа шаарына же болбосо Панамага барышат. Анан ошол жактан баштап, Мексика менен чек арага жетиш үчүн жолдун бардыгын мыйзамсыз басып өтүшөт. Мен сүйлөшкөн айрым каармандар ошол Манагуадан Мексиканын Тапачула шаарына жетиш үчүн бери дегенде үч-төрт чек араны мыйзамсыз кесип өткөн. Бул жерде кандайдыр бир система жолго коюлуп калыптыр. Ошол эле Телеграм тайпаларда жол коштоочулары, жергиликтүү тилде аларды “койот” деп коюшат экен, ошолор менен байланышка чыгышат. Алар Манагуага келгенден тарта жолоочуларды акчага Мексикага жеткирет. Жол акысы ар бир киши башына эң аз дегенде 300-400 доллардан башталып, 1500-2000 долларга чейин барат. Айрымдар машине менен жолго чыкса, башкалары чакан бир моторлуу катерлер менен деңиз аркылуу сапарга чыгат.

Кариб деңизин бойлоп, кичинекей кайыкка 10-12 ден киши отуруп, үстүнө куткаруучу жилет кийип, 12-15 саат бою отурган абалда сүзөт. Чек араларды мыйзамсыз бузуп өткөнү үчүн алардын аркасынан чек ара кайгуулдары кубалашы мүмкүн. Ортодо картелдин бандиттери аларды жолдон токтотуп, тоногон учурлар да болот экен. Ошентип Мексиканын Тапачула деген шаарына дейре алардын ар бир мүнөтү тобокелге байланган. Машине менен деле кеткендердин абалы айтып отурса жүрөк түшүрөт. Мени менен сүйлөшкөн бир баланын айтымында, алар кокаин жыттап алып, ашуу, айланма аңгыл-дөңгүл жолдордо полиция кубалап келбесин деп машинени болушунча катуу ылдамдыкта токтобой айдашат экен.

Өзүнүн гана эмес, балдарынын өмүрүн да тобокелге салып...

- Телеграмдагы тайпаларда жолго чыгам дегендердин коопсуздугуна байланыштуу маселе көтөрүлбөсө деле керек. Алар ошого деле кайыл болуп, ушундай азапка баш байлап жатышабы?

Дагы караңыз

Америкага жунгли аралап үч айда жеткен Айжамал

- Америка жетүү кыялы ушунчалык таттуубу, билбейм. Менимче, көпчүлүгү жолдун ошондой азап-тозогун билбейт. Ошол эле Телеграмда көпчүлүгү жетчү жерине жеткенин жазганы менен дээрлик жолдо көргөн азап-тозогу, кордугу тууралуу ачык айтып бербейт. Мисалы, ошол эле Мексикага жеткен же Америкага өтүп алгандар менен сүйлөшкөндө алар эч убакта кайрадан ушул жолду басып өтүүнү каалабай турганын айтышат. Бир кыргыз жигит бул жол психологиялык абалына ушунча таасир эткендиктен, азыр күн сайын Манагуадан Тапачулага бараткан жолдогу пикаптын артында жаткан күндөрү түшүнөн кетпей, чоочуп ойгонорун айтты. Бул чоң кишинин абалы, ал эми ошол жолдогу окуялар ал жердеги беш-алты жаштагы балдардын психологиясына кандай так калтырат? Балдар кичине болгону үчүн билинбей, унчукпай жүрө беришет, бирок анын кесепети кийин келечекте билиниши мүмкүн.

Бир аял Мексикага жетип, Америка менен чек аралаш Рейноса деген шаарына учайын деп жатканда аны аэропорттон Мексиканын миграциялык кызматы кармап калып, камаган экен. Ошол жерден ал “азыр бизди кайра депортация кылып, Манагуага кайра алып барып салса, кайра ошол жолду кантип басып келем? Эмне деген жолго, эмне деген тобокелдикке балдарымды салганымды ошол жерден түшүнүп, өксүп ыйладым” деди. Дагы биринин айтымында, жолдо машинени абдан катуу айдагандыктан кичинекей баласы көңүлү айнып чыдабай, жолду карай тынбай кусуп жатып, 12 сааттын ичинде кадимкидей азып кеткен. Ошондо гана ал баласы эмне болуп кетет деп коркуп, эмнеге аны мындай кыйноого салганын ойлоп, эзилгенин айтып берди.

