Экономика

24-февралда Москвага барган Кыргызстандын президенти Садыр Жапаровдун эки күндүк иш сапары жыйынтыкталды. Октябрдагы толкундоодон кийин бийликке келген Садыр Жапаров биринчи жолку чет мамлекетке сапарын Орусиядан баштады.

Кыргызстан Орусияны өзүнүн стратегиялык, экономикалык жана аскердик союздашы санайт.

Жапаров Орусиядагы сапарын жыйынтыктап жатып, 25-февралда Москва шаарындагы Кремл дубалынын жанындагы Белгисиз жоокердин күмбөзүнө гүлчамбар койду.

Кол коюлган келишим

Орусия товарларды маркирлөө иши үчүн Кыргызстанга кайтарымсыз түрдө 623 млн. рубль бөлдү.

Кыргызстанда товарды маркировкалоо системасын түзүүгө жардам берүү боюнча өкмөттөр аралык келишимге Орусиянын Өнөр жай жана соода министри Денис Мантуров менен Кыргызстандын вице-премьер-министри, Финансы жана экономика министри Улукбек Кармышаков кол койду. Бул тууралуу Орусиянын Өнөр жай жана соода министрлигинин сайтында жазылды.

Андагы маалыматка караганда 2019-жылы Кыргызстан Орусиядан техникалык жардам берүүнү суранган. Долбоорду ишке ашыруу 2020-жылы декабрда макулдашылган. Анын жыйынтыгында Орусия Кыргызстанга кайтарымсыз 623 млн. рубл жардам бермей болду. Өнөр жай жана соода министри Денис Мантуров товарды маркировкалоо системасын жолго салуу менен көмүскө экономиканын көлөмүн азайтууга мүмкүнчүлүк түзүлөөрүн белгиледи.

2020-жылы ошол кездеги премьер-министр Мухаммедкалый Абылгазиев 27-январда өкмөттүк жыйынында сүйлөгөн сөзүндө Кыргызстанда көмүскө экономиканын деңгээли болжол менен 130 миллиард сомду же ички дүң өнүмгө карата 23,6% түзөрүн билдирген.

Президент болуп быйыл 10-январда шайланган Садыр Жапаров Орусияга иш сапар менен 24-февралда барды. Ал Орусиянын президенти Владимир Путин баштаган бийлик өкүлдөрү, ишкерлер менен жолугушту. Жапаров орусиялык ири бизнес өкүлдөрү менен болгон жолугушууда өлкөдөгү келечектүү экономикалык долбоорлор жөнүндө айтып берип, активдүү кызматташууга чакырды.

Москваны кызыктырган Баш мыйзам

24-февралда президент Садыр Жапаров Москвада Орусиянын лидери Владимир Путин менен жолугуп, аны Кыргызстанга расмий сапар менен келип кетүүгө чакырды. Ал эми орус лидери Кыргызстанда «ички саясий абал турукташат» деген ишенимде экенин айтып, өлкөдө Конституциянын өзгөртүлүп жатышын кубаттады:

«Сиздин өлкө ичиндеги мерчемдеген иш-чараларыңыз, анын ичинде Баш мыйзамга түзөтүү киргизүү республикадагы туруктуулукка, мамлекеттин ырааттуу өнүгүшүнө жана эки тараптуу байланыштын чыңдалышына өбөлгө болот деп ишенебиз. Орус тилинин макамын расмий тил катары сактап калганыңар биз үчүн да, силер үчүн да маанилүү. Айрыкча, кыргызстандыктар үчүн Орусиядан иш табууга бул жакшы мүмкүнчүлүк болуп, кошумча сынактарга киришпейт».

Владимир Путин былтыр Кыргызстандагы октябрь окуяларын «кыргыз элинин шору» деп баалап, өлкөдө саясий түшүнүк өнүгө электигин, ар бир шайлоо башаламандык менен коштолорун айткан.

