Борбор Азия

Кытайга бири калбай барган Борбор Азия лидерлери, АКШнын бул чөлкөмгө карата стратегиясын жаңылоо чакырыгы жана Түркиянын Өзбекстандагы “жеңиши”. Соңку бир апта ичинде Борбор Азия тууралуу эл аралык басылмалар жазган макалаларга учкай токтолобуз.

4-февралда Eurasianet басылмасы “Борбор Азия лидерлери Бээжинде Си менен жолугууга кезек күтөт” деген макаласын жарыялады. Анда чөлкөмдөгү беш мамлекеттин лидерлеринин бири калбай Кытайдын баш калаасындагы Олимпиада оюндарынын ачылышына келгени айтылган.

“Борбор Азия лидерлери Бээжиндеги Кышкы Олимпиадага жарыяланган дипломатиялык бойкотко эч качан кошулбайт. Чөлкөмдүн соода жана инвестиция багытындагы негизги үмүтү болгон Кытайдын президенти Си Цзинпин менен бетме-бет жолугуу өтө кымбат турат”, - деп башталат макала.

Аны улай макалада Тажикстан менен Түркмөнстандан бир да спортчу Олимпиадага катышпаса да президенттери Кытайга барганы, Кыргызстан менен Өзбекстандан бирден гана спортчу кышкы оюндарга катышып жатканы, чөлкөмдөгү беш мамлекеттин ичинен Казакстан гана эң көп атлетти (34 спортчу) Бээжинге жөнөткөнү жазылган.

Eurasianet белгилегендей, пандемия башталгандан бери Кытайдын лидери Си Цзинпин бир дагы жолу өлкө сыртына чыккан жок. Ал өткөн айда Борбор Азия менен дипломатиялык алакасынын 30 жылдыгына арналган виртуалдык саммит өткөрдү.

25-январдагы бул жыйында Кытай лидери 2030-жылга карата Борбор Азия менен соода жүгүртүүнүн бир жылдык көлөмүн 70 миллиард долларга чыгаруу пландалып жатканын айткан. Учурда чөлкөмдүн ири экономикалык коңшусу менен бир жылдык соодасы 1,5 миллиард доллардын гана тегерегинде.

Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров узактан бери алдыга жылбай жаткан Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолун Бээжиндин “Бир алкак – бир жол” демилгесинин маанилүү долбоору деп мүнөздөгөнүн, жакында Бишкек мультимиллиард доллардык бул долбоор боюнча Бээжинге документтерди жөнөткөнүн макаланын автору эске салган.

Ошондой эле макалада жети жыл мурда 2022-жылдагы Кышкы Олимпиаданы өткөрүү укугу үчүн Бээжин менен Алматы да атаандашканын, январь айынын башында Казакстандын эң чоң шаары өлкөнүн тарыхындагы эң ири нааразылыкты жана тополоңду баштан өткөргөнү жазылган.

Ошондой эле казак спортчуларынын былтыркы Жайкы Олимпиададагы көрсөткүчтөрү начар болуп калганы менен бийлик жаңы ийгиликтер болот деп ишендирип жатканы айтылган. Буга кошумча Eurasianet Кыргызстанда Олимпиадага катыша турган жалгыз спортчу Максим Гордеевдин формасы тууралуу соцтармактарда талкуу болгонун, бийлик өкүлдөрү анын формасы “картөшкөнүн мүшөгүнө окшош” деген сөздөрдү четке какканын, акырында спортчу кышкы оюндардын парадына башка форма менен чыкканын эскке салган.

АКШ Борбор Азиядан эмне күтөт?

2-февралда “Америка добушу” радиосу өз сайтына “Эксперттер АКШны Борбор Азия тууралуу стратегиясын жаңылоого үндөйт” деген макаласын жарыялады.

“Америкалык адистер Вашингтон өз аскерлерин Ооганстандан чыгарып кеткенден кийинки шартта Борбор Азия боюнча стратегиясын кайра карап чыгышы зарыл экенине кошулат. Бирок жаңы стратегия кандай форматта болушу керек деген маселеде пикирлер эки ача”, - деп жазат автор Навбахор Имамова.

Макалада АКШнын мамлекеттик катчысынын Борбор Азия боюнча жардамчысынын орун басары Лесли Вигеринин комментарийи камтылган. Ал америкалык аскерлер Ооганстандан чыгып кеткени менен Борбор Азия стратегиялык жактан маанилүү экенин айткан.

“Соңку ондогон жылдардын ичинде көп нерселер өзгөрдү. Бирок биздин көп кырдуу максаттарыбыз ошол бойдон. Алар: суверендүүлүк, көз карандысыздык жана аймактык бүтүндүк”, - деп белгилеген Вигери.

