Экономика

Жогорку Кеңештин төрагасы Талант Мамытов БУУнун өкүлүнөн парламенттик аппараттын маалыматтык-техникалык базасын калыбына келтирүүгө көмөктөшүүсүн суранды.

Чет өлкөлүк гранттарга иштеген бейөкмөт уюмдарды чет элдик тыңчыларга теңөөгө аракеттенген мыйзам долбоорун бир нече ирет сунуштаган парламенттин төрагасынын бул өтүнүчү коомчулукта кызуу талкуу жаратты.

Гранттардын негизги бөлүгү мамлекеттик органдарга сарпталат

Жогорку Кеңештин төрагасы Талант Мамытов Бириккен Улуттар Уюмунун Өнүктүрүү программасынын Кыргызстандагы туруктуу өкүлү Луиз Чемберлен менен 23-апрелде жолуккан.

Жолугушууда Мамытов Кыргызстандагы мыйзамдарды жаңы кабыл алынган Конституцияга шайкеш келтирүү үчүн Парламенттик аппараттын маалыматтык-техникалык базасын жаңылоо зарыл экенин билдирди. Төрага аталган база октябрь окуяларында талкаланганын маалымдап, БУУнун өкүлүнөн маалыматтык-байланыш ресурстарын калыбына келтирүүгө жардам берүүсүн өтүндү. Бул тууралуу Жогорку Кеңештин басма сөз кызматы кабарлады.

Жогорку Кеңештин имараты бийлик алмашуу менен аяктаган октябрь окуяларында талкаланып, техникалары жараксыз болуп калган. Имаратты оңдоп-түзөөгө депутаттар да салым кошуп, иш бөлмөлөр жана жыйындар залы оңдолгон.

Акыркы президенттик жана жергиликтүү кеңештерге шайлоо, референдумга добуш берүү чет элдик донорлордун көмөгү менен өткөн. Декабрь айынын башында Кыргызстандын өкмөт башчысынын милдетин аткаруучу Артем Новиков Бириккен Улуттар Уюмунун Кыргызстандагы туруктуу өкүлү Озонниа Ожиело менен жолугушкан. Новиков кыргыз өкмөтү алдыдагы президенттик шайлоодо БУУнун колдоосун күтөрүн билдирген.

«Биз Туруктуу өнүгүү максаттарына жетиш үчүн бардык өнөктөштөр менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүгө даярбыз. Эл аралык уюмдардын жардамы ишкерликти колдоого, мамлекеттик түзүмдү реформалоого, экономиканы өнүктүрүүгө жана башка программаларды ишке ашырууга шарт түзүп бере алат», - деген Артем Новиков.

"Экономикага келсе жардам, башкасына берилсе тыңчылыкпы?"

1992-жылдан 2018-жылга чейин Кыргызстан чет өлкөлөрдөн жана эл аралык уюмдардан 10 миллиард 193 миллион доллар алган. Анын ичинен 2 млрд. 873 млн. доллар - кайтарымсыз грант. Муну белгилеген эксперттер кайтарымсыз акча эң ириде мамлекеттик органдардын, бюджеттин кенемтесин толуктоого сарпталып келе жатканын белгилешүүдө.

Журналист, бир катар долбоорлор менен иштеп жүргөн Авланбек Жумабаев кыргыз бийлиги жалаң гранттар менен гана жыртык-тешигин бүтөп келе жатканын "Азаттыкка" билдирди:

"Былтыр коронавирус учурунда ЮСАИД, ПРООН, Сорос фонду сыяктуу эл аралык уюмдар беткап, коргоочу кийимдер менен камсыз кылышты. Борбордук шайлоо комиссиясынын отурумдарын анын мурунку мүчөсү Атыр Абдрахматова "Фейсбуктагы" баракчасы аркылуу коомчулукка жарыялап жүргөн. Атайын долбоордун негизинде "Интерньюс" уюмунун Кыргызстандагы өкүлчүлүгү 40 миң доллар берип, бүгүнкү күнү БШКнын жыйындарын "Ютубда", түз ободо көрүп жатышат. Жогорку Кеңештин, өкмөттүн, Финансы жана башка министрликтердин сайттарынан бери жалаң сырттан келген гранттардын негизинде даярдалган. КТРК да "коомдук телеканал" деген макамга жапон өкмөтүнүн грантынын эсебинен өткөрүлгөн".

