Борбор Азия

Кыргызстанда энергетикалык коопсуздукту камсыз кылуу үчүн суудан, көмүрдөн жана көгүлтүр отундан башка альтернативдүү ресурстарды кантип пайдаланууга болот? Азырынча мунай жана газ жагынан Орусиядан толук көз карандылыкта турган Кыргызстан бул абалдан кантип чыга алат?

"Азаттыктын" суроолоруна АКШнын Эл аралык изилдөө институтунун Энергетикалык коопсуздук программасынын адиси, профессор Эдуард С. Чоу жооп берди.

Азаттык: Эдуард мырза, Борбор Азияга отуз жыл мурун барган экенсиз, Кыргызстан менен тааныша алдыңыз беле?

-Мен алгачкы жолу Борбор Азияга Союз жаңы кулаган кезде баргам. Ал мезгилде мен Америкадагы мунай иштеткен Chevron компаниясында иштечүмүн. Ал убакта АКШ мунайды башка мамлекеттерден сатып алган бирден-бир өлкө болчу. Союз тараган соң, Батыш үчүн мурда жабык, мунай-газга бай аймак - Борбор Азия ачылды. Аймак батышты кызыктырганы менен, али биз үчүн жеткиликтүү өздөштүрүлө элек болчу. Бирок жылдар өтүп, азыр өзүңүз көрүп тургандай, Америка дүйнөдө мунай менен газды экспорттогон ири өлкөлөрдүн бирине айланды. Борбор Азиянын энергетикалык байлыгы биз үчүн кызыксыз болуп калды. Азыр эми кызыкчылыктар бир аз өзгөрдү. Мисалы силер жактан уран ташууга болот, бирок көлөмү аз болуп жаткансыйт. Белгилеп айтып коюшум керек, бул жеке менин оюм, расмий көз караш эмес.

"Азаттык": Борбор Азиядагы айрым өлкөлөр мунай менен газга бай болсо, Кыргызстанда булар жок, азыраак көмүрдү эске албаганда жалгыз караган энергоресурсубуз - суу. Кургакчылык болгон жылдары энергетикалык кризис каптайт, бул өлкөдөгү айрым учурларда бийликтин алмашуусуна чейин алып барган нааразылыктарды жаратып келе жатканы белгилүү. Энергетикалык коопсуздукту камсыз кылуу үчүн бизде башка кандай жолдор бар?

-Менин оюмча, Борбор Азия өлкөлөрү ички бирдиктүү аймак катары өнүгүүгө аракеттенбейт. Бул албетте, жакшы эмес. Менимче, Өзбекстандагы бийликтин алмашуусу менен кырдаалды оңдоого мүмкүнчүлүк түзүлдү. Анткени бул өлкө аймактагы маанилүү оюнчулардын бири. Азыр диалог жүргүзүү кыйла жеңил, балким сүйлөшүүлөр жакынкы арада эле жүрүшү мүмкүн. Диалогдон көп нерсе көз каранды. Ошол эле энергетика дагы. Азырынча аймактагы ар бир өлкө жуурканды өзүнө тартып, өзүнүн кызыкчылыгын 1-орунга коюу аракетинде. Өзгөчө Кыргызстан менен Тажикстан чакан өлкөлөр болгондуктан, экономикаңарды өнүктүрүү үчүн аймактык деңгээлдеги интеграцияга ыктаган оң.

Кыргызстан менен Тажикстанда суу кеңири болгону менен энергетикасы чабал экени дүйнөгө маалым. Ошондуктан, кошуна өлкөлөр менен ынтымакташып, алардан газды жок дегенде кышкы убакта алып, жайкысын суу берүү менен алмашуу жолдору бар. Дагы айтарым, Борбор Азиядагы өнүгүүгө аймактык биримдик маанилүү роль ойнойт.