- Демек эч ким башынан өткөн азапты Телеграм тайпаларда ачык айтып бергиси келбейт. Эмнеге айтып бергенден жазганышат алар же муну артта калган бир жол катары унуткулары келеби? Себеби алар ошондой реалдуу кыйынчылыктарды айтып, жазса, кабарсыз эле жолго камданып жаткандар үчүн бир коңгуроо болот беле?

- Мага ошол тайпалардын ичинде кандайдыр бир табу бардай сезилди. Анткени ошол жол азабы тууралуу бир кеп башталса эле аларды токтотуп, “силер башкаларга тоскоол болбогула” дегендей тыйган сөздөр айтылат. Мен тайпаларда өзүмдүн журналист экенимди билдирген жокмун. Мексикада дагы сенин журналист экенинди билсе эле сүйлөшүүдөн баш тартышат. Атургай менин барганымды билип алгандар тайпага жазып, башкаларды менден оолак болууга, маалымат бербөөгө чакырып жатышты. Мага өзүмө дагы жазып, “кетип кал” дегендей ишарат кылган учурлар болду. Алар “бул маршрут тууралуу медиага маалымат чыкса, анда Мексиканын, Никарагуанын же Американын бийлиги билип калып, бул маршрутту жаап салат, анан бизден кийинкилер келе албай калат, силер башкалардын жолун бууп жатасыңар” деген ойду сиңирип салган экен. Алар негизги максат кандай болсо дагы Америкага жетүү деп ойлошот экен.

Дагы караңыз

"АКШга токой аралап, абакта отуруп жеттим". Кыргызстандыктардын баяны

Эң негизги маселе, эмне үчүн Америкага Мексика аркылуу баруу популярдуу болуп кетти? Америка пандемия учурунда чек араны жөө кесип өтүүгө тыюу салган. Чек арадан машине менен же учак аркылуу өтүү гана мүмкүн болчу. Ошол кезде деле жарандар машине сатып алып, же “койоттордун” жардамы менен дубалдагы жыртыктардан өтүп жүргөн. Былтыртан баштап, ал тыюу жоюлганы чек арада “Америкага өтөм” деген миллиондогон киши чогулуп калган. Ошондуктан чоң тыгынды жаратпоо үчүн Американын өкмөтү ал жерге полицияны алып келип, ошол жерде CBP-1 деген атайын тиркеме иштеп чыккан. Мексиканын аймагына келгенден кийин ошол тиркемени толтуруп, Америкага башпаанек сурап кирүүгө уруксат сурашат. Ошол тиркемени толтургандан кийин, белгилүү бир күн белгиленип, ошол күнү чек ара пунктуна келип өтүүгө шарт түзүлөт.

Бул тиркеме азыр чек арадан мыйзамдуу өтүүнүн бир жолу болуп турат. Бирок ал тиркеме лотерея сыяктуу. Кээ бирөө ал менен эки күндө өтсө, кээ бири кезегин айлап күтөт. Бирок жарандар муну Америкага кирүүнүн жакшы бир жолу ачылды деп жаңылыш түшүнүп жатышат. Анткени бул “сен Америкага кирдиң” деген кепилдик эмес. Сен башпаанек сурап жатсаң, аны негиздеп беришиң керек. Америкага киргенден кийин өз өлкөңдө кандайдыр бир басымга кабылып, чыгып кетүүгө аргасыз болгонуңду далилдеп беришиң шарт. Ошону түшүнбөй, көпчүлүгү “эптеп кирип алсам, андан ары жыргал жашоо болот” деген жалган ишенимге алданат экен.

Мыйзамсыз жол мигранттарды наркокартел, мафиялардын курмандыгына, акча булагына айлантат

- Соңку кездери ал жердеги адамдарды тагдыры туурасында ар кандай имиштерди, тастыкталбаган маалыматтарды угуп жатабыз. Америкага баратып, жакындарын жоготуп алгандар тууралуу сөз болот, бирок реалдуу бирөө-жарымды көрүп, уга элекпиз. Мексикада жүргөндө ошондой учурларды, тагдырларды учураттыңбы? Айтып бергендер болдубу? Үй-бүлө менен баргандар туш болгон коркунучтар кандай экен?