Борбордук шайлоо комиссиясынын шайлоо, референдум өткөрүүдө талапкерлердин теледебаттарын өткөрүүдө студиялардын жасалгасынан тартып, журналисттердин калем акысы, эфир убактысынын пулуна чейин эл аралык уюмдар берген акчадан төлөнөт.

Кыргызстанда чет өлкөлөрдөн грант алган бейөкмөт уюмдарды чет элдик "тыңчыларга" теңөө аракети байма-бай көтөрүлүп, алардын ишмердигин мыйзам менен жөнгө салуу парламент депутаттары тарабынан сунушталып жүрөт. Акыркы чакырылыштагы Жогорку Кеңеште эле бул маселе эки ирет көтөрүлдү. 2016-жылы эки жолу каралып, бирок өтпөй калган "Коммерциялык эмес уюмдардын ишмердигин жөнгө салуу жөнүндө" мыйзам долбоору былтыр үчүнчү ирет парламентке сунушталган. Авторлор анын максатын чет элден грант алган бейөкмөт уюмдардын финансылык ачыктыгын камсыздоо чарасы менен байланыштырган. Ал эми укук коргоочулар болсо мыйзам долбоорунда бейөкмөт уюмдун ишмердигин чектей турган ченемдер бар экенин айтып чыгышкан.

Бул мыйзам долбооруна каршы чыгып жүргөн депутат Жанарбек Акаев кесиптештерин кош стандартуулукка айыптады.

"Пандемия башталгандан тартып жума сайын миллиондогон каражаттарды эл аралык уюмдардан алып жаттык. Экономикабызга келген акчаны жардам деп кабыл алынып, ага алкоо айтылат. Ал эми адам укугун, аялдардын, балдардын укугун коргоого, "адилеттик болсун, мыйзамдар иштесин" деп каражат бөлүнсө аны дароо "тыңчы, НПО" деп кош стандарттуу мамиле кылабыз. Ошол бейөкмөт уюмдардын ишмердигин текшерүү жөнүндө мыйзам жазган мекенчил болумуш депутаттардын алдындагы сүйлөп жаткан микрофону да керек болсо кайсы бир долбоордун алкагында, кайсы бир эл аралык уюм бөлгөн акчага алынган. Эл аралык уюмдар менен иштешип, экономиканы оңдоого аракет кылгандын ордуна, алар берген акчага президент, спикер, өкмөт баш болуп кийлигишет. Анан башыбызга кыйын иш түшкөндө аларга арызданып, даттанып, минтип жүз компьютер сурап отурганыбыз намысыбызга тие турган иш".

Эгемендик жылдары Кыргызстан сырттан алган акчанын эң көбү - 2,677 млрд. доллар бюджетти колдоого, андан кийин 2,612 млрд. доллар транспорт тармагын, 2,148 млрд. доллар энергетика тармагын реформалоого жумшалган. Төртүнчү орунда калкты ичүүчү суу менен камсыз кылуу же "Таза суу" программасын ишке ашыруу үчүн 387 млн. доллар бөлүнгөн. Мунун ичинен 234 млн. доллар насыя, калганы кайтарымсыз грант түрүндө болду. Бул долбоордун алкагында 177 айылга ичүүчү таза суу жеткирилген.

Айрым депутаттар сырттан келген акчанын көпчүлүк бөлүгү кумга сиңген суудай изи жок кеткенин белгилеп, грант, насыя акчанын кайда сарпталганын иликтеп, текшерүү зарылчылыгын көтөрүп жүрүшөт.

Жогорку Кеңештеги "Республика - Ата Журт" фракциясынын мүчөсү, депутат Рада Туманбаева гранттардын жардамы менен ишке ашырылган долбоорлорду иликтөө керек деген пикирин айтты:

"Таза суу" программасы боюнча бөлүнгөн акчанын сарпталышы боюнча былтыр жыл аягында Жогорку Кеңештеги агрардык саясат, суу ресурстары комитетинде атайын комиссия түзгөнбүз. Комиссия суу жеткирилген деп айтылган айылдарды кыдырып, андагы иштин сапатын текшерип жатабыз. Азырынча он чакты айылды кыдырып, долбоор сапатсыз ишке ашырылганын аныктап, канааттанган жокпуз. Учурда АРИС менен чогуу жасалган иштердин баарын текшерип жатабыз. Комиссия ишин улантып жатат".