Кошумча энергобулактар тууралуу сурооңузга мен сиздердин аймакта шамалдан жана суудан бир убакта энергия алуунун жолдорун карап көрүү мүмкүнчүлүгү бар деп айтар элем. Бирок альтернативдүү энергоресурстарды иштетүү маселеси - каржыга барып такалат. Инвесторлор эң ириде андан кандай пайда чыгарын карашат. Сиздердин өлкөдөгүдөй, мамлекет электр энергиясын керектөөчүлөргө сатууда тарифтерди субсидиялаган аймактарда ишкерлердин энергетика тармагына пайда табуусу кыйыныраак. Анткени эл электр энергиясын же газды мамлекет камсыз кылып бериши керек деп эсептешет. Бизде болсо башкачараак, Америкада ар бир керектөөчү бааны базар - сунуш жана талап гана аныктай турганын билет. Америкада өкмөт энергетиканын баасына кийлигише да, таасир эте да албайт.

"Азаттык": Мындан энергетикалык магнаттардын гана байышына шарт түзүлүп калбайбы?

- Эгер мамлекет жарды жашагандарга же энергияга төлөй албагандарга жардам бергиси келсе, тарифтерге таасир эткенден көрө, жарандарына акчалай көмөктөшкөнү дурус. Муну менен өлкөнүн энергетикалык тармагына инвестиция тартууга жакшы өбөлгө түзүлөт. Альтернативдүү энергетика көп каражатты, салымды талап кылган тармак. Инвестор тармакка көп акчасын салган соң, албетте пайдасын көздөйт. Же кымбатыраак баага болсо да үйүңүз жарык, жылуу болушу керек. Же суук, караңгы үйдө отурганга мажбур болосуз.

"Азаттык": Украинадагы согуш дүйнө жүзүндөгү экономикага чоң таасир этти. АКШ өзүңүз айткандай акыркы жылдары Европага мунай менен газ ташыган ири магнат өлкөгө айланды. Борбор Азияга мындай энергоресурс ташуусуна эмне тоскоол болууда?

- АКШ Путиндин Украинага агрессиясына жооп кылып, Европага мунай менен газ сатып жатканы чындык. Бирок аны Америка өкмөтү эмес, америкалык ишкерлер сатып жатышат. Ошондуктан, АКШ өкмөтүнүн каалаган жагына энергоресурс сатуу мүмкүнчүлүгү жок, бул жеке ишканалардын иши. Алар пайда кайсы жактан арбын чыкканына карап, товарын сата беришет. Жакында эле Борбор Азия өлкөлөрүнүн лидерлери Сианда Кытайдын лидери менен жолугуп келишти. Кытай Компартиясынын төрагасынын тышкы саясатка көз карашы башкачараак. Аларда акча көп, мамлекеттик ишканаларды тышкы саясий кызыкчылыгы үчүн пайдалана алат.

"Азаттык": Кыргызстан азыр мунай боюнча бир гана Орусиянын көзүн карап отурат. Газды да бир нече жыл мурун символикалуу түрдө 1 долларга "Газпромго" берген. Орусиядан көз каранды болбош үчүн Кытайга ыктаса кандай болот?

- Татаал суроо. Силердин өлкө балта менен дөңгөчтүн ортосунда калгандай абалда турганы чын. Анткени дайыма Орусия менен Кытайга мамилени тең салмактап турууга туура келет. Кытай энергоресурс жагынан Орусияны алмаштыруусу мүмкүн. Бирок сиздер Кытайга көз каранды болууга даярсыздарбы? Кайталап айтайын, бир-эки булакка көз каранды болгуча, бир нече булактар менен кызматташкан оң. Кытай Түркмөнстандын газына кызыкдар болушу мүмкүн, бирок газды Тажикстан же Кыргызстан аркылуу алып өтүүчү куурларды куруп жиберерине көзүм жетпей турат. Эгер бирок Кытай баарыбир Түркмөнстандан газ импорттой турган болсо, ал газдын бир бөлүгүн Кыргызстанга сатууга кандайдыр бир мүмкүнчүлүктөр болушу мүмкүн. Кытайдын Борбор Азиядагы позициясы ШКУнун түзүлүшү менен бекемделди. Кытай аймакка экономикалык жактан сүңгүп кирүү аракетин улантууда. Ошол эле учурда Орусия дагы аймактын саясатына жана коопсуздугуна таасир этүүсүн токтото элек.