Мамдепартаменттин өкүлү Борбор Азиядагы беш мамлекеттин өз ара регионалдык кызматташтыгы бир катар маселелерди чечүүгө өбөлгө болорун айтып, Казакстандагы окуялар социалдык-экономикалык маселелер “туруксуздукка жол ачып коерун” күбөлөгөнүн, бул көйгөйлөрдү чечүүдө жарандык коомдун ролу маанилүү экенин кошумчалаган.

АКШнын Казакстандагы жана Тажикстандагы мурдагы элчиси Ричард Хогланд Вашингтон “региондо Орусия менен Кытайдын таасирине каршы турууга” көңүл буруп жатканын билдирген. Хогланд АКШнын 1990-жылдардагы саясатында Борбор Азия өлкөлөрүнө жардам көрсөтсө, алар эркин рынокко ыңгайлашкан, демократиялуу мамлекетке айланат деген пикирлер үстөмдүк кылганын, чынында андай болбогонун, “бул таңкалычтуу эместигин” кошумчалаган.

“Узак жылдан бери репрессивдүү башкаруучулардын алдындагы жашаган борбор азиялыктар үчүн Батыштын жолу өтө чоочун болгон”, - деп айткан Хогланд. Ал келечекте Борбор Азия өлкөлөрү Москва, Бээжин, Брюссел жана Вашингтон менен мамилесин тең салмакташы үчүн тышкы басымга туруштук бере алгыдай болушу керектигин айткан.

“Карнеги” фондунун талдоочусу Женнифер Муртазашвили АКШнын Борбор Азия боюнча саясатында учурдагы реалдуулук эске алынбай жатканын USIP форумунда белгилеген. Анын пикиринде, Кошмо Штаттар Борбор Азияда конструктивдүү роль ойной алат, бирок ал үчүн чөлкөмдүн “муктаждыгын, каалоосун жана максаттарын” түшүнүшү керек.

Муртазашвили Вашингтонду Борбор Азия чөлкөмүнө Орусия менен Кытайдын призмасынан карабоого үндөгөн.

“Биз башка өлкөлөрдүн аракетине реакция жасагандын ордуна, активдүүрөөк болушубуз керек”, - деп айткан эксперт.

Ал чөлкөмдө коррупцияга каршы күрөш, билим берүү жана жаңы телчигип келе жаткан жарандык коомду колдоо маселесине көңүл бурууну сунуштаган.

Борбор Азия-Кавказ институтунун башчысы Фред Старр Америка чөлкөм менен коопсуздук тармагындагы кызматташтыкка маани бериши керек деген оюн менен бөлүшкөн. Анын айтымында, Борбор Азия сырттан эч ким кийлигишпей турган өз ара интеграциялык платформасы жок дүйнөдөгү жалгыз аймак жана Вашингтон чөлкөмдөгү бул багыттагы демилгелерди колдошу керек.

“C5+1 форматы жупуну. Концепциясы жакшы. Алар жолугуп турушат. Бирок Кытай менен Орусия кылып жаткандарга салыштырмалуу абдан пассивдүү”, - деп айткан Старр.

Түрк ишкерлеринин Өзбекстандагы ийгилиги

Daily Sabah басылмасы 2021-жылдын жыйынтыгы менен Түркия Өзбекстанда эң көп ишкана ачкан өлкөгө айланганын жазды. Түркиялык басылманын 3-февралдагы чакан макаласына ылайык, жалпысынан Өзбекстанда чет өлкөлүк капиталдын жардамы менен иштеп жаткан компаниялардын саны 13 700гө жетти. Алардын 1508и 2021-жылы ачылган.

Соңку бир жыл ичинде Өзбекстанда түркиялыктар 407, орусиялыктар 356, Кытай 266 ишкананын ачылышына көмөктөшкөн. 209 компания Казакстандан келген капиталдын, 97 ишкана түштүк кореялыктардын инвестициясы менен ачылган.

Daily Sabah бул макаласын Өзбекстандын Статистикалык комитетинин маалыматынын негизинде даярдаган.

Кантсе да Өзбекстанда бир жыл ичинде чет өлкөлүк капиталдын жардамы менен ачылган ишканалардын саны жагынан Түркия Орусиядан жана Кытайдан озуп чыкканы менен компаниялардын жалпы саны жагынан бул эки өлкөдөн артта турат.

Себеби учурда Өзбекстанда орус капиталы менен 2309, кытай акчасы менен 1927, түрктөрдүн инвестициясы менен 1882 ишкана иштеп жатат.