Туманбаеванын маалыматына ылайык, комиссия Чүйдөгү айылдардагы "Таза суу" программасынын ишке ашырылуусу боюнча иликтеди. Кийинки жумада Кербен, Өзгөн жана Кызыл-Кыя шаарларындагы ичүүчү суу менен камсыз кылуу долбоорунун иштери менен таанышат.

Экономика жана финансы министрлигинин быйыл 31-январга карата берген маалыматына караганда, Кыргызстандын жалпы мамлекеттик карызы 4 млрд. 954,12 млн. доллар. Мунун ичинен 4 млрд. 221,61 млн. доллар тышкы, калганы ички карыз.
Министрликтин маалыматына караганда, 2021-жылдын 1-кварталында мамлекеттик карызды төлөө үчүн республикалык бюджеттен 8 млрд. 101 млн. 83,5 миң сом бөлүндү. Анын ичинен 5 млрд. 382 млн. 952,4 миң сому тышкы карызды төлөөгө сарпталды. Былтыр мамлекеттик карызды төлөө үчүн 8 млрд. 976 млн. 431,6 млн сом бөлүнгөн. Анын ичинен тышкы карызды жабууга 5 млрд. 41 млн. 535,4 миң сом жумшалган.

Расмий маалыматка ылайык коронавирус менен күрөшүүгө Кыргызстан былтыр чет элдик донорлордон 774 миллион долларлык жардам сураган.

Министрликтин эл аралык кызматташтык бөлүмүнүн башчысы Нурбек Акжоловдун "Азаттыкка" берген маалыматына караганда, коронавирус пандемиясы башталгандан бери Кыргызстан чет өлкөлөрдөн 380 миллион доллар алды:

"Быйыл биз Азия өнүктүрүү банкынан жана Европа биримдигинен 100 млн. доллар алабыз деп күтүп жатабыз. Бул акча коронавируска каршы күрөшүүгө жумшалат. Мындан тышкары быйылкы жылдын эсебинен вакцина үчүн 27 млн. доллар берүүгө Дүйнөлүк банк макулдугун берди. 2021-жылдын эсебинен биз тышкы донорлордон 516,6 млн. доллар күтүп жатабыз. Анын ичинен 213 млн. доллар грант".

Өкмөт быйылкы жылы жалаң грант алууну көздөп турат. Бүгүнкү күнгө карата кыргыз өкмөтү менен Азия өнүктүрүү банкы, Евробиримдик жана Дүйнөлүк банк менен 6 млрд. 317,3 млн. сом кайтарымсыз акча алуу боюнча түзүлгөн келишим бар.

Кыргызстанга бейөкмөт уюмдар аркылуу грант берүүчү уюмдардын башында ПРООН, ЕККУ, USAID, JIKA, "Сорос", Глобалдык фонд жана башка донорлор бар. Булардан тышкары чет өлкөлөрдүн өкмөттөрү өзүнчө грант бөлүп келишет.

Мисалы, USAID айыл чарба, билим берүү, саламаттык сактоо, укук коргоо, сөз эркиндиги, адам укуктары, акыйкат шайлоо жана бизнести колдоо жаатында мамлекеттин өзүнө жана бейөкмөт уюмдар аркылуу грант берет. Уюмдун сайтындагы маалыматка ылайык, USAID Кыргызстанда 1992-жылдан бери иштеп, бул аралыкта 600 млн. доллардан ашуун каражатты өлкөнүн өнүгүшү үчүн кайтарымсыз грант катары берген.

Ал эми «Сорос Кыргызстан» фонду жети тематикалык тармакка гранттарды берип келет. Алар - коомдук саламаттык сактоо, билим берүү, укук, жарандык катышуу, жалпыга маалымдоо каражаттарын өнүктүрүү, санариптешүү, изилдөө багыты.