- Мексика дүйнөдөгү кылмыштуулуктун эң ири чордонунун бири. Ал жерде наркокартель, мафия дээрлик башкарган шаарлар бар. Мисалы, чек арага жакын жайгашкан Рейноса шаары дүйнөлүк кооптуу шаарлардын рейтингинде алтынчы орунда турат экен. Ал эми ошол шаар аркылуу АКШга өтөм деген борбор азиялыктардын, анын ичинде кыргызстандыктардын саны абдан көп. Биз ошол шаарга барсак, бир эле мейманкананын ичинде 150гө жакын кыргызстандык жаран жашап жатат. Чек арада чиркөө бар экен, ал жерге акчасы түгөнүп калгандар жатып, тамак ичишет.

Көпчүлүк мигранттарды ошол Мексикадагы барчу жерине жеткиче тоноп кетишет экен. Мен сүйлөшкөн адамдардын дээрлик бардыгы тонолгонун айтып беришти. Автобуста баратканда эле аларды токтотуп, беткап кийгендер кирип келип балдардын памперсине чийин аңтарып-теңтерип, акчасын алып коет экен. Бирөөнүн бутунан алтын чынжырчасын чечип алыптыр. Аялдарды аялдар тонойт экен. Ошондуктан жолго чыккандар жанына көп акча салбай, карточкалар менен жүргөнгө аракет кылат. Бул жерде адамдарды чек арадан картелдердин адамдары гана өткөрөт. Аларды адам ташуу боюнча мафиянын кызматкерлери десек болот.

“Койоттордун” баары алар менен байланышта болуп, алардын уруксаты менен гана элди ташыйт. Арзан маршрут тандагандар жол акыга 300-400 доллар бергени менен Мексиканын чек арасына чейин жөө, жунглини аралап барышат. Мисалы, кыргыздардын көпчүлүгү коопсузураак деп киши башына 800-1200 доллар төлөп машине менен же катер менен кеткен маршрутту тандашат экен. Мексикалыктар алардын акчалуу экенин билип алып, кадимкидей эле аңчылыкка чыгышат.

Рейносо шаарында картелдин кишилери көчөдө жалгыз жүргөндөрдү уурдап кетип, сабап, акча талап кылышат. Барымтада отуруп, акча берип кутулгандар да бар экен. Азыр Чикагодо жүргөн бир жигитти автобуста кетип жаткан жеринен тапанча менен коркутуп, барымтада эки күн кармап отурган экен, достору акча берип жатып араң куткарып алышыптыр. Ал райондор картелдин аймагы болгон үчүн полиция коркуп кире албасын ачык эле айтат экен. Кыргыз балдар өмүрүн тобокелге салып, кирип барып куткарып чыккан экен.

Алар күткөн Америка менен алар жеткен Американын ортосунда айырмачылык абдан чоң

- Миграциялык кызматтар жарандарга ошол бара турган өлкөнүн тилин үйрөнүп, болушунча мыйзамдуу жол менен барууга чакырып келет. Бирок иш жүзүндө жарандар өз өмүрүн тобокелге салгандан кайра тартпай барып жаткан экен. Кимдер кетип жатыптыр, кандай катмар, аларды жетелеген, кызыктырган негизги максат эмне, өздөрү ой бөлүштүбү?

- Ар кандай катмардагы кишилер кетип жатат, бирок арасында балалуу үй-бүлөлөр көп. Биз Рейносо шаарына учканда 150 орундуу самолеттун ичинде 50 кишиси кыргызстандыктар болду. Алардын ичинде төрт үй-бүлө үчтөн балдары менен бар эле. Андан башка дагы борбор азиялыктар болду. Ошондо 150 орундуу самолетте 80ге чукул борбор азиялык ошол Мехико ситиден Рейносо шаарына учуп бардык. Бул бир эле рейс, ал эми андай рейстер күн сайын учат. Мексикага жеткендердин дээрлик 95 пайызы Америкага өтөт. Бирок алардын баары Америкада калат деген кепилдик жок. Анткени аларды ичинен депортация болгондор бар. Өзү күткөндөй жумуш таба албай жаны кыйналганда кайра Кыргызстанга кайтып кеткендер да жок эмес.