"Азаттык": Бирок Украинадагы согуштун башталышы менен аймакта Орусиянын позициясы чабалдашып, Кытайдын позициясы күч алганы айтылып жатат. Сиздин оюңузча, экөөнүн кимиси таасирдүү биздин аймакта?

-Менимче, Украинадагы согуш көптү өзгөрттү. Орусия кыйла алсызданды, алар өздөрү азыр Кытайды карап калды. Бул албетте, Кытайга Борбор Азиядагы кыймыл-аракетине көбүрөөк эркиндик берди. Мен Кытай менен Кыргызстандын энергетикалык коопсуздугун камсыздоо жаатында макулдашуулар ыктымалдыгын четке какпайм. Кытай бүгүнкү күнү альтернативдүү булактардан энергетика алууда чоң потенциалга ээ. Бул өлкө быйыл шамалдан жана күндөн энергия алууда АКШны басып өтүшү мүмкүн. Ошондуктан, Орусиядан тышкары Батыш өлкөлөрү менен да, Кытай менен да кызматташууга баруу керек. Арзан, сапаттуу энергия алуу үчүн атаандаштык болуусу керек. Бир эле өлкөдөн арзан дагы, сапаттуу дагы энергия талап кылуу мүмкүн эмес.

Менин айтарым, Кытай, Орусия же батыш өлкөлөрүн карап отурбай, Борбор Азия өлкөлөрү өздөрү бири-бири менен мамилесин чыңдап, бир аймак, бир күч болгону жакшы. Менин көз карашымда аймактагы өлкөлөр арасындагы ымала 10 жыл мурункуга караганда кыйла жылып калды. Жаңы муундагы лидерлер мурдагы СССРден калган эски жетекчилерге караганда, жалпы аймактын кызыкчылыктарын, жалпы чакырыктарды талкуулоого жана аларды чечүүнүн мыкты жолдорун издөөгө даяр. Бул үчүн кошуналар арасындагы мамилени тереңдетип, батыштан жана чыгыштан инвестор тартуу, аймактын ички базарын бир гана өлкөгө көз каранды кылбай, коргоого алууга чогуулап киришүү керек. Ар бир өлкө ар кайсы инвесторду тартканча, жалпы аракет кылса, алдаганча көп инвестициялык эшиктер ачыларына көзүм жетет. Мен азыр деле, келечекте да Борбор Азиядагы постсоветтик беш өлкөнү мамилеси чыңдалган, тыгыз кызматташтыкта көрө аларыма ишенем.

"Азаттык": Маегиңиз үчүн чоң рахмат!

• Эдуард С. Чоу - Энергетика боюнча эл аралык эксперт. АКШнын эл аралык изилдөө институтунун адис кызматкери. Европада, Орусияда, Карадеңиз, Каспий аймактарында, Азия, Жакынкы Чыгыш, Африка жана Түштүк Америкада ири мунай-газ долбоорлорунда өкмөттөрдү жана трансулуттук корпорациялардын консультанты болуп иштеген.
• Chevron мунай компаниясында 20 жыл иштеген, эл аралык тышкы байланыштар бөлүмүн жетектеген, Кытайда аймактык менеджер болуп жүргөн. АКШнын Огайо университетинде экономика жана эл аралык байланыштар адистиги боюнча билим алган. Чоу АКШ, Европа, Азия жана Түштүк Америкадагы эл аралык ондогон жыйындардын катышуучусу. Учурда АКШнын эл аралык изилдөө институтунда иштөө менен чогуу Жоржтаун университетинде Дипломаттык кызмат мектебинде сабак берет.

Борбор Азия өлкөлөрүндө суу тартыштыгы барган сайын чоң маселеге айланууда. Чөлкөмдөгү өлкөлөрдүн бийликтери мөңгүлөрдүн азайышына, кургакчылыкка байланышкан жагдайды өзгөртө албайт, бирок ишти туура жүргүзсө, суу каатчылыгын жеңилдетмек.

Айрыкча Кыргызстандын Бишкек, Ош, Казакстандын Астана, Ак-Тоо баштаган чоң шаарларында калктын тез өсүп жатышы кырдаалды ого бетер курчутууда. Суу көйгөйү бул эки өлкөнүн айылдарында, Борбор Азиядагы башка мамлекеттерде да курч.