Садыр Жапаров Кыргызстанда саясий жактан кыйын болуп жатканда Владимир Путиндин жеке колдоосуна ыраазычылык билдирип, Кыргызстан Орусия менен мурда жетишилген келишимдердин баарын сактоону улантарын билдирди:

«Биз КМШ, ШКУ, ЖККУнун алкагында кызматташууну уланта беребиз. Бул уюмдар биздин өлкөнүн негизги саясий жана экономикалык багыттары болуп саналат. Пандемия убагында Орусия көрсөткөн жардам үчүн ыраазычылык билдирем жана сизди Кыргызстанга келип кетүүгө чакырам».

Садыр Жапаров 25-февралда болсо Орусиянын Мамлекеттик Думасынын төрагасы Вячеслав Володин менен жолугушту. Анда Володин да кыргызстандыктардын мамлекеттик башкаруу системасы боюнча жасаган тандоосун, Конституциянын жаңы долбоорунда орус тилинин расмий макамынын сакталып калганын колдоду.

Кыргыз президенти ушул эле күнү Орусиянын өкмөт башчысы Михаил Мишустин менен да жолугушту. Мишустин Орусия Кыргызстандын тышкы соода боюнча алдыңкы өнөктөштөрүнөн экенин, коронавирус пандемиясынын кесепетинен улам төмөндөп кеткен соода байланыштарды калыбына келтирүүгө болорун билдирди.

Эл аралык мамилелер боюнча эксперт Эдил Осмонбетов Кыргызстандын кайра президенттик башкарууга багыт алышы Орусия үчүн оңтойлуу деп эсептейт:

«КМШ өлкөлөрү, анын ичинде Кыргызстандын коңшуларында президенттик башкаруу. Орусия, Казакстан, Өзбекстан болобу, маселени бир эле киши чечет. Муну айрымдар авторитардык система деп атайт. Убагында Кыргызстан парламенттик башкарууга өтүп жатканда Орусиянын ошол кездеги президенти Дмитрий Медведев «Бул туура эмес. Биз бир багыт менен кетишибиз керек» деп айткан. Парламенттик мамлекетте бийликтин көп борбору болгондуктан анын баары менен сүйлөшкөнгө туура келет. Президенттик башкарууда маселе бир эле киши менен сүйлөшүлүп чечилет. Бул аларга ыңгайлуу».

Кыргызстанда 10-январда мөөнөтүнөн мурда өткөн президенттик шайлоо менен кошо башкаруунун формасын аныктоо боюнча референдум да болгон. Анда шайлоочулардын басымдуу бөлүгү президенттик башкаруу системасын тандаган эле.

Президент Садыр Жапаров Орусиядагы иш сапарынын алкагында 24-февралда Москвада мекендештер менен жолугушуу өткөрүп, мигранттардын үнүн укту.

Иш сапардын жыйынтыгы

Кыргызстандын президентинин басма сөз кызматы кабарлагандай, тышкы иштер министри Руслан Казакбаев иш сапарда бюджетти колдоо, коронавируска каршы эмдөө тууралуу Орусия менен сүйлөшүү болгонун билдирген. Газдын баасын төмөндөтүү, Кыргызстанда логистикалык борборлорду ачуу маселеси да каралды.

Садыр Жапаров 24-февралда Орусиядагы иш сапарынын алкагында Москвада кыргызстандыктар менен жолукту. Анда Кыргызстанда Орусиянын бир-эки банкынын өкүлчүлүктөрү ачыларын билдирип, Орусиянын Федералдык миграция кызматынын «кара тизмесине» кирип калган кыргызстандыктардын да маселесин көтөрдү:

«2021-жылдын 1-январына карата Орусиянын аймагына кирүүгө 49 миң 300 адамга тыюу салынып, «кара тизмеги» киргизилген экен. Эки жолу административдик тартипти бузсаң ушул тизмеге киресиң. Алар: жол эрежесин бузуу, чылымды туура эмес чегүү сыяктуу болбогон шылтоолор менен мигранттарды кыйнашат. Биз бул тартипти өзгөртүү боюнча сунуш беребиз. Мисалы, административдик тартипти бузуунун санын көбөйтүү, айып эле салуу боюнча».