Себеби, алар күткөн Америка менен алар жеткен Американын ортосунда айырмачылык абдан чоң. Биринчиден, жумуш жок. Алар жанагы Ютубдагы видеолордон көргөндөй трактарды айдап, укмуш акча табабыз деген үмүт менен барат да. Көпчүлүк үй-бүлөлөргө кредиттик тарыхы жок болгону үчүн эч ким батир бербейт, мындан улам мейманканада жашоого аргасыз болот, тамак сатып жейт, акчасы түгөнө баштайт. Иштөөгө уруксаты жок болгон үчүн болгону жеткирип берүү кызматында гана иштешет. Ал үчүн дагы бирөөнүн аккаунтун ижарага сатып алып иштешет. Сот болгонго чейин алар ошентип мыйзамсыз иштеп турууга аргасыз.

Ар кандай басымга учурап, башпаанек сураганга аргасыз болгондор да бар экен. Бирок мен көргөндөрдүн 95 пайызы эч кандай басымга учураган эмес. Алардын Америкага киргендеги башпаанек сураган негиздери дээрлик жасалма десек болот. Ал эми негизги максат - акча табуу. Америкада айлык чоң, жакшы акча тапса болот деп ойлошот. Биздин чөлкөмдө виза алуу кыйын болгондуктан ушундай мыйзамсыз жолду тандоого аргасыз болгонун айтышты. Былтыркы статистиканы карасак, Кыргызстанда виза алам деп Америка элчилигине тапшыргандардын 42 пайызы алган эмес. Бирок кандай шарт болбосун жарандар мыйзамдуу жолду тандашы керек.

Он төрт жашар кызын Мексикада жоготуп жиберген үй-бүлөнүн үнсүз ыйы, азабы

- Мексикада жүргөндө сага таасир эткен же жүрөгүңдө калган окуялар болдубу?

- Тихуана шаарында бир аз абал башкачараак, тынчыраак. Бирок ошол жерден дагы бир мекендеш менен сүйлөштүк. Ал чек арадан 14 жаштагы кызын жоготуп жиберген, бирок бул тууралуу эч кимге ачык айткысы келбейт.

Кариб деңизине түшүп кеткен үй-бүлө тууралуу укканбыз, бирок маалымат ырастала элек. Биз укпаган, көрбөгөн, айтылбай калган канча тагдырлар ошол опурталдуу жолдо сынып, талкаланып жатканын ким билет? Күйөөсүнүн көзүнчө аялын зордуктаган учурларды өздөрү айтып беришти.

Булардын баарын эч ким ачык айтпайт, табу болуп калган. Ошол окуялар ачык айтылбай калганы үчүн бул маршруттар популярдуу болуп, элдин агымы токтобой жатат. Баарынан да жүрөктү ооруткан нерсе ошол өздөрүнүн өмүрүн аябаганы аз келгенсип, чиедей балдарынын жетелеп ошондой тобокелге баргандарын тушүнүү кыйын. Алар Америкага балдардын келечеги үчүн бара жатканын айтышат, бирок жакшы келечек үчүн аларды кенедей кезинде ушундай тобокелдикке салып, психологиялык жактан сокку уруунун өзү чектен чыгуу дейт элем. Балдар кичине болгон үчүн азыр маани бербеши мүмкүн, бирок бул кыйынчылыктар кийин алардын аң-сезимине, жашоосуна таасир этиши мүмкүн.

- Өзбекстанда жарандардын Мексика аркылуу Америкага жеткирем деп алдаган шылуундар кармалганы тууралуу маалыматтар чыгып жатат. Кыргызстандыктар арасында дагы ошентип алданып, ара жолдо калган учурлар бар бекен?