1993-2018-жылдар аралыгында аталган багыттарда ар түрдүү жергиликтүү уюмдарга жалпы 98 миллион 800 миң доллар грант берген. Бөлүнгөн гранттардын 39% саламаттык тармагына берилүүдө.

Президент Садыр Жапаров 26-апрелде коомчулукта кызуу талкуу жараткан казинолор тууралуу мыйзамды колдорун дагы билдирди. Ал бул жолу кумарканаларды Ысык-Көл облусунда гана эмес, Кыргызстандын бардык аймагында ачууну сунуштады.

Бийлик бул кадамын экономиканы көтөрүү, бюджетти толтуруу аракети менен түшүндүрүүдө. Буга чейин “Манас”, “Ош” аэропортторуна жана Ысык-Көл, Баткен облусунун аймактарына кумаркана ачуу сунушталып келген. Бирок кумарканалардын ачылышына каршы чыккан тараптар да бар.

Президент Садыр Жапаров депутаттар кабыл алган Ысык-Көлдө кумарканаларды ачуу боюнча мыйзамды колдой турганын, ага кошумча өлкөнүн аймактарынын борборунда жана Бишкекте кумарканаларды ачууга уруксат берүү сунушун киргизерин айтты.

“Мен президенттик аппаратка Жогорку Кеңешке сунуш киргизүүнү айттым, өлкөнүн бардык жагында ачылсын. Бишкекте, облус борборлорундагы шаарларда ачылсын деп жатам. Казинолор 2015-жылга чейин иштеп келген. Кыргызстандын ар бир жараны кирип ойной алчу. Жаш балдар барып күнү-түнү ойногон учурлар болгон. Айрым депутаттар ошону шылтоо кылып, казинолордун ээлерин коркутуп-үркүтүп келген. “Бизге отметка кылгыла, баланча миллион доллар алып келгиле” дешкен, бирок кумаркана ээлери мамлекетке салык төлөп жатканын айтышып, макул болбогондон кийин бир сап мыйзам менен ишин тыйып салышкан. Мен азыр мыйзамга "Кыргызстандын жарандары казинонун эшигин аттабайт" деп киргизгиле деп жатам. Бул чет өлкөлүктөр үчүн эле ачылат”.

Президенттин бул пикирин коомчулук сын менен кабыл алды. Социалдык тармактар аркылуу бийликтин дарегине сын жаады. Бир нече белгилүү инсандар бул коомдогу адеп-ахлак маселесине терс таасир этерин эскертишти. Мындан улам 27-апрелде Садыр Жапаров чет өлкөлүктөр үчүн кумарканаларды ачууга уруксат берген мыйзамга вето коюуга даяр экенин билдиргени маалым болду.

“Мамлекет башчысы Садыр Жапаров бардык тараптардын пикирлерин эске алуу үчүн чет мамлекеттердин жарандарына өлкөнүн айрым аймактарында кумар оюндарынын ишин жандандырууну караштырган «Ысык-Көл облусунун аймагындагы, туристтик-оюн-зоок комплексин камтыган адистештирилген административдик район жөнүндө» мыйзам долбоору боюнча ар кандай аянтчаларда кошумча кеңейтилген талкуу уюштурууну сунуш кылат.

Эгерде коомчулук чет мамлекеттердин жарандары үчүн өлкөнүн айрым аймактарында кумар оюндарын калыбына келтирүү демилгесине караманча каршы болсо, анда президент Садыр Жапаров өзүнүн конституциялык укугунан пайдаланып, аталган мыйзам долбоорун Жогорку Кеңеши кабыл алган учурда вето коюуга даяр”, - деп жазылган президенттин маалымат кызматы тараткан билдирүүдө.

Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Жылдызкан Жолдошева президенттин кумарканалар боюнча оюнан кайтканы тууралуу мындай деди.

“Президент кээ бир депутаттар акча сурагандыктан кумарканалар жабылды деген сөзүн айтты. Жогорку Кеңештин 5-чакырылышынын депутаты катары ачык айтайын, кумарканаларды энелердин көз жашын көргөндөн кийин жапканбыз. Миңдеген жаштар кумар оюнунун айынан өз жанын кыйгандыктан ошол кадамга барганбыз. Бул маселеде чыр чыгарын билип туруп, иним Садыр Жапаровго кайрылуу жасадым. Бүгүн анын оюнан кайткан себеби, терең анализ, сурамжылоо, мониторинг жасабай туруп, бирөө сунуш берсе эле шарт колдоп жатканы. Айланасына мурдагы президенттерди аңга түрткөндөр топтолуп алып адаштырып жатат”.