Макалада айтылгандай, былтыр Өзбекстанда чет өлкөлүктөр инвестиция салган бизнестердин саны 2020-жылга салыштырмалуу кеминде 18ге көбөйгөн.

“Түркия менен Өзбекстандын жакын мамилеси экономика тармагында да көрүнүп турат. Былтыр экономикалык кызматташтыкты тереңдетүү үчүн өз ара түшүнүүчүлүк жөнүндө меморандумга кол коюлганы – мунун соңку бир мисалы”, - деп жазган Daily Sabah.

Өзбекстандын Бахмал жана Заамин райондорунда жашаган этникалык кыргыздарда үй-бүлө куруу, жаштардын башын кошуу маселеси Кыргызстанда жашаган улутташтардан бир топ айырмаланат, кызды ала качып үйлөнүшпөйт.

Салтка жараша мындан 40-50 жыл мурда ата-эне балдарынын ой-пикирлерине карабай эле, бири-бири менен куда болгон. Бул иш-чара, кээде балдары-кыздары эс тарта элек чагында эле нан сындырышып кудалашып коюшат.

Бала да, кыз да ата-эненин айтканын эки кылган эмес. Мындай салтты эл арасында "Бешкерти" куда болуу деп аташкан. Бала менен кыз жаштайынан бири-бирине "Бешкерти" жолу менен баш байлап коюшкан.

Кээде, бири-бири менен достошуп жүргөн жигиттер үйлөнгөндөн кийин балалуу боло электе эле, үй-бүлөлүк карым-катнашты, достукту андан ары чыңоо үчүн өз ара келишип (бул маселе көбүнчө эркектер тарабынан эле чечилген) "бел куда" болушкан.

Келишим боюнча кайсы бири эркек балалуу болсо, экинчиси кыздуу болсо, ал кызын берген, же болбосо тескеринче. Бел куда болгондон кийин баланын ата-энеси, кыз 13-14 жашка чыккандан баштап калың иретинде жыл сайын кудасына бир уй берип турган.

Дагы караңыз

Өзбекстанда орустар азайып, кыргыз, тажик көбөйдү

Андан сырткары жыл сайын Курман айтта кызга айттык берилип турган. Айттыкка атайын дасторкон даярдап, түрлүү татуулар: мейиз, жаңгак, өрүк, наваттан тартып кыздын өзүнө болсо атайын кийим же болбосо эң кымбат баалуу кездемени, тасмал жасап алып барып турушкан. Албетте, азыркы заманда ал салттардын көбү унутулуп, эл арасында сейрек кездешип калды.

Азыркы учурда жаштар бири-бирин көрүп, баш кошуу чечимин кабыл алышса гана ата-энелерине айтып, андан кийин кыздын үйүнө жуучу жиберет.

Жуучулар кыздын ата-энесинин үйүнө жок эле дегенде эки-үч жолу барат. Эки тараптын бири-бирине макул болорун алдын ала билсе да бул салтка айланган.

Жуучулар биринчи ирет кыздын колун сурап барышканда, кыздын ата-энеси, "ага тууган менен кеңешели, кызыбыз менен сүйлөшөлү" деген жооп узатат. Экинчи жолу барганда анан макулдугун беришет. Эгерде жигит аскердик кызматын өтөп келген же жогорку билимдүү болсо, кыздын ата-энеси көп каада күтпөй эле макул болот.

Калганы болсо салтка жараша "кулдук уруп" куда түшөт. Андан кийин күйөөнүн ата-энеси "ооз майлап" тоюн өткөрөт. Ага эки кой, таттууга толгон дасторкон, бир кап ун же болбосо 100дөн ашык нан алып барат.

Дагы караңыз

Бюрократиядан тажаган ишкерлерди Өзбекстан чакырууда

Андан кийинкиси " парча той" деп аталат. Анда күйөө тарап келиндин төркүнүнө жууркан-төшөк тигиле турган кездеме, 150-200 кг. кебез, келиндин баштан-аяк кийими, эки же үч кой, анын биринин эти толугу менен бышырылып кешик иретинде куржунга салынып, таттуу, өрүк-мейиз, 200-250 нан алып барат.

"Парча" тоюнда кыз тарапка бериле турган калың бычылат. Кыргыз сому менен эсептегенде калың 50-60 миңге чамалайт. Эненин сүт акысы үчүн 20-25 миңдей сом, сарпай (кийит) пулу деп 5-6 миндей сом, жетегине көбүнчөсү бир уй берилет. Кудаларга канча кишиге кийит кийгизүүнү (сарпай жабуу) да өз ара келишип алышат. Парча тойдон бир ай убакыт өтөр замат (бир ай ичинде жууркан-төшөк даярдалат) "келин алар" тоюн алып келет. Бул тойго сөзсүз түрдө үч кой жана мурдагы тойго берилген азык-түлүктөр толугу менен алып барылат.