Президент Жапаров 25-февралда орусиялык 40ка жакын ири бизнес өкүлдөрү менен жолугугуп, аларды Кыргызстанга инвестиция салууга чакырды.

Бул сапарда кандай келишимдерге кол коюлганы азырынча ачык жарыялана элек. Бирок талдоочулар бул Садыр Жапаровдун президент катары чет өлкөгө алгачкы сапары экенин айтып, ири долбоорлор боюнча келишимдерге кол коюлбай турганын алдын ала эле айтышкан.

Тышкы иштер министри Руслан Казакбаев президент Жапаровдун иш сапары алдында «Азаттыкка» интервью берип, коронавируска каршы 500 миң доза вакцина, Кыргызстанга гранттык жардам жана Евразия өнүгүү фондунан 100 млн. доллар жеңилдетилген насыя алуу боюнча сүйлөшүүлөр болорун айткан.

Эл аралык мамилелер боюнча адис Айболот Айдосов расмий Бишкек менен Москванын экономикалык алакасы тууралуу мындай деди:

«Биздин экономика жана ар кандай эл аралык долбоорлор Орусия менен байланышкан. Ошондуктан каалайбызбы – каалабайбызбы алар менен достук мамиледе болушубуз керек. Азыр Кыргызстан Орусияга сунуштай турчу чоң деле долбоор жок. Бул иш сапар жөн гана таанышуу иретинде болуп жатат».

Орусия – Кыргызстандын негизги саясий да, экономикалык да өнөктөштөрүнүн бири. Былтыр он айдын жыйынтыгы менен эки өлкө ортосундагы соода жүгүртүү 1 млрд. 257 млн. доллардан ашкан.

Соңку жылдары товар жүгүртүүдө Кытай алдыңкы орунга чыкса да, Орусия Кыргызстанды негизги стратегиялык товарлар менен камсыздайт, Бишкек газ, мунай затын Москвадан сатып алат. Бирдиктүү бажы базары – Евразия экономикалык биримдигинин мүчөсү. Мындан сырткары Орусия Кыргызстандын аскердик тармактагы башкы өнөктөшү.

Садыр Жапаровдун маалыматына караганда, 2020-жылы Кыргызстандын Ички дүң өнүмү (ИДӨ) 598 млрд. сомду түздү. Анын ичинен 197 млрд. сому мигранттар которгон каражат. Башкача айтканда, былтыр эмгек мигранттардан 2,3 млрд. доллар келген. Бул ИДӨнүн 30% түзөт. Анын көбү Орусияда жүргөн журтташтарга туура келет.

Орусиянын Ички иштер министрлигинин расмий маалыматына ылайык ушул тапта 750 миңден ашуун кыргызстандык миграциялык каттоодо турат. Расмий эмес маалыматта Орусияда милллиондой кыргыз мигранты жүрөт деп айтылат.

Кыргызстанда Орусиянын бир нече аскердик объектиси бар. Алардын эң чоңу - Канттагы аскердик аба базасы. Буга чейин Орусиянын Кыргызстандагы аскер объектилери бирдиктүү аскердик аба базасына бириктирилген. Анын курамына Канттагы аскер-аба майданы, Ысык-Көлдөгү Кой-Сары жана Кара-Булуң торпеда сыноо полигону, Чалдыбардагы байланыш түйүнү жана Майлуу-Суудагы сейсмикалык борбор кирет.

Москвага расмий иш сапар менен барган мамлекет башчы Садыр Жапаров Орусиянын президенти Владимир Путин жана Орусиянын бир катар жогорку даражадагы кызмат адамдары менен жолугушуу өткөрдү. Андан тышкары Москвадагы мекендештер менен атайын жыйын өткөрүп, суроолоруна жооп берди.