Жогорку Кеңеште өткөн жумада биринчи окууда талаш-тартыш менен колдоо тапкан мыйзам долбоору боюнча Ысык-Көлдөгү "Тамчы" аэропортунун аймагына гана кумарканалар ачылмак.

Президенттин билдирүүсүнөн кийин экинчи окууда кошумча сунуштар карала турганын мыйзамдын авторлорунун бири депутат Бактыбек Турускулов билдирди.

“Мурдагы мыйзам менен салыштырмалуу бул мыйзамдын жоопкерчилиги, уюштуруу иши, инвестициялык салымы асман менен жердей. Мурун казино деп имаратты ача салып, үстөлдү коюп ойной берген да. Барган жарандарыбыз, каражат, унаа, үйүн уттуруп жиберип сызга отуруп калышчу. Мамлекет сактаган эмес. Азыркы мыйзамда жакшы нормалар бар. Мисалы, Кыргызстандын жарандары ойной албайт. Кыргызстандын башка аймактарына да ачуу сунушун карап көрөбүз”.

Дагы караңыз

Кумаркана: ортодо акча менен тагдыр

Кумарканаларды кайрадан ачуу боюнча мыйзамдын авторлору жана президент Садыр Жапаров казиного кыргыз жарандарынын киришине тыюу салынып, ал коркунуч жоюларын билдирүүдө.

Жарандык активист Элдар Шабданов "Кыргызстандын жарандары кумарканаларга киргизилбейт" деген убада мыйзамды өткөрүп алуу үчүн элди алдоо деген пикирде.

“Кыргыз жарандары кирбейт деп жатпайбы, ойнойм деп келген киши эбин таап кирет. Кумарга берилген киши үйүн сатат, кредитке коюп салат. Жүз миң доллар алып келген киши айлыгы аз милицияга миң доллар берсе киргизип жиберет. Кыргыз жарандарын текшерген органдар да пара алат. Кумар ойногон кишинин үй-бүлөсү ажырашып, тагдыры талкаланат. Кумаркана ачылган жерге криминал, баңгизат, сойкулук, арам акчаны адалдоо өзүнөн-өзү агып барат”.

Дагы караңыз

Кумаркана: талаштуу долбоор колдоо тапты

Кыргызстанда бир канча митинг-пикеттерден кийин 2012-жылдын 1-январынан тарта кумарканалардын жана оюн автоматтардын иштешине тыюу салган мыйзам күчүнө кирген.

Кумарканалардын жабылышы оюнга берилип кеткен жарандар, алардын үй-бүлөсү социалдык маселелерге кабылып жатканы менен негизделген.

Учурда пандемияга байланыштуу Кыргызстандын экономикасы кейиштүү абалда. Бюджеттин тартыштыгы өткөн жылы 30 миллиард сомго жетти. Кыргыз бийлиги кумарканалардан түшкөн салык экономиканын бир тешигин бүтөйт деп үмүт артууда.

Президент Садыр Жапаров кумарканалар жабылган жылдары миллиарддаган сом бюджетке түшпөй калганын, бюджетти толтуруу үчүн кайра ачыш керек экенин айтууда.

“Экономиканы өзүңөр көрүп турасыңар. Эңшерилген, итке минген экономика менен алып отурам. Биз ар кандай жолдорду издеп, бюджетти толтурушубуз керек. Болбосо пенсия, жөлөк пул, тышкы карызды бере албайбыз”.

Экономика жана каржы министрлиги 2012-жылы кумарканалардын иштөөсүнө тыюу салынган мезгилде Кыргызстанда 17 казино иш алып барып, тармакта 11-15 миң адам иштегенин билдирген. Бюджетке жыл сайын 400-600 миллион сомдун тегерегинде салык түшүп турган.

Саясий ишмер Жеңиш Молдокматов кумарканаларды ачуу менен мамлекеттик бюджетти толтурабыз деген көз карашка кошулбайт.