Нике кыюу, тогуз табак, төшөк салуу, кемпир өлдү, жар-жар айтуу ырым-жырымдары түн бир оокумга чейин улантылат. Бул иш-чаранын бардыгы кемпирлер, жеңе, кыз-кыркын жана күйөө жолдоштордүн катышуусу менен өтөт.

Кийинки мезгилде кыз чыгаруу, келин алуу, куда-сөөк күтүү салты бир топ жаңыланып, өзгөрдү. Мисалы, эр жигиттин, бойго жеткен кыздын ата-энелери мурдатан камданып, жыйынып-теринип тойго даяр турушат.

Кыз- жигит бири-бирин көрүп, жактырышса эле болду, калганы кыска мөөнөт ичинде бүтөт.

Дагы караңыз

Сузакта өзбекстандык усталарга суроо-талап күч

Кулдук уруп куда түшүү, "ооз майлар", жана "парча" тою чогуу бир эле жолу өткөрүлөт да, бир аз убакыт өткөндөн кийин '"келин алар тою” өзүнчө өтөт.

Белгилей кетүүчү нерсе, мурда той үйдө эле өткөрүлсө, учурда колунда барлар, үйүндө айыл-апага бир күн той берет. Андан кийин шаарга келип кафе-ресторанда белгиленген күнү 300-400 кишинин катышуусунда дагы бир жолу той өтөт. Бул тойду күйөөнүн ата-энеси өткөрөт. Ырчы-чоорчу, артисттер жана тойду алып баруучулар чакыртылат. Албетте бул иш-чараны өткөрүү үчүн чоң суммадагы акча каражаты керек. Биринчиден, эл эмне дейт?", "Манастан Чубак кем бекен?" деген кур намыска жеңдирип, тойдон кийин куржалак калып, карызга батса да ошого барышат.

Салтка жараша тойдун эртеси эле келиндин “бет ачарын” өткөрүшөт. Ага жалпы үй-бүлө мүчөлөрү, кайната-кайнене, күйөөнүн ага-инилери, эже-карындаштары катышат.

Башына желек баш жамынып, жүзүн жаап алган келинди, кишилер отурган бөлмөгө кайненеси алып кирет. Келин жүгүнүп, бир нече жолу саламдашат. Улуулар ага "кудай этегиңен жалгасын, өмүрлүү, бактылуу бол, ата-бабаңдын арбагы колдоп, дөөлөтүн берсин" деп алкап, бата беришет.

Бет ачарда кайнене супура жайып келинге ун элетип, камыр жуурутат, колу майлуу болсун деп колуна сары май сүйкөйт, ак жолтой бол деп тилек айтылат. Келин жууруган камырдан боорсок, май токоч жасалып, дастарконго коюлат.

Дагы караңыз

Эл каттоо: Калем учу менен “жок” болуу же жасалма көбөйүү

Келин чай куюп, биринчи чыныны кош колдоп ызаат менен кайнатага, андан кийин кайненеге андан кийин кезеги менен башка конокторго сунат. Муну "келиндин чайы" деп аташат. Кайната-кайненеге кошуналар, "келиндин чайын мурдуңар кызарганча ичип, жыргап калдыңарбы?" деп тамаша суроо узатышат, алар болсо башына баш кошулуп, келиндин чайын ичкенине шүгүрчүлүк айтышат.

Бет ачардан кийин келин кайната-кайненесинин үйүндө кызмат кыла баштайт. Салт боюнча келин күйөөсүнөн, кайната-кайненесинен да эрте туруп, жүзүн жууп желек баш жамынган бойдон үйдүн алдын, короону, дарбазанын сыртын, көчө жакты да шыпырып, тазалайт.

Андан кийин кайната-кайненеси үчүн бет жууганга жылуу суу даярдайт. Эгерде кайната же кайненеси, болбосо кайнагалардын бири үйдөн чыгып же болбосо тыштан келип калса келин сөзсүз түрдө жүгүнүп салам берет.

Бул иш-чара келин тарабынан кийин деле улантылат, бирок желек баш жамынбайт, жүзүн бекитпейт. Бир аз убакыт өтөрү менен кайнагалар, кайнежелер, ага туугандар кезеги менен келинди отко киргизет.