- Өзбекстан балким жабыгыраак өлкө болгону үчүн эл көбүрөөк ошондой маалыматка ишенип, 15 миң, 50 миң долларга чейин акчасын шылуундарга төлөшөт экен. Алар жарандарды жанагы эле кооптуу жол менен Мексикага жеткирип коет. Ал эми кыргызстандыктар Телеграм каналдардагы тайпаларда сүйлөшө берип, өздөрү жолго чыгышат экен. Мен “акчага сени жеткирем” деген кызматтарды Кыргызстандан байкай алган жокмун. Бирок ошол эле чаттарда авиабилет саткан компанияларды жарнамалап, вакцина ала турган жерлерди жазып, жол көрсөткөндөй болушат экен.

Менимче, ошол тайпанын артында тургандар билеттерди сатуу жана Америкага киргенден кийин сотто колдоно турган жасалма кейстерди жазып берүү менен акча табышат окшойт. Тейлөө менен киреше табышат дегендей. Башында мындай тайпаны активдүү кармоого эмне кызыкчылык бар деген суроо мени абдан кызыктырган. Мисалы андай топтордун биринде 20 миң киши бар. Бирок тайпанын ичинде үстүрт гана маалыматтар айтылат. Ал жерде айсбергдин учу гана көрүнөт, анын түбүндө эмне болуп жатканы тууралуу маалымат жок. Америкага барганда аларды эмне күтөт, баары эле ошол башпаанекти ала алабы, жакшы иштеп акча таап кете алабы - бул маалыматтар жок. Эл Америкага жетип алгандан кийин кыйналып, эки метрлик комнатада жатып, акча таба албай жатса дагы баары жакшы дей берет экен. Ушунча жолду басып, жетип алгандан кийин “жаман абалдамын, акча таба албай жатам” деп ачык айткандан көбү уялат.

Жолдо калган, талкаланган тагдырлар тууралуу коомчулук кабарсыз

- Америкага бара жаткандар тууралуу бирин-экин имиштер чыгып калганда эле алардын тагдырына кызыгып, тийиштүү кызматтар алардын чоо-жайын тактаганга аракет кылып жатат. Ал жерде оор абалда калып, тагдыры талкаланып жаткан адамдар кимге кайрылып, кимден жардам сурашат экен? Алар кимге ишенет?

- Көйгөйү барлар расмий органдарга кайрылганын учурата алганым жок. Мисалы, Мексикада акчасы жок калгандар же ооруп калгандар кайра ошол эле Телеграм, Вотсап тайпаларына жазып кайрылышат. Ал жердегилер 50-100 доллардан чогултуп жардам кылат. Мениче, алар расмий органдарга кайрылгандан кооптонот. Кайра эле бирдеме айтса, баягы маршрут тууралуу маалымат ачыкка чыгып, Америкага карай жол жабылып калат дегендей ой менен жашайт.

Айталы, медиага чыгып, интервью бергендердин баарын дароо ошол тайпаларда жектеп киришет. Өкмөт аларга кандай жардам бере алат? Өкмөт эң негизгиси ошол маалыматтык жактан жардам бериши керек. Атайын маалыматтык кампания жүргүзүп, бул жол кооптуу экенин, жолдо жоголгондор, зордукталгандар барын коомчулукка ачык айтыш керек. Мыйзамдуу жол менен баргыла деген түшүндүрүү иштери жүрүшү керек го дейм. Талдоочулар баары виза маселесине барып такаларын айтып жатышат. Анткени мекендештер виза алып, АКШга барып, ал жерде кайра эле мыйзамсыз калган учурлар бар. Ошондуктан жарандарга болгон ишеним жоголгон, балким ошол себептен азыр виза бербей коет.

Өкмөттөр арасында бир диалог болуп, балким иш квоталары ачылып, мамлекет расмий түрдө жөнөтүп турса, же өкмөт болбосо дагы чоң компаниялар менен келишим түзүп, жумуш орундарына жибергендей шарттар каралса, маселе чечилмек. Жарандар жанын тобокелге салып, мыйзамсыз жолду балким тандабайт эле. Бул жол аркылуу баргандарды токтото албаса да аларды азайтуу жолдорун издөө маанилүү.