Кыргыз-орус алакасынын жаңы барагы

24-февралда президент Садыр Жапаров Москвада Орусиянын лидери Владимир Путин менен жолукту. Жапаров алгачкы иш сапары Москвадан башталып жатканына кубанычта экенин билдирип, Путинди Кыргызстанга расмий сапар менен келип кетүүгө чакырды.

Конок ээси жогорку даражалуу мейманды кызматка кириши менен куттуктап, Кыргызстанда "ички саясий абал турукташат" деген ишенимде экенин айтты. Ошону менен бирге орус тилинин ролу тууралуу кенен пикирин ортого салды:

«Силердин өлкө орус тилинин макамын мамлекеттик тил катары сактап калганыңар биз үчүн да, силер үчүн да өтө маанилүү. Айрыкча, кыргызстандыктар үчүн Орусиядан иш табууга бул жакшы мүмкүнчүлүк болуп, кошумча сынактарга киришпейт. Айрыкча, сиздин бул маселеге карата мамилеңиз биз үчүн өтө маанилүү. Биз кыргызстандыктар орус тилин терең өздөштүрүүсү үчүн мүмкүнчүлүктөрдү түзөбүз. Буга байланыштуу атайын пландарыбыз бар», - деди Путин.

Жапаров өз сөзүндө Орусиянын колдоосуна ыраазычылык билдирди.

«Биз КМШ, ШКУ, ЖККУнун алкагында кызматташууну уланта беребиз. Бул уюмдар биздин өлкөнүн негизги саясий жана экономикалык багыттары болуп саналат. Пандемия убагында Орусия көрсөткөн жардам үчүн ыраазычылык билдирем жана сизди Кыргызстанга келип кетүүгө чакырам», - деди.

Мамлекеттик Думанын төрагасы Вячеслав Володин менен жолугушуу өттү. Анда Вячеслав Володин кыргызстандыктар мамлекеттик башкаруу системасы боюнча тандоо кылганын жана Баш мыйзамдын жаңы долбоорунда орус тилинин расмий макамынын сакталып калганын канааттануу менен белгиледи.

Володин орус тили окутулган жана расмий тил катары колдонулган өлкөлөрдүн жарандарына Орусиянын аймагында бир катар жеңилдиктер каралганын белгиледи. Мындай мүмкүнчүлүк учурда Кыргызстан менен Беларустун жарандары үчүн жеткиликтүү экенин билдирди.

Президент Садыр Жапаров жаңы тарыхтагы кыргыз-орус мамилелери бардык чөйрөлөрдө кызматташууну тереңдетүү келечеги бар экенин айтып, стратегиялык өнөктөштүккө эки тарап тең эч качан шек келтирбегенин белгиледи.

Кыргызстандын лидери мындан тышкары орус өкмөт башчысы Михаил Мишустин, Федерация кеңешинин төрайымы Валентина Матвиенко менен жолукмакчы.

Жапаровду эки вице-премьер-министр баш болгон жоон топ делегация коштоп жүрөт. Анын курамында тышкы иштер министри Руслан Казакбаев, президенттик аппараттын жетекчиси Сүйүнбек Касмамбетов, биринчи вице-премьер-министр Артем Новиков, вице-премьер-министр Улукбек Кармышаков болуп баш-аягы сегиз министр бар.

Андан тышкары Кыргызстандын Орусиядагы элчиси Гүлнара-Клара Самат, Инвестицияларды илгерилетүү жана коргоо боюнча мамлекеттик агенттиктин директору Алмамбет Шыкмаматов, Бишкек шаарынын мэринин милдетин аткаруучу Бактыбек Кудайбергенов да Москвага барды.