Отко киргизүү салты боюнча бир аз туугандар чакырылат, бешбармак же палоо даярдалат, келин кайненеси, абысыны менен келип, жүгүнүп салам берет. Отко кирген келинге сөзсүз түрдө атайын көйнөк же жоолук жана башка белектер берилет.

Бир ай өтүп же өтө электе кыздын төркүнүнөн жеңеси, энеси, эжелери келип, кызга кеп-кеңешин, акыл-насаатын айтып, куданын сыйын көрүп кайтышат.

Мындан 40-50 жылдар чамасы мурдараак келинди кайненеси алты же сегиз ай дегенде, кээде бир жылдан кийин төркүлөтүп барышкан. Төркүлөтмөйүнчө кыз ата-энесиникине барган эмес. Келинди төркүнүнө кайненеси, күйөөсү коштоп барат. Кыздын атасы кой союп, кошуна-колоңдорун чакырат.

Бир-эки күн конок болгон кудагый уулу менен үйүнө кайтат. Кыз болсо төркүнүндө калат, бир ай убакыттан кийин ата-энеси кызды кайра жеткирип барат.

Ушу күндө тойдон кийинки бир-эки ай ичинде эле кыздын төркүнү кыз- күйөөсүн нан жегенге чакырышат, ага кайненеси кошо барат. Нан жегенден кийин келин каалаган убагында, зарыл болуп калса, күйөөсүнүн, кайненесинин уруксаты менен төркүнүнө бара берет.

Жаш жубайлар балалуу болсо, жаш балдарды чуркатып кошуна-колоңдоруна жана туугандарына сүйүнчүлөп, сүйүнчү алышат. Баланын чоӊ атасы небересинин кулагына азан чакырып атын коет. Арадан кырк күн өткөндөн кийин баланын ата-энеси, ага-туугандарын, кошуна-колоңдорун чакырып кой союп, жентек тоюн берет. Кээ бирөөлөрү көптөн бери балалуу боло албай күтүп жүрүп балалуу болсо же болбосо улам кыз төрөлүп, эркек бала самап жүрүшүп, уулдуу болушса, жентек той чоң тойго айланып кетет. Баланын өмүрлүү болушун тилеп бата беришет. Салтка жараша жаңы бошонгон келин 40 күн бою тамакты мүнөздөп ичип, ошол мезгилде эч ким менен учурашпайт. Бөлөк-бөтөн кишилер бала жаткан үйгө кирбейт. Бешик тою баланын таята-таенеси бешик алып келгенде өткөрүлөт. Мал союлуп туугандар, кошуна-колоңдор чакырылат.

Дагы караңыз

Кыргыз-өзбек ишкер аялдары умтулган кызматташтык

Умай энелер кооздолуп жасалган бешикти, арча түтөтүп ысырыкташат. Бешиктин жабдыктарынын бардыгы, жаңы жана кооздолуп чеберчилик менен даярдалат. Баланын жонуна жана бешиктеги төшөгүнө үч ирет тапталып "Ээси келди күчүгү кач", "Уйку энеси коюнуӊду ач", "Бисимилла" деп бешикке салып бөлөшөт. Бала бир жарым жашка толуп, телчигип, талпынып калганда "Тушоо кесүү" тоюн өткөрүшөт.

Тушоо, кесүү тою ата-эненин чамасына карай, чоң же андан бери кылып өткөрүлөт. Мал союлуп, көпчүлүк эл тойго чакырылат, тушоо кесүү тою балдардын, кыздардын, чоң эле кишилердин активдүү катышуусу менен өткөрүлөт. Белгиленген аралыктан, той башкаруучу кишинин ишараты менен баланы көздөй чуркайт. Биринчи жетип келген бала кайчы менен баланын тушоосун кесет да, баланын эки колунан кармашып "мүдүрүлбө- жыгылба, шилтеген кадамың бек болсун" деп бирге бир аз басышат. Кийинки мөөнөттө чоңдор таймашка чыгат, жеңүүчүлөргө түрдүү сыйлыктар ыйгарылат. Сыйлыктын чоңу кээде бир кой болсо, кээде бир телевизор, болбосо кымбат баалуу белек-бечкек болот. Тойдун аягында келген эл балага бата тилейт. Шарты жоктор бир казан аш басса да баланын тушоо кесүү тоюн салтка жараша сөзсүз түрдө өткөрүүгө аракет кылат. Себеби ар бир ата-эне баласынын бактылуу, өмүрлүү болушун самайт эмеспи.

Мирсаид Анарбаев, Бишкек шаары.

P.S. Автордун пикири "Азаттыктын" көз карашын чагылдырбайт.