Экономика

Таза пайдадан түшкөн үлүш катары анын 2,2 млн. доллары Кыргызстанга бөлүнөт. Муну бир катар талдоочулар Кумтөр алтын кенинин ээси болгон эң ири акционерге көп жылдан бери дивиденд төлөнбөгөнү аз келгенсип, эң эле аз өлчөмдөгү каражат каралган деп сыпатташууда.

«Centerra Gold Inc» компаниясынын директорлор кеңеши 26-марттагы чечими менен акционерлерге 8,2 миллион доллар дивиденд төлөп бермей болду. Бул тууралуу «Centerra Gold Inc» компаниясынын расмий сайтында жарыяланды. Кыргызстан 77,4 миллион акциянын ээси катары 2,2 миллион доллар (175,5 миллион сом) алат. Кирешеден түшкөн акча акционерлерге, анын ичинде Кыргызстанга 2016-жылдан бери биринчи ирет төлөнүп жаткан дивиденд болуп саналат.

Чоң акционерге азыраак дивиденд. Эмнеге?

Мурдагы вице-премьер-министр Базарбай Мамбетов «Кумтөрдөн» эле жыл сайын 17-18 тонна алтын казган канадалык компания төрт жылдан бери биринчи жолу жарыбаган акча бөлгөнү адилетсиздик деп эсептейт.

«Көп жылдан бери эч кандай дивиденд төлөбөй жүрүп, анан минтип коронавирус чатагы башталганда канадалык компаниянын итке сөөк ыргыткансып, 2,2 млн. доллар бөлгөнү мени аябай таң калтырат, - деди ал. - Директорлор кеңешинде Кыргызстандын эки өкүлү отурат. Алар биздин кызыкчылыкты коргобой, эмнени карап отурушат? Угушубузга караганда, алар аябай чоң маяна алышат экен. Ошондуктан эле унчукпай отурушат окшойт. Эгерде биз келишимдин шарттарын кайра караганда, алар бизге карата мындай мамиле кыла алмак эмес. «Кумтөрдөн» эле жыл сайын 17-18 тонна алтын казып алып, алардын жылдык дүң кирешеси 750-800 млн. долларга барабар. Бирок минтип бизге дивиденд катары төлөгөн акчасы болсо тигил».

Ошол эле кезде адистер алтындын дүйнөлүк биржалардагы баасы күндөн-күнгө кымбаттап, анын бир унциясы азыр 1600 АКШ долларына чыкканын белгилеп жатышат. Алтын сатуу кирешелүү болуп турган шартта абдан эле аз өлчөмдө таза кирешеден дивиденд төлөнүп жатканы мына ошого байланыштуу сынга алынып жатканы белгиленди.

Төрт жылдан бери төлөнбөгөн акча

«Centerra Gold Inc» компаниясынын директорлор кеңеши кандай негизде кирешесин эсептеп чыгып, 8,2 миллион доллар дивиденд бөлгөнү анын расмий сайтында толук көрсөтүлгөн эмес.

Дагы караңыз

Кумтөрдүн төлөнбөгөн дивиденди

Кыргызстандын соңку тарыхында «Centerra Gold Inc» компаниясы 2011-жылы гана ага эң чоң акционер катары биринчи жолу ири өлчөмдө - 30 млн. доллардан ашуун дивиденд төлөгөн. 2012-жылы 5,8 млн. доллар, 2013-жылы 11,9 млн., 2014-жылы 11,1 млн. доллар жана 2015-жылы 7 млн. доллардан ашык дивиденд төлөп, ошол боюнча 2016-жылдан бери ал негизги акционер катары кирешеден түшкөн пайдадан эч нерсеге ээ болгон эмес.

Кыргыз парламентинде компания чыгашаларын ашкере көбөйтүп көрсөтүп, пайданын көбүн жаңы кендерди ачууга жумшагандыктан дивиденд төлөнбөй калып жатканы боюнча маселе көтөрүлгөн. Бул жагдайды териштирүү боюнча Жогорку Кеңештин тиешелүү комитети бир нече ирет токтом чыгарып, бирок анын бири да аткарылган эмес.