“Кумарканалар элге социалдык, руханий жактан сокку болгондуктан жабылган. Садыр Жапаров экономиканы көтөрүүнүн, бюджетти толтуруунун бирден-бир булагы деп жатпайбы. Бул президентте мамлекетти өнүктүрүү, бюджетти толтуруу боюнча көз караш, план жок экенин аныктап турат”.

Дагы караңыз

Асылбек Жээнбеков кумар оюндарына уруксат берүүгө каршы болду

Кумарканаларды ачууну жактагандар ансыз деле көмүскө иштеп жатканын айтышууда.

Экономика жана каржы министрлигинин өкүлү Кубан Айдаралиев кумарканалар Кыргызстанда жабылганда, капитал коңшу Казакстанга агылганын айтууда. Министрликтин маалыматы боюнча 2012-жылдан бери укук коргоо органдары жыл сайын бир-эки жашыруун иштеп жаткан кумаркананы табат.

“Алматынын Капчыгай деген жеринде казинолор бар. Ал жерде Кыргызстанда кумаркана иштеткен адамдар иштеп жатат. ЕАЭБге кирген мамлекеттердин бардыгында онлайн дагы, офлайн дагы кумарканалар бар. Дүйнө жүзү боюнча 127 мамлекетте анын ичинде Малайзия сыяктуу мусулман өлкөлөрдө да иштөөдө. Кыргызстанда кумарканалар жабылды деген менен көмүскө иштегендер бар экени эч кимге жашыруун эмес. 2012-жылдан бери жыл сайын бир-эки факты аныкталат”.

Салык кызматынын мурдагы төрагасы Исхак Масалиев кумарканалардын иштөөсүнө тыюу салынганы менен алар көмүскө иш алып барып жатканын айтты. Ал жашыруун иштеген кумарканалардын пайдасын криминал жана аларды коргогон укук коргоо органдары көрүп жатат дейт.

“Жергиликтүү салыкка кошумча болот. Мен салык кызматын жетектегенде Бишкек шаарына жылына 400 миллион сомдой түшчү. Тыюу салгандан бери жашыруун иштеп жатпайбы. Анын пайдасын криминалдык элементтер, погон тагынгандар көрүп жатпайбы. Маселе оңой эмес. Бирок, бюджетти толтурууга чоң таасир бере турган тармак эмес. Мыйзамдын негизинде жети мейманкана курулат, мындай критерийлер болот деп жазылып жатпайбы, менин оюмча бул конкреттүү бир долбоор үчүн түзүлгөн мыйзам болуп жатат”.

Дагы караңыз

Сулайманов: Кумаркананы органдын адамдары калкалайт

Ал эми коомчулукта кумарканалардын ачылышы кооптуу деп, бийликти сындагандар да бар. Саясат талдоочу Руслан Акматбек мыйзамды идеалдуу кылып жазган менен реалдуу жашоодо ал иштебейт деген ойдо.

“Бизге окшогон жакыр, мыйзам иштебеген өлкөдө кумаркана ачуу өтө опурталдуу, тобекелдик көп. Өзгөчө криминал байырлаган Ысык-Көлдө мындай нерсенин кесепети, коомго зыяны чоң болот. Кандай мамлекетте жашайбыз, мыйзам кандай иштейт, билебиз да. Кумаркана ачса эле акча агып келчүдөй сезилип жатат, андай болбойт. 2012-жылы көмүскөдө мыйзамсыз көп иш жасалганы үчүн жаптык да. Бул катаны кайра кайталоонун эмне кажети бар эле такыр түшүнбөйм”.

Кумарканаларга тыюу салынгандан кийин кумар оюндары оюн автоматтары аркылуу букмекердик жана тотализатордук кеңселерге көчкөн. Андан соң парламент аталган мекемелердин ишмердигине дагы тыюу салган. Кумарканалар жабылгандан кийин аны кайра ачуу аракети 2015-жылы да болгон.

Анда мыйзамды Экономика министрлиги демилегелеп чыгып, бирок аягына чыккан эмес. Азыркы мыйзам боюнча көмүскө казино жана оюн автоматтарын иштеткендер беш жылдан жети жылга чейин эркинен ажыратылат.