Линктер

ЧУКУЛ КАБАР!
11-Май, 2024-жыл, ишемби, Бишкек убактысы 04:20

Борбор Азия

Иллюстрациялык сүрөт. Кыргызстандагы чек ара бекети.
Иллюстрациялык сүрөт. Кыргызстандагы чек ара бекети.

Кыргызстандын Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети май айынан бери бир тараптуу жабык турган кыргыз-тажик чек арасындагы кирип-чыгуу тартибин өзгөрттү. Ага ылайык, студенттер, мугалимдер, этникалык кыргыздар, дипломатиялык мекемелердин өкүлдөрүнө жеңилдик каралган.

Чек ара кызматы Министрлер кабинетинин буйругу менен кыргыз-тажик чек арасындагы “Кулунду-автожол”, “Кайрагач-автожол”, “Кызыл-Бел-автожол”, “Бордөбө-автожол” жана “Карамык-автожол” бекеттеринде товар жана адамдардын өтүүсүнө чектөө коюлганын эске салып, кайсы учурда гана уруксат берилерин белгилеген.

Кимдерге уруксат берилди?
  • Мекенине кайтып келе жаткан кыргыз же тажик жарандары;
  • Кыргызстан жана Тажикстандагы расмий дипломатиялык өкүлчүлүктөрүнүн жана Кыргызстанда жайгашкан эл аралык уюмдардын кызматкерлери, алардын үй-бүлө мүчөлөрү. Алардын кирип-чыгышы Тышкы иштер министрлигине алдын ала кабарланышы керек;
  • Чет мамлекеттин жана эл аралык уюмдардын делегациясы. Алардын кирип-чыгышы Тышкы иштер министрлигине алдын ала кабарланышы керек;
  • Кыргызстандын мыйзамдарына ылайык келген этникалык кыргыздардын иммиграциясы;
  • “Токтогул ГЭСин реабилитациялоо” долбооруна тартылган тажик жарандары. Аларга Кыргызстандын Энергетика министрлигине өтүнүч бериши керек;
  • Кыргызстандын билим берүү мекемелеринде окуган же иштеген тажик жарандары. Алар кирүү үчүн алдын ала Кыргызстандын Билим жана илим министрлигине өтүнүч жөнөтүшү керек;
  • Тажик жарандыгы бар кыргыз жарандарынын жашы жете элек балдары;

УКМК коңшу өлкөдөн Кыргызстанга уруксат берилген жогорудагы чек ара бекеттери аркылуу гана кирүү керектигин эскертти. Бул тизмедегилер өз тармагы боюнча тиешелүү министрликтерге алдын ала маалымат берип, анан өтө алышат.

Президенттин Баткен облусундагы ыйгарым укуктуу өкүлүнүн орун басары Маруфхан Тулаев буга чейин бир нече жолу элден кайрылуулар болгондуктан бул чечимди көпчүлүк жакшы эле кабыл алды дейт.

“Бул кабарды биздин аймакта тургундар жакшы эле кабыл алды. Тажикстанда жашаган этникалык кыргыздардын жана башка зарыл болгон жарандардын муктаждыгы чечилип жатат. Бизге буга чейин да кайрылышкан эле”.

Министрлер кабинетинин 2021-жылдын 21-майдагы токтомуна ылайык, Тажикстандын жарандарынын Кыргызстандын аймагына киришине, транзит аркылуу өтүүсүнө убактылуу чектөө киргизилген. Андан кийин "чек араны мыйзамсыз кесип өттү" делип эки өлкөнүн күч кызматтары бири-биринин жарандарын кармап, жоопкерчиликке тарткан учурлар катталды.

"Кырдаалды жеңилдетүүгө ташталган кадам"

Кыргызстанда жогорку окуу жайда 3-курста окуп жаткан тажикстандык Зайналусмон болсо чек аралардын студенттерге жолтоо болбогону жакшы дейт. Анын айтымында, эки жылдан бери пандемия, андан кийинки чек ара маселесинен улам Кыргызстандагы курсташтарын көрө элек.

“Албетте, азыр билим алган студенттер үчүн маселе чечилгени жакшы. Калган мамилелер да калыбына тез арада келет деп үмүт кылам. Эки тараптуу мамилелердин салкындашы билимге жолтоо болбошу керек. Билимде чек ара жок да. Негизи эле эки өлкөнүн мамилеси мурдагыдай калыбына келип, ордуна түшүп, баары жакшы болсо дейм”.