Парламенттин Жер казынасы жана отун-энергетика комплекси боюнча комитетинин төрагасы Кожобек Рыспаев 2019-жылы күзүндө бул маселелерди палатанын кароосуна алып чыгууну сунуш кылган:

«Алтынды жер астынан казгыла. Мөңгүнү бузганы жана сууну иштеткени боюнча да биздин парламент комитетинин токтомдору бар. Ошолордун аткарылышын караш керек. Палатанын жалпы кароосуна сөзсүз түрдө алып чыгуу зарыл. Мен мындай жоопкерчиликти мойнума ала албайм. Башка депутаттар мени «Эмнеге «Кумтөрдү» палатага алып чыккан жоксуң?» деп жеп коёт. Сөзүбүзгө туралы. Бирок ал жерде деле эч нерсе болбойт».

Бирок кандайдыр бир белгисиз себептер менен кыргыз өкмөтү менен «Centerra Gold Inc» компаниясынын ортосундагы стратегиялык деп аталган ал келишимди бекитүүнүн астында орчундуу деген ал маселелер каралбай калган.

Өкмөттүн жообу - айласыздык

Биринчи вице-премьер-министр Кубатбек Боронов парламентте кыргыз тарап келишимдин шарттарын сактоого аргасыз абалда экенин моюнга алган жайы бар:

«Кыргызча айтканда, башында ээрге кыйшык отурбаганыбызда мындай болмок эмес. Бул эми 1992-93-жылдары келишим каралып жатканда, 2009-жылдагы макулдашуу бекитилип, анан аны конституциялык мыйзам менен бекитип бербегенибизде, мүмкүн азыркыдай болмок эмес. 2009-жылдагы ошол келишимден кетүүгө мүмкүн болбогондуктан, алардын тобокелчилигине караганда, биздин тобокелчилик жогору болуп, эл аралык арбитражда биздин дооматтар өтпөй, жеңилип калып, анан өзүбүз койгон доого өзүбүз акча төлөп калбайлы деген негизде айла жоктон ошол 2017-жылдагы стратегиялык макулдашууга барганбыз».

Директорлор кеңеши 2017-жылы Кыргызстандын ошол кездеги премьер-министри «Centerra Gold Inc» компаниясы менен стратегиялык келишимге кол коюп, бирок ал эки жылга чукул күчүнө кирбей турган. Кийинки келген өкмөт келишимдеги мөңгүнү казуу, сууну иштетүү жана алтындан түшкөн пайданы бөлүшүү шарттарын кайра карап чыгуу маселесин көтөргөн. Бирок 2019-жылы күзүндө Кумтөрдөгү экологиялык чыгымдын өлчөмү жогорулады деген негизде ал келишим өзгөртүүсүз кабыл алынган. Кыргызстандын «Centerra Gold Inc» компаниясындагы үлүшү азыр 26,4% түзөт.

Баарынан баш калаага оор болду, өлкөнүн ишенген иштемчил шаары. Чакан бизнес токтоп, банкроттук коркунучунда. Өнүккөн өлкөлөрдүн жолоюна түшүп, ишкерлерди колдоого акча бөлүп берүүгө бюджеттин чама-чаркы чак.

Кыргызстандын экономикасына Бишкектин тийгизген таасирин аныкташ үчүн ашкан акылдын деле кереги жок.

• 2019-жылы мамлекеттик бюджеттин кирешеси 167 млрд. сомду түздү, анын 60 млрд. сомун Бишкек чогултуп берген. Опол тоодой акчанын 8,5 млрд. сомун гана баш калаа өзүндө калтырат, калганы өлкөнүн башка керектөөлөрүнө жумшалат.
• Республиканын тышкы соодасынын көлөмү 6,8 млрд. долларды түзөт, анын 4 млрд. доллары Бишкекке тиешелүү.
• Өлкөгө 851 млн. доллар түз чет элдик инвестиция келсе, анын 367 млн. доллары Бишкекке багышталган каражат.

2020-жылды Бишкек жакшы баштаган. Баш калаанын экономикасынын реалдуу өнүгүшү эки ай ичинде 4,9% көтөрүлгөн. Бардык тармактарда – текстил өндүрүшүнөн жабдууларды орнотууга чейин - өнүгүү байкалган болчу. Мэрия жыл аягына дейре буга чейин ойго кирбеген 10,1 млрд. сом жыйнайбыз деген үмүтү бар эле.

Шаар жетекчилиги эми башка белгилеген божомолдорун кайрадан карап чыгууга мажбур. Жаңы эсептерди эрикпей тактап чыгууга убакыт жок. «Азыр биз социалдык маанилүү товарлардын баасына байкоо жүргүзүү менен гана чектелип калдык», - дейт Бишкек мэриясынын экономика жана инвестициялар департаментинин директорунун орун басары Сато Караш.