Сапардын алкагында Кыргызстанга берилчү вакцина, гранттык жардам жана жеңилдетилген 100 млн. доллар насыяны алуу, газ, темир жол жана учак каттамдары боюнча сүйлөшүүлөр болору кабарланган.

Садыр Жапаровдун мигранттарга берген убадасы

Орусиянын Федералдык миграция кызматынын “кара тизмесине” кирип калган кыргызстандык мигранттарды андан чыгаруу жана айыппул сыяктуу же башка административдик чараларга алмаштыруу боюнча эки тараптуу сүйлөшүүлөр улантылат.

Бул тууралуу президент Садыр Жапаров 24-февралда Орусиядагы иш сапарынын алкагында Москвада мекендештер менен жолугушуусу учурунда айтты.

Жапаров жолугушууга катышкан кыргызстандыктарды ошол өлкөнүн мыйзамдарын жана эрежелерин так сактоого чакырып, эки мамлекет ортосундагы авиакаттамдарды көбөйтүү боюнча иш жүрүп жатканын, жакын арада маселе оңунан чечилерине үмүт бар экенин айтты.

Орусиядагы кыргызстандык мигранттарды социалдык жактан коргоо жана медициналык тейлөө маселесине токтолуп Жапаров буга чейин жетишилген натыйжага карабастан медициналык камсыздандыруу көйгөйү чечүүнү талап кылып жатканын белгиледи.

Президент диаспора өкүлдөрүнө Кыргызстанга көрсөтүп жаткан жардамы үчүн ыраазычылык айтты.

Жолугушууда Садыр Жапаров “Мекенчил” партиясы парламенттик шайлоого дагы катышпай турганын билдирди.

Жапаров буга чейинки элдик толкундоолор шайлоолордун ыпылас өткөнүнөн улам болгонун белгилеп, ушундай чечим кабыл алынганын айтты.

«Административдик ресурс колдонулду деген сөздөн алыс бололу, мурункулардын катасын кайталабайлы дегендиктен катышпайт деп чечтим. Парламенттик шайлоого дагы катыштырбайбыз. Мындан ары шайлоолор таза болот. Административдик ресурс колдонулбайт, сатып алуу дагы болбойт. Жергиликтүү кеңештерге жана Жогорку Кеңешке шайлоо таза өтөт», - деди Жапаров.

Жапаров менен жолугушууга катышкан кыргызстандыктар Орусиядагы банк карталары менен Кыргызстанга барганда банкоматтан акчасын чыгара албай кыйналарын айтышты.

Жапаров бул маселени орус президенти Владимир Путин менен талкуулап, оң жооп алганына токтолду.

“Владимир Владимирович менен сүйлөшкөндө мен ушул маселени көтөрдүм. Кыргызстанга Орусиянын банктарын ачууга сөз берди. Өкмөткө команда берип, банктары жакында ачылат Кыргызстанда, Кудай буюрса. Бул мен көтөргөн маселе болду. Сурандым. Бир-эки банк ачыла турган болду”.

Президент Садыр Жапаров мугалимдердин маянасы тууралуу суроолорго мындай жооп узатты.

Иш сапардын күңгөй-тескейи

Тышкы иштер министринин мурдагы орун басары, дипломат Аскар Бешимов Садыр Жапаровдун президент катары алгачкы чет элдик сапарында ири долбоорлорго байланыштуу келишимдерге кол коюлбай турганын айтып, аны мындайча түшүндүрдү.

«Бул иш сапарды бет ачар деп айтса болот. Себеби, биздин президент Кыргызстанда белгилүү саясатчы болгону менен эл аралык айдыңда анча таанымал эмес. Орусиянын президенти жана жогорку кызмат адамдары менен жолугуп көз караштарды аныктап алуу процесси жүрөт. Ошондуктан менин жеке пикиримде бул сапарда чоң келишимдерге кол коюлбайт».

