Экономика

Кыргызстанда бюджеттин туруктуулугун камсыз кылуу үчүн Турукташтыруу фонду түзүлдү. Бийлик бул фондго жок эле дегенде 17 миллиард сом топтоп, каржылык ар кандай кырдаалдарда колдонууну максат кылып жатат.

Экономисттер казынанын жыртык-тешиги бүтөлбөй жаткан шартта бийлик резервге акча чогулта аларынан күмөн санашууда. Бул фондго акча каяктан чогулат?

Турукташтыруу фонду кантип иштейт?

Өлкөдө ар кандай экономикалык кырдаалда колдонуп, социалдык милдеттенмелерди аткаруу үчүн кошумча каражат чогултуу сунушу мурда-кийин эле айтылып келген. Президент Садыр Жапаров 2-сентябрда буга байланыштуу Кыргызстандын Турукташтыруу фондун түзүү жөнүндө жарлыкка кол койду.

Министрлер кабинетине пенсия, жөлөк пул жана мамлекеттик кызматкерлердин айлыгын төлөөгө эки айга жете тургандай каражат топтолчу фондду түзүп, тиешелүү долбоорду Жогорку Кеңештин кароосуна киргизүү тапшырмасы берилди.

Дагы караңыз

Өкмөт экономиканы "өзгөчө кырдаалда" башкарат

Турукташтыруу фонду түзүлөрүн Садыр Жапаров 31-августта Кыргызстандын эгемендигинин 30 жылдыгына карата Бишкекте уюштурулган иш-чарада жарыялаган.

“Финансылык ресурстарды туура колдонуу, кечиктирилгис жана чукул иш-чараларды жүзөгө ашыруу, болочок муундун жаркын келечегине эмитен кам көрүү максатында Стабилизациялык фонд түзүүгө даярданып жатабыз. Ал фондго эң аз дегенде 17 миллиард сом каражатты топтоо - жакынкы максатыбыз”.

Экономикалык ар кандай оор шарттарда абалды турукташтырууга же андан чыгуу үчүн бюджеттик каражаттан тышкары акча топтоо идеясын экономика жана финансы министри Акылбек Жапаров айтып келаткан. Анын сөзүнө караганда, Турукташтыруу фондуна топтолот деген 17 миллиард сом өлкөдө эки ай пенсия, жөлөк пул жана айлык маянаны төлөөгө жетет. Ал 2022-жылдын биринчи жарым жылдыгында фонддун иши так көрүнүп калат деп күтүп турат. Ал эми “фонддун каржы булагы кандай болот?” деген суроого мындайча жооп берди.

“Эмки жылдан баштап ай сайын киреше, бюджеттен тышкары келе турган каражат же сырт жактан алынган жардамдардын баарын Турукташтыруу фондуна салабыз. Биз жок дегенде эки айга төлөнчү социалдык төлөмдөрдү чогулталы деп атабыз. Мындан ары чет жактан келген каражатты бюджетти колдоого жумшабайбыз. Биз акыркы алты ай ичинде бюджетти турукташтырып алдык. Өзгөчө кен байлыктардан түшө турган кирешелерибизди өзүбүз иштетип, кийинки муунга сакташ үчүн ушундай фонддорду түзүп иштейли деген ниетибиз бар. Ошонун биринчиси – Турукташтыруу фонду. Биз жарандарды пенсия, жөлөк пул боюнча кабатыр кылбашыбыз керек”.

Дагы караңыз

Кумтөрдүн төлөмүнүн көлөмү

Акылбек Жапаров Кумтөрдөн чыккан алтынды ушуга окшогон фонддорго, Улуттук банктын резервине, Экономика жана финансы министрлигинин резервине сатып алып сактоо боюнча да иштер турмушка аша баштаганын кошумчалады. Турукташтыруу фондун Экономика министрлиги башкарып, каражатты көзөмөлдөй турганы пландалып жатат.

Каржалган казына, эксперттердин пикири

Бирок бюджетти жыл сайын дефицит менен кабыл алып кирешесинен чыгашасы ашып турган Кыргызстан казынадагы каражаттан тышкары өзүнчө акча топтой аларына көзү жетпегендер бар.

Мисалы, ушул жылдын алты айында ички дүң өнүмдүн (ИДӨ) көлөмү 271 миллиарддай сом болуп, өткөн жылдын ушул маалына салыштырмалуу 1,7% төмөндөдү. Кумтөр кенин эсепке албаганда, 242 миллиард сомду түзүп, 2020-жылга караганда 3,7 % жогорулады.

Экономика тармагы боюнча эксперт Кайрат Итибаев Турукташтыруу фондунун шайма-шай иштеп кетерине ишенбейт.