Казакстандын башкалаасы Астанадагы дымактуу долбоорлор аркылуу мамлекеттик инвестиция тартылган, бийик, кооз тамдары, коммерциялык имараттары бар “Экспо” чөлкөмүндөгү тургундарга суу ташыгыч каттап турганы демейки көрүнүшкө айланды.

АСТАНА МЕНЕН АК-ТООДО СУУ ЖОК

Астанадагы суунун токтотулушуна каршы анча-мынча нааразылык акциялары бир ай мурун башталган эле, өткөн аптада болсо борбордогу эки турак үйдүн тургундары жолду тосуп алышты. Калайыктын каршылык маанайы шаарда аптап кызыган күндөргө – абанын температурасы 38–40 градуска чейин көтөрүлгөн кезге туш келди.

Ачууланган шаар тургундарынын алдына келгенде, жергиликтүү аткаминерлердин бири суу бир нече саат бою, түнкүсүн гана берилгендиктен, өзүнүн бала-чакасы “мерчеми менен жуунуп жаткандыгын” айтты.

Бүгүнкү күндө Астана шаарынын калкы 1,3 миллион кишиден ашты, ички миграциянын эсебинен жыл сайын 50–60 миң адамга көбөйүп жатат. Четки шаарлардын тургундары жакшы жашайбыз деп борборго көчүп келүүдө, бирок инфратүзүмдүн өнүгүшү бул өсүштөн артта калууда.

Жергиликтүү бийликтер калктын саны күтүлгөндөн тезирээк өсүп баратканын моюнга алып, суроо-талапты канааттандыруу үчүн жаңы насостук жана чыпкалоочу станцияларды курууга убада беришти.

Жай мезгилинде тургундары суу тартыштыгынан жапа чеккен Казакстандагы дагы бир шаар – Каспий кылаасындагы Ак-Тоо шаары. Бул жакка суу Казакстандын Азербайжан, Иран, Орусия жана Түркмөнстанга да агызылып турган эбегейсиз чоӊ көлүнөн келет.

7-июнда Мангыс-Тоо облусунун акимчилиги өзгөчө кырдаал жарыялап, жээктен суу кыйла тартылып кеткенин айтты, бирок кызмат адамдары "эч кандай көйгөй жок, Ак-Тоодо оңдоо иштерине байланыштуу суу токтотулуп жатат" дешти.

Иштеп жаткан экологдор ассоциациясынын тең негиздөөчүсү актоолук Гүлмира Ниткали “Азаттыкка” Каспийдеги жагдайга “географиялык, саясий, социалдык жана климаттык факторлордон” (жээкке жакын жайгашкан шаарлардан агып келүүчү дарыялардын суусу азайып, жайкы аптаптын кызышына жараша буулануунун күчөшүнөн, өнөр жайдын кеңейишинен) көз каранды экенин айтты.

Бирок, Ниткалинин айтымында, Ак-Тоо сыяктуу шаарларда сууга байланышкан мындан башка да маселе бар – бул уран ишканалары жайгашкан мурдагы советтик жабык шаарда “адамдар туруктуу жашаганга болбойт”.

– Азыр бизде сууну көбүрөөк пайдалана турган калктын саны өсүүдө, анткени кирешелер дагы көбөйдү. Ошол эле учурда ичүүчү сууну автоунаа жууш үчүн колдонгон жайлар да бар. Мен бул маселени бир нече жолу көтөргөм, – дейт Ниткали. Анын айтымында, кызмат адамдары калайыктын кескин каршылыгынан коркуп, суунун баасын көтөргүсү келбейт. Ошондуктан электр кубаттуулугуна салыштырмалуу суунун берилиши көбүрөөк үзгүлтүккө учурап жатат.

Бишкектин түштүк четинде жашаган пенсионер Ажар Аманова “тажап бүттүм” дейт. Ал жашаган Арча-Бешик конушуна бир жумадан ашык убактан бери күн сайын бир жолу цистерна менен ташылган суу кичинеден эле куюп берилет. Бул суу ичкенге жана бир нече табакты жууганга жетет, бирок жуунуп-чөмүлгөнгө калбайт.