Чек ара маселелерин бир жактуу чечип алганга чейин чек арадагы алаканы такыр жандандырбай, экономикалык, башка да кызматташтыкты токтотуп туруу талабы баткендиктер арасында көп айтылган. Бирок чек арадагы кырдаалдан кыйналгандарды да эске алыш керек. Кайсы бир күнү мамиле кайра калыптанышы зарыл дейт Баткенде чек ара маселелерин иликтеп жүргөн Хаитали Айкынов.

"Эми баткендиктер арасында чек араны ачпай туруу талабы көп эле айтылган болчу. Бирок азыр жеңилдик каралган катмардагы кишилер үчүн эч ким нааразы болбойт. Баары бир мамилелер калыбына келип, кайра мурдагыдай жашоо уланышы керек да. Ал эми бул аракет ошол чыңалууну женилдетүүгө арналган кадам десек болот. Бул жакшы көрүнүш".

"Маселе чала чечилбесе..."

Абалдын өзгөрүшү биринчи кезекте Тажикстанда жашаган этникалык кыргыздар үчүн маанилүү. Анткени пандемияга байланыштуу 2020-жылдын март айында эки өлкө чек арадан каттам шарттарын оорлоштургандан бери тууган-урук катыша албай калышкан. Ага карабай Кыргызстандын төрт жараны чек арадан тажик күч кызматтарына кармалып, беш жылга чейин эркинен ажыратылды.

Тажикстан менен чек арада жашап, соода менен алектенген Ниязбаба Набиев “Азаттыка” курган маегинде калктын мамилесин, карым-катнашын калыбына келтиребиз, жашоо шартты жеңилдетебиз дешсе чек араны биротоло ачып коюш керектигин билдирди.

“Биз үчүн эң башкы маселе - мамиле. Ошондуктан биротоло ачып коюш керек. Карапайым эки эл өзү мамилени куруп алат. Анткени, бири-бирине муктаж. Чек араны ортодо көзөмөлдөйбүз, бири-бирине жараша мамиле кылабыз дегендер бузат. Толук эле ачып коюш керек”.

Тажикстандан көчүп келген этникалык кыргыздардын өкүлү, аларга укуктук жардам берип жүргөн жазуучу Аким Кожоев шарттарын эки тарап так аныктап, анан чечим кабыл алышса деген пикирде. Анткени буга чейин да маселелер чала чечилип, элде түшүнбөстүк жаралган.

Аким Кожоев.
Аким Кожоев.

“Албетте, чек аранын ачылганы жакшы. Анткени эки жылдан бери карантин башталганы эки тараптагы туугандар бири-бирине катташа албай турат. Ар кандай учурлар болот экен. Кабарлашып, катташып турушубуз керек экен. Сентябрдын соңунда ошол кездеги Министрлер кабинетинин төрагасынын тескемеси менен этникалык кыргыздарга чек арадан каттаганга уруксат берилди дешкен. Ал жактан туугандарыбыз келсе, Тажикстандын чек арасынан чыгарбай койгон. Ошондой учурларды эске алып, так чечип бериш керек”.

Баткенде 28-30-апрелден 1-майга чейин созулган кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу кагылышта 36 кыргызстандык курман болгон. Үйлөр, социалдык объектилер өрттөлүп, талкаланып, жарактан чыккан. Тажикстан 19 жараны каза болгонун билдирген. Эки өлкө тең бири-бирин айыптап, кылмыш ишин козгошкон.

Куралдуу жаңжалдан кийин Кыргызстан Тажикстан менен чек арасын толугу менен бир тараптуу жапкан. Президент Садыр Жапаров 23-октябрдагы жылдык маалымат жыйынында чек ара толук такталмайынча ачылбай турганын билдирди. Ошондой эле чек ара маселесин чечүүдө негизги көйгөйлөрдү атаган.

Андан кийин кыргыз-тажик мамлекеттик чек арасын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча өкмөттүк делегациялардын топографиялык иш топторунун кезектеги жолугушуусу болуп өттү. Өкмөттүн басма сөз кызматынын маалыматына караганда, эки тараптын мурда жетишилген макулдашуусуна ылайык, жолугушуу 5-9-октябрда Кыргызстандын Исфана шаарында уюштурулду.

Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасынын узундугу 970 чакырымдай болсо, анын 519 чакырымы такталган, калганы тактала элек.

Ооганстан.
Ооганстан.

Кыргызстан Ооганстанда бийликте турган "Талибан" өкмөтүн (өлкөдө тыюу салынган) расмий тааныбай турганын, бирок Кабул менен диалогго баруу зарыл экенин билдирди.

Бишкекте 4-ноябрда өткөн жана Ооганстандагы кырдаал талкууланган жыйында кыргыз бийлиги талибдер түзгөн өкмөт боюнча позициясын дагы бир жолу айтты. Жыйынга Борбор Азиянын жана башка өлкөлөрдүн эксперттери катышты.

Кыргызстандын позициясы

Бишкектеги талкууда Коопсуздук кеңешинин төрагасынын орун басары Таалатбек Масадыков Кыргызстан азырынча “Талибан” өкмөтүн расмий тааныбай турганын айтып, бирок Кабул менен диалогго баруунун зарылдыгына токтолду.

Таалатбек Масадыков.
Таалатбек Масадыков.

"Ооганстан кошуна, биздин региондо болгондон кийин талибдердин өкмөтү менен диалогду түзүш керек. Ал жерде кризис, жарандык согуш болбошу үчүн жардам бериш керек деген пикир бар. Мен дагы колдойм. Азыркы маалда Ооганстандагы абал өтө оор. Ооганстанга тиешелүү акчалар тоңдурулган. Бизге жагабы-жакпайбы азыркы келген бийлик башкарууда. 38 миллион эл бар. Ошол эл кыйналбасын деп кошуналары жардам кылып жатат. Биздин мамлекет эки жолу жардам берди. Биринчисин ооган элине бердик, экинчи жолу оогандык кыргыздарга бердик. Эгер мындай позицияны колдобосок, ал жактагы абал абдан курчуп кетиши мүмкүн. Конфликт курчуса, регионго таасир этет. Борбор Азиядагы беш мамлекеттин ичинен төрт өлкөнүн позициясы бирдей, бир мамлекеттин көз карашы башкача. Биз ал позицияны сыйлайбыз. Башка көз караш болсо дагы бир үстөлгө отуруп, бир ойго келсек деген ой бар".

Масадыков Ооганстанда кырдаал көзөмөлдөн чыгып кетиши ыктымалдыгын, “Ислам мамлекети” террордук уюмунун жоочулары көбөйүп атканын дагы кошумчалады. Ал өткөн аптада Кабулда беш күн жүрүп, “Талибан" өкмөтүнүн күч түзүмдөрүнүн жетекчилери менен жолукканын учкай айтып кетти. Анда кандай сүйлөшүүлөр болгонун ачыктай албасын, Ооганстандагы абал "эл аралык медиа сүрөттөгөндөн башкачараак" деп сыпаттады.

"Кабулдун көчөлөрүнөн көргөнүмдү айта алам. "Мектепке кыздар барбай калды" деп жатышат, бул чындык эмес. Кабулда 6-класска чейинки кыздар окууга барып жатат. Айрым жерлерде кыздар менен балдарды бөлүп коюшкан. Түндүк провинцияларында кыздар 12-класска чейин барып жатат. Кабулдун көчөлөрүн кыдырып чыктым, аялдар сөзсүз жамынып, бетин көрсөтпөйт деген туура эмес. Аялдар медициналык маска тагынып жүрөт же тагынбай эле жүрөт. Бирок башында жоолугу бар. Бул Кабулдун тегерегиндеги көрүнүш".

Масадыков быйыл сентябрда да президент Садыр Жапаровдун тапшырмасы менен Кыргызстандын элинин атынан ооган калкына гуманитардык жүк жеткирген. Аны "Талибандын" жаңы түзүлгөн өкмөт башчысынын биринчи орун басарынын милдетин аткаруучу Абдул Гани Барадарга тапшырган.

Бул талибдердин ооган бийлигин колго алгандан берки Борбор Азия өлкөлөрүнүн жогорку жетекчилери менен ачык жарыяланган алгачкы жолугушуусу болуп калган.

Жыйында Масадыков Ооганстандагы де-факто бийликке жардам болбосо, кырдаал көзөмөлдөн чыгып кетиши мүмкүн экенин, өзүн "Ислам мамлекети" деп атап алган радикал топтун жоокерлери көбөйүп жатканын кошумчалады.