“Бул фонд Орусияда мындан 20 жыл мурун Владимир Путин түзгөн фондго окшошуп кетип атат. Ал кезде мунайдын, газдын баасы кымбаттап, Орусияда жаңы түзүлгөн фонддун каржы булагы аныкталган. Ал эми Кыргызстандагы реалдуулукка келсек, Турукташтыруу фондуна акча топтоого каражат жок. Жөнөкөй жаран катары фонддун түзүлүшүн мен деле колдойм. Бирок эксперт катары айтканда, бюджетибиздин өзү тартыш”.

Дагы караңыз

Бизнес: бийлик убадасын иш менен бекемдеши керек

Жогорку Кеңеш кабыл алган мыйзамга ылайык, 2021-жылы республикалык бюджеттин кирешеси 172 миллиард 891 миллион сом, ал эми чыгашасы 181 миллиард 354 миллион сом болот деп белгиленген. Тартыштык 8 миллиард 463 миллион сомдун чегинде болоору мерчемделген.

Экономика министринин мурдагы орун басары Элдар Абакиров өлкөдөгү кымбатчылыкты да эске салды.

“Чечимди кабыл алып атканда сырттагы реалдуулукту эске алыш керек. Инфляция. Бензиндин баасы 55-60 сомго жетип калды. 30-40 сомдон турган кумшекердин баасы 60-70 сомго чыкты. Мындан башка да азык-түлүк кымбаттап кетти. Адамдар болсо бир жыл мурун 15 миң сом айлык алчу. Азыр деле ошол эле айлык. Эми бул акчага өткөн жылга салыштырмалуу эки эсе аз азык-түлүк, эки эсе аз бензин сатып ала алат. Демек, бюджеттин өсүшү инфляциядан бир топ эле артта калды”.

Дагы караңыз

Бюджетке түшпөй калган миллиарддар

Президент Садыр Жапаров болсо Кыргызстандын эгемендигинин 30 жылдыгына карата КТРКдагы программалардын биринде өлкө быйылкы жылдын аягында профицитке чыгат деп айтты.

2-сентябрда ал чакан жана орто бизнес менен алектенгендердин маянасынан Социалдык фондго чегерилүүчү төгүмдү убактылуу азайтуу боюнча жарлыкка кол койду.

Ага ылайык чакан жана орто ишкердик менен алектенгендер үчүн камсыздандыруу төгүмдөрүнүн тарифтери кызматкерлердин санына жана эсептелген эмгек акысына жараша төмөндөтүлөт. Аны 2022-2024-жылдары 27,25%, 22% жана 14% чейин азайтуу каралган.

Дагы караңыз

Кыргыз экономикасы улам төмөндөп баратат

Кыргызстандын экономикасы пандемиянын кесепетинен чыга албай, бир жарым жылдан бери нөлдүк өсүшкө да чыга элек. Жыл башынан бери ИДӨ былтыркы ушул убакка салыштырмалуу 1,6% түштү. Бирок өткөн жылы карантиндин айынан экономика такыр жылбай турган.

Республикадагы структуралык көйгөйлөрдү жана кризистин канчалык терең экенин көргөзүп турган себептерге токтолобуз.

Кумтөр – биздин бар байлыгыбыз

Кыргызстандын экономикасы ушунчалык чакан, бардык “аба ырайын” бир эле кен өзгөртүп коет. Статистиканын өсүп же түшө баштаганы дээрлик Кумтөргө көз каранды.

Эгер 2021-жылдын жети айы менен өткөн жылдын биринчи жылдыгын Кумтөр кенин эске албай салыштырсак, быйыл ИДӨ (ички дүң өндүрүм) 3,6% өскөн. Ооба, Улуттук Статком ушул бир ишкананын көрсөткүчүн кошпой өзүнчө статистика чыгарат. Айласыз.

Кумтөр - Кыргызстандагы ИДӨнүн 10%, өнөр жайдын көлөмүнүн 20% жапкан ири алтын кени. Анын көрсөткүчтөрү өлкөдөгү реалдуу абалды бурмалап койчу күчкө ээ.

Мисалы, Кыргызстандын экспорту 2020-жылы пандемиядан жабыр тарткан эмес. Бирок, бир караганда гана. Экспорт көлөмү алтындын баасы өсүп кеткени менен сакталып турган. Кымбат баалуу металлдын баасы өлкө экспортунун жарымын же 1,9 миллиарддын 986 миллион долларын түзгөн. Бул Кыргызстандын алтындын дээрлик бардык көлөмү алынган Кумтөргө канчалык деңгээлде көз каранды экенин көрсөтүп турат.