7-июнда журналисттер Аманованын үйүнө барганда, абанын температурасы 35,6 градуска чейин жеткен эле. Өткөн жумада Бишкекте төрт күн катары менен аптап күнүмдүк чектен ашып турду – мындай температура биринчи жолу өткөн кылымдын башында катталган болчу.

– Сууга бай өлкөбүз дейбиз, бирок суубуз кайда? – деди пенсионер өткөн жумада “Азаттык” менен маектешкен учурунда. – Ушул да жашообу? Сууну бергиле деп чоӊдорго айтып койгулачы.

Бишкектеги жетекчилер быйыл мөӊгүлөр жай эрип жаткандыктан, жер астындагы суулардын деӊгээли кескин төмөндөп кетти дешет.

Бишкек – Борбор Азиядагы суунун тартыштыгы үчүн эли бийликти катуу сындай баштаган бир нече ири шаарлардын бири. Суу адатта жай мезгилинде азайып кетет.

БИШКЕКТЕГИ ТЫЮУЛАР

Автоунаа жуучу жайлар – бул Бишкек шаарынын бийлиги убактылуу жапкан бизнес чөйрөлөрүнүн бири. Мончолор жана бассейндер да жабык. Бийликтегилер көбүнчө ээлери өздөрү жеш же сатуу үчүн жашылча-жемиштерди өстүргөн жеке үйлөрдү тинтип, шлангалардын сугат үчүн колдонулгандыгын текшерип жатышат.

Ушул айдын ичинде шаардын түштүк аймактарында жайгашкан райондорго көбүнчө түнкүсүн гана суу берилип турду.
Кыргыз парламентинде бир нече депутат өкмөттү миллион киши жашаган шаар үчүн өтө жетишсиз болуп жаткан, көбү эскирип калган курулмаларды жаӊыртууга, кеӊейтүүгө чакырды.

Дагы караңыз

"Тамчы сууга зар болдук". Бишкек, Чүйдө таза суу тартыштыгы күч алды

8-июнда депутат Жанарбек Акаев Бишкек “чоң айыл болуп калды”, анткени өкмөт акчаны мамлекеттик программаларга жана мамлекет каржылаган корпорацияларга “шыкап жатат”, тоо-кен тармагындагы ошондой ишканалардын бири жоюлуп да кеткен деди.

Анын кесиптеши Марлен Маматалиев Министрлер кабинети Бишкек шаарынын мэриясынан 100 миллион сом (болжол менен 1,2 миллион доллар) сурап, жаңы суу алуу жайлары үчүн төрт жер тилкесин бөлүп берүү жөнүндөгү өтүнүчүн орундатпай, кечеңдетти деп нааразы болду.

“Кечээ биз капиталдык салымдар үчүн 10 миллиард сом бөлүү чечимин колдоп бердик. Эми кантип эле жок дегенде 100 миллион сом табылбай калсын?” – деп сурады ал.

Аткаминерлер быйыл жазда мөңгүлөрдүн жай эриши жер астындагы суулардын деңгээлинин кескин төмөндөшүнө алып келди, бирок бир айдын ичинде кырдаал оӊолот дешет. Экологдор февраль жана март айларында жаан-чачындын аз болушу да жер астындагы суулардын толукталбай калышына себеп болгонун белгилешет.

Бирок кээ бир байкоочулар борбордогу суунун тартыштыгынын негизги себебин башкаруунун начардыгынан көрөт.
24.kg сайты үчүн берген түшүндүрмөсүндө журналист Юрий Копытин сугат каналдарына жана башка суу инфратүзүмүнө байланышкан “оор жагдай кечээ эле пайда боло калбаган, ал соӊку 20 жылдан бери оорлошуп келген” деди.

“Адатта чоӊдор алгач, кырдаал оорлошуп кеткенге чейин, эчтеке кылбайт, анан кеч болуп калганда маселени шашылыш түрдө чечүүгө аракеттенет”, – деп жазды Копитин.
Суунун тартыштыгы Борбор Азиянын башка чөлкөмдөрүндө, анын ичинен Өзбекстандын экономика мезгилдүү жемиштер менен жашылчалардын түшүмүнө көз каранды болгон көптөгөн айыл жерлеринде байкалат.