Орусиянын «РИА Новости» агенттиги 24-февралда Садыр Жапаровдун интервьюсун жарыялады. Анда кыргыз президенти Орусия Кыргызстандын ишенимдүү союздашы экенин айтып, тышкы саясатта Кыргызстан эгемендик алгандан бери боло келгендей эле Орусия стратегиялык өнөктөш экенин билдирген. Ошондой эле Орусиядан ири ишканалардын эле эмес, орто жана чакан бизнестин өкүлдөрүн да Кыргызстанга алып келүү аракети болорун айткан.

Мурдагы экономика министри Эмил Үмөталиев экономикалык кызматташтык тууралуу мындай деди.

«Коомчулукка ачык айтылбаган, бирок көмүскөдө сөз болчу иштер бар деген пикирдемин. Мисалы, Кыргызстан аркылуу өтчү газ кууру боюнча маалымат жок. «Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан» темир жолу долбоору тууралуу диалог кылыш керек. Андан тышкары Канттагы аскер-аба майданы боюнча да маселе көтөрүлүшү ыктымал. Албетте, кыргыз мигранттарына байланыштуу да тема турат».

Москва менен биргеликте курула тургандыгы пландалган «Камбар-Ата-1» ГЭСи жана Жогорку Нарын ГЭСтер каскады боюнча энергетикалык долбоорлордун тагдыры чечилбей турат. Былтыр ноябрда Садыр Жапаров Нарын ГЭСтер каскады курула баштайт деп убада берген. Кийинчерээк Кыргызстан менен Орусиянын тийиштүү мекемелеринин өкүлдөрү бул маселени талкуулаган эле.

Жапаровдун Москвага иш сапарынын алдында «Слово Кыргызстана» гезитине анын «Өнөктөштүк байланыш» аттуу макаласы чыккан. Анда ал 2020-жыл Орусия менен Кыргызстандын ортосунда кайчылаш жыл деп аталганын, эки тараптуу кызматташтыкты өнүктүрүүнүн алкагында 200 иш-чара пландалганы менен пандемиядан улам ишке ашпай калганын белгилеп, быйыл бул демилгени улантууну сунуштаган.

«Кыргызстан бюджетин толтура албай турганда сөзсүз акча сурайт. Бирок каржы маселесинде Орусиянын да өзүнүн талабы бар. Алардын президенттик башкарууну сактоо, ЕАЭБден чыкпоо, жарандык коомду тизгиндөө керек деген талаптары бар», - деп кошумчалады Үмөталиев.

10-январда Кыргызстанда башкаруунун формасын аныктоо боюнча референдумда шайлоочулардын көбү президенттик башкарууну тандады. Талдоочулар саясий жагынан алганда бул Кремль үчүн ыңгайлуу экенин айтып жатышат.

Жарандык активист Адил Турдукулов кыргыз президентинин чет өлкөгө алгачкы сапары ырасмий Москва жана Бишкек үчүн да канчалык маанилүү экенине токтолду.

«Европанын Орусияга болгон басымы күчөп жатат. Ар кандай санкциялар дагы деле уланууда. Бул жааттан алганда Москвага баш ийген мамлекеттер бар экенин көрсөтүү геосаясий жагынан Орусияга маанилүү. Ал эми Садыр Жапаров эл аралык аренада, өзгөчө КМШ өлкөлөрүндө легитимдештирүү ишин кылып жатат. Андан тышкары Кыргызстандын ичинде да Садыр Жапаровду шайлаган жана шайлабаган жарандар үчүн да улуттук лидер катары көрсөтүүсү маанилүү».

Быйыл 10-январда мөөнөтүнөн мурда өткөн президенттик шайлоодо жеңип чыккан Садыр Жапаровдун чет элге алгачкы иш сапары 24-25-февраль күндөрү Москвага жасалууда. Мурдараак Жапаровдун президент катары ырасмий мамлекеттик иш сапары Казакстандан баштала турганы да кабарланып келген эле.