2020-жылы алтын кымбаттап, Кыргызстан жолдуу болгон. Бирок 2021-жылдын башынан тартып кымбат баалуу металлдын баасы арзандаган.

Инфляция баарын жейт

Номиналдык түрдө айтсак, жети айдагы ИДӨ көлөмү 337 млрд. сомду түзүп, өткөн жылдагы 282 млрд. сомдон алда канча көп.

Экономика көлөмү 55 млрд. сомго өскөндөй болду. Бирок ал инфляция менен коштолууда, товардын жана кызмат көрсөтүүнүн гана баасы көтөрүлбөсө, өндүрүш көлөмү өскөн жок.

“ИДӨ номиналдуу жана реалдуу болуп бөлүнөт. Реалдуу ИДӨ акчадан тышкары, баанын өсүшүн -инфляцияны эске алат. Номиналдуу менен реалдуу ИДӨнүн айырмаланганы өлкөдө баа өтө кымбат экенин билдирет. Муну баары эле көрүп турат”, - деп түшүндүрдү экономист Азамат Акенеев.

Кыргызстанда ЕАЭБ өлкөлөрүнүн ичинен эң жогорку инфляция жүрүүдө, жыл башынан бери 7% түздү. Айрыкча тамак-аш баасы көтөрүлүп, 9,8% жетти. Баалардын өсүшү Министрлер кабинетинин баш оорусуна айланып, мал-жандыкты экспорттоого тыюу салып, импортко болгон салыкты алып салып же элдин керектөөсү үчүн товарды чет элдик өндүрүүчүдөн түз сатып алуудан башка аргасы калбады.

"Бийлик мындай жол менен инфляцияны жасалма түрдө кармап турат. Болбосо ал мындан да жогору болмок", - дейт экономист Эркин Абдразаков.

"Баанын өсүшү, элдин бийликке ишенимин түшүрбөш үчүн инфляцияны жумшартуу аракети жүрүп атат. Бирок биз элдин кантип жашап атканын көрүп жатпайбызбы”.

Капиталдын агышы

Адистердин айтымында, кыргыз экономикасынын дагы бир чоң көйгөйү - инвестициянын сыртка массалык агышы. Бул өндүрүш көлөмүнө түздөн түз таасир этүүдө. Акыркы маалыматтарда биринчи кварталда чет элдик түз инвестициянын келиши 112 млн. долларды түзгөн. Ошол эле маалда сыртка агып кеткен инвестиция көлөмү 480 млн. доллар. Тескери сальдо 368 млн. долларды түздү.

"Бул жылы сооданын жана курулуштун өсүү темпи жайлады, курулуш бул - капиталдык салым, инвестиция катары кетчү сектор. Бирок кризис маалында капитал курулушка эмес, банк эсебине кетип депозит өсүп жатат. Мен пандемия маалында киреше финансы блогуна кетти деп ойлойм”, - деди Экономика жана финансы министрлигинин экономика саясатын изилдөө институтунун эксперти Нургүл Акимова.

"Инвестициянын агып чыгышына ириде экономикалык туруксуздук жол берет", - дейт экономист Азамат Акенеев.

"Ишкерлер жөн гана акча салгандан коркот. Көпчүлүгү өз ишмердүүлүгүн токтотууну оң көрүшөт. Киреше дээрлик жок. Инвестициянын мындай тартыштыгы буга чейин эч качан болгон эмес. Мунун баары экономиканын калыбына келишин жайлатат”, - деп эсептейт ал.

Баары жакшы болобу?

Экономиканын эң жаман жылга салыштырмалуу төмөндөшү, капиталдын сыртка карай агышы жана эң жогорку инфляция бийликти анчейин коркутпагандай.

Президент Садыр Жапаров Кыргызстан 2023-жылы ИДПнын пандемияга чейинки өсүү темпине кайтат деп ишенет. Министрлер кабинетинин башчысы Улукбек Марипов азыр эле экономикадагы “жагымдуу жылышты” көрүп турганын билдирди. Мамкатчы Чолпонбек Абыкеев андан да өткөн оптимисттик маанайда. Ал 10 жылдан кийин Кыргызстанды өнүккөн 50 мамлекеттин катарынан көрө турганын айтты.

Дүйнөлүк банктын маалыматында Кыргызстан өлкөнүн экономикалык өсүшүн жана кубаттуулугун көрсөткөн ИДП көлөмү боюнча дүйнөлүк рейтингде 148-орунду ээлейт. ИДП көлөмү 2020-жылы 7,7 млрд. долларды түзгөн. Бул КМШга кирген жана Орто Азия мамлекеттеринин ичиндеги эң төмөнкү көрсөткүч.