БУУ баш болгон бир катар укук коргоо уюмдары талибдер өз убадаларына турбай, аялдарга иштөөгө, ал эми кыздарга билим алууга мүмкүнчүлүк бербей жатат деп айыптап келишет. Ооганстандын жаңы бийлиги сөз эркиндигин чектеп, этникалык, диний азчылыктар кодуланып жатканы үчүн сынга кабылып келет.

Кыргызстандын кызыкчылыгы

Кыргызстан ооган маселесинде эл аралык уюмдардын мүчөсү катары катышса жетиштүү деген көз караш да бар. Жыйында дипломат, мурдагы тышкы иштер министри Муратбек Иманалиев ушундай оюн ортого салды:

"Кыргызстан Ооганстан менен чектешпейт. Географиялык алыстык жана тил менен маданияттагы айырма коркунучту чоң, бүдөмүк сездирип жатат. Экинчиден, Кыргызстандын Ооганстанда этникалык кызыкчылыгы жок. Бул маселе Ооганстандын башка коңшуларына тиешелүү. Ооганстандын Бадахшанындагы аз сандагы кыргыздардын көйгөйү саясий-аскердик же экономикалык эмес, гуманитардык маселе. Кыргыз өкмөтүн жана эксперт коомчулугун көбүрөөк Пакистандагы жана Ооганстандын түндүгүндөгү террордук топторго мүчө кыргызстандыктардын кыймылы ойлондурат. Үчүнчүдөн, Кыргызстандын Ооганстандагы соода-экономикалык кызыкчылыгын аныктоо дагы кыйын. Кызыкчылыгы болсо дагы анын көлөмү жана сапаты масштабдуу талкуулоого арзыбайт. Бирок, Кыргызстан Ооганстан менен белгилүү себептерден улам байланышын активдештириш керек экени анык. Ошондуктан, Бишкектин ооган маселесине эл аралык уюмдардын мүчөсү катары катышуусу эң оптималдуу".

Конференция учурунда Ооганстандагы кырдаалдын Борбор Азия мамлекеттерине тийгизчү таасири жалгыз гана чек аранын жакындыгы эмес, региондогу диний абалга барып такалары да айтылды.

"Борбор Азия мамлекеттери өзү жалгыз бул жараян менен күрөшүүгө алы жетпеси баарына белгилүү. Терс жагдайлардын алдын алуу үчүн бирдиктүү күн тартибин иштеп чыгуу зарыл. Региондо элдин диндешип баратканын баарыбыз түшүнүп турабыз. Керек болсо бул жараянда саясий элементтер дагы пайда боло баштаганы байкалат. Андыктан бул абал радикал, экстремисттик топторго өз идеяларын жайылтууга канчалык ыңгайлуу деген суроо турат. Ошондуктан Борбор Азия өлкөлөрү ишеним жана түшүнүү менен бирдикте иштөө үчүн аянтчаларды түзүшү керек", - деди президенттик администрациянын саясий жана экономикалык изилдөөлөр башкармалыгынын башчысынын орун басары Аскар Бешимов.

АКШнын аскердик күчтөрү быйыл 31-августта Ооганстандан чыгып кеткен. 15-августта "Талибан" радикал кыймылы Кабулда бийликти басып алган. Азырынча дүйнөнүн бир дагы өлкөсү талибдердин өкмөтүн расмий тааный элек. Эл аралык коомчулук Ооганстанда гуманитардык кризис тереңдеп баратканын эскертүүдө.

БУУнун Азык-түлүк программасы менен Азык-түлүк жана айыл-чарба уюму 25-октябрда Ооганстан эң оор гуманитардык кризистин кырында турганын жарыялаган.

Ооганстан менен Борбор Азиянын үч өлкөсү - Тажикстан, Өзбекстан жана Түркмөнстан чектешет. Түркмөнстан менен Өзбекстандан айырмаланып Тажикстан Кабулдан улуттук азчылык өкүлдөрү кирген инклюзивдүү өкмөт түзүүнү талап кылып келет. Бирок "Талибан" тажик бийлигин алардын "ички ишине кийлигишип жатат" деп айыптаган.

Масадыков: Кыргызстан "Талибан" кыймылын азырынча тааныбайт
please wait

No media source currently available

0:00 0:06:33 0:00

Дагы жүктөңүз

XS
SM
MD
LG