Экономика

Казак президенти Нурсултан Назарбаевдин Кытайга болгон иш сапары бул эки өлкө ортосундагы экономикалык байланыштардын күн санап бекемделип жаткандыгынын дагы бир мисалы. Казакстандын бийликтеги “Отан” партиясынын өкүлү Шарипбек Амирбеков учурдагы Астана менен Бээжин ортосундагы дурус карым-катнаштын мааниси жөнүндө “Азаттыкка” буларды айтты:

-Соңку жылдары эгемендикти алгандан бери Казакстан Кытай менен бир нече саясий маселелерди чечип келе жатат. Мунун өзү эки тараптуу карым-катнаштардын жакшырып жатканын көргөзөт. Мисалы чек ара жана чек арадагы аскерлердин санын кыскартуу маселелери. Учурда Кытай дүйнөлүк базарда абдан жакшы өнүгүп келе жаткан өлкө, андыктан Казакстан ошол Кытай базарына чыгууга кызыкдар.

Казакстан 1991-жылы эгемендикти алгандан бери Орусия, Кытай жана АКШ менен тышкы саясатты тең салмакта алып жүрүүгө аракет жасап келет. Бирок анын Орусия менен мамилелерин саал татаалданткан айрым жагдайлар бар. Маселен, Орусия Казакстандын газ менен мунайын Батыш Европадагы кардарларга жеткирүүчү куурлардын кожоюну. Дал ушул жагынан ал Казакстандын атаандашы болуп саналат.

Америкалык компаниялар болсо Казакстандын мунай өндүрүү тармагына бир топ инвестиция кошуп келет. Бирок ал компаниялар казак мунайын сыртка сатууда да үлүшкө ээ болууну көздөйт. Ал эми Кытай болсо, тескерисинче, нагыз мунай кардары болуп саналат.

Ушул күнгө чейин Кытайдын мамлекеттик компаниялары Казакстандагы мунай жана газды өндүрүү, куур жаткыруу тармагына бир топ акча каражаттарын жумшап келди. Бул куурлар аркылуу Бээжин өз өлкөсүнүн экономикасын өнүктүрүүгө кошумча мүмкүнчүлүк алууга ынтызар.

Бирок мурдагы оппозиция өкүлү, Кытай таануучу, мурдагы элчи Мурат Ауэзов 1990-жылдары түзүлгөн казак-кытай чек арасы боюнча келишимди эске салып, Кытайга көп эле ишеним арта бербөө керек деген ою менен бөлүштү.

-Биз эч качан мамлекет катары, улут катары өз кызыкчылыктарыбызды унутпашыбыз керек. Өзгөчө Кытай өлкөсүнө карата. Эң биринчи шарт-эч кандай сырдуу макулдашуулар болбошу керек. Эки тарап тең бардык макулдашуулар жөнүндө толук маалыматка ээ болууга тийиш. Акыркы 15 жыл аралыгында биз Казак-Кытай мамилелеринин бир топ иренжитерлик натыйжаларына күбө болдук. Бул чек ара, суу маселелери жана башкалар.

Мурат Ауэзов сөз кылып жаткан бул жана башка көйгөйлөр Нурсултан Назарбаев менен Кытай мамлекет башчысы Ху Цзинтао менен 20-декабрда кол коюлган келишимдердин өзөгүн түздү. Казак президенти бул жолку сапарынын алкагында Гонконг жана Макау аймактарын да кезмекчи.

Социализм тушунда Кыргызстан аймагында мунай менен газдын запасы өтөле аз, ошол себептүү бул тармакка көңүл буруунун кереги жок делинип келген. Улуттук илимдер академиясынын Геология институтунун директору Кадырбек Сакиевдин айтуусунда, Чоңалай өрөөнүндө мунай кени болушу мүмкүн экендиги окумуштууларга мурда эле белгилүү болчу.

- Алай өрөөнүндөгү мунайдын бардыгы да мурда эле белгилүү болгон. Албетте, илимий негизде. Анан өзүбүздө каражат болбогондон кийин аны биз чет элдик фирмаларга өздөштүрүүгө беришке мажбур болдук. Белгилүү мунай, газ кендерин иштетүүгө азыр өзүбүздүн каражатыбыз, күчүбүз жетпейт,- дейт К.Сакиев.

Ушу тапта орусиялык «Газпром» компаниясынын көмөгү менен Майлусуу менен Кочкоратанын жанындагы мурда изилденген жерлер кайрадан дагы чалгындалып жатат. Кыргыз-орус өкмөттөр аралык комиссиянын теңтөрагасы Сергей Кириенко буга тийиштүү каражат бөлүнгөнүн өткөн аптада Бишкекке келген чагында маалым кылды.

- Газпром келишимге кол коюлушун күтүп отурбай каражат бөлүп берди. Ишти аткарчу компания да белгилүү. «Зарубежнефтегазгеология» компаниясы кен чалгындоо иштерин баштоонун алдында турат.

Академик Апас Бакировдун ырасташынча, тоо кыркаларынын түгөнүшүнөн мунай кенинин чыгышы ыктымалдыгы геология илиминде кийинки жылдарда эле дайынга чыккан чындык. Буга чейин ири кендер көбүнесе түз жерлердин түбүндө болору болжолдонуп, кен изилдөө, чалгындоо жумуштары ошол багытта жүргөн.

- Мына эми биздин изилдөөчүлөр менен биргеликте «Кадима петролиум» компаниясы Майлусуунун жанынан мунай кенин табышты. Кызык жагдай, мурда Майлусууда карамай жылжып жер бетине чыгып, үйлөрдүн короосун басып кеткен. Бирок бул жерде кендин запасы аз дешип бургу салышкан эмес. Бул жерде мунайдын ири кени бар экен. Фергана тоосунун түштүк жагынан да мунай кени табылды. Фергана тоосунун түгөнүшү кенге бай жер,- дейт академик Апас Бакиров.

Ушундай эле кенге бай жерлердин катарына Ысыккөлдүн түштүк-батыш жээги, Нарын аймагы, Чоңалай да кошулат. Маселен, ушу тапта Памир тоосунун батыш жагынан тажиктер, түштүгүнөн кытайлар мунай кенин таап иштетишүүдө. Кыргызстандын болсо азырынча ири мунай кени чыга турган жерди иштетүүгө буямасы келбей жатат. А.Бакиров Кыргызстандын аймагында мунайдын ири запасы бар дейт.

Улуттук илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти Рена Максумова Чоңалайды изилдөө иштери жакшы жүрбөй жатканын белгиледи. Анын кесиптеши Владимир Киселев Нарында мунайдын ири кени бар деген болжолун ортого салды.

- Өзгөчө үмүттөндүргөн жер Нарын куймасы, Нарын. Ал жерде кылдат иликтөө, геофизикалык иштерди жүргүзүүгө шарттар бар. Ушундай эле ойду Ысыккөлдүн түштүгү тууралуу айтса болот.

В.Киселев Кыргызстан мунайдын запасы боюнча Орто Азия республикаларынын ичинде алдыңкы орундарды ээлеп, дагы 40 жылга чейин өткөн кылымдын 30-жылдарынын деңгээлине салыштырмалуу аны 5 – 6 эсе көп өндүрүү мүмкүнчүлүгүнө ээ боло алат деп билдирди.