Кризис кирип келди

Жугуштуу оорунун залалынан Бишкек менен өлкө экономикасы кандай зыян тартканын так эсептеп чыгыш мүмкүн эмес. Балакеттүү оору дагы канча турары да белгисиз. Андан дүйнөлүк экономика өзгөчө жапа чегүүдө.

Эл аралык Валюта Фондунун (ЭВФ) башчысы Кристалина Георгиева бул кризис 2009-жылдагы апааттан да оор болорун, өнүгүп бараткан өлкөлөр бул апааттан өзгөчө жабыр тартышарын эскертүүдө. Анын айтымында, азыркы учурдун абдан оор мүшкүлү - банкрот болгондор менен жумуштан айдалгандардын үйөр толкуну. Жаалданган мына ушул ээн баш күч баштагы калыбына келе албай араң жан турган коом турмушун ала салдырып кетиши мүмкүн.

ЭВФтин эсебинде экономикасы жаңыдан көтөрүлүп келаткан өлкөлөрдүн кризистен чыгышы чыгышы үчүн бери дегенде 2,5 триллион доллар акча керек. Кристалина Георгиева экономикасы өнүгүп бараткан өлкөлөрдү банкрот менен дефолтторду азайтыш үчүн «эң ири» программаларга каражат аябаганга чакырды.

Кыргызстанда андай каражат дээрлик жок. Жыл сайын өкмөт бюджеттин 15-20 миллиард сомдук таңкыстыгын сырттан келчү жардам акча менен же кымбат мамлекеттик баалуу кагаздардын эсебинен жаап келатат. Премьер-министр Мухаммедкалый Абылгазиев Кыргызстан экономикасынын учурдагы абалын «аябай эле оор» деп атады. Ошондон улам ал 2020-жылдын жыйынтыгында республикалык бюджет болжолдонгон 163 миллиард сомдун 28 миллиардын ала албай калышы ыктымал экенин айтууда.

Жугуштуу оору күчөп жаткан чакта салыктарды азайтууну же албай коюуну өкмөт ойлоно элек. Экономика боюнча вице-премьер-министр Эркин Асрандиев мамлекеттин чама-чаркын «олуттуу баалоого» чакырды.

Бекерчи Бишкек

Өкмөт акчаны кайдан чогултары да белгисиз. Бишкектеги чакан ишкерликтин баары банкроттук коркунучунда. Баш калаада 7,3 миң чакан жана орто бизнес ишканалары бар (республика боюнча 12 миң). Бүтүндөй тармактар кирешесиз калды: мейманканалар, туристтик компаниялар, коомдук тамактануу, сода жайлары, сулуулук салондору, авто жуугучтар, таксопарктар...

«Биз жок дегенде тамактарыбызды ташып берет болушубуз керек деп ойлогонбуз, - дейт тай кафесинин башчысы Сумсарбек Мамыралы. - Бирок бардык жерде блокпосттор турат, такси жүрбөйт, биз эмне кылышыбыз керек? Тааныштарым аркылуу «тамак-аш менен медикаменттерди жеткирип берүүгө» уруксат алууга аракет кылдым, бирок мага өткөрмө беришкен жок. Кызматкерлеримдин баарын акча төлөнчү өргүүгө жөнөттүм, бирок апрелден тартып мүмкүн мага алардын баарын иштен бошотууга туура келет. Ушул бойдон тура берсе мен кафени жабам. Ай сайын үч миңден ашуун доллар жоготуп жатам. Буга чыдаш мүмкүн эмес. Анан да насыя деген бар. Насыяны болсо үйдү күрөөгө коюп алгам, ал жерде апам жашайт».

Бишкектин чакан бизнеси азыр арасат турат: тартып аткан чыгымдары азырынча өтө чоң эмес, ошондон жабыла элек, ошол эле мезгилде кризис соңуна чыгып баратат деп да эч ким айта албайт. Айла жок күтүүгө туура келет, жагдайды карап туруш гана калды.

«Маанайды көтөргүң келет, а бирок азыр кандайдыр бир план түзө коюш кыйын. Убакыттын өтүшүн күтөсүң. Баарын жаңыдан башташ керек. Соода 90-95% түштү. Азыр адамдар эң зарыл деген нерселерди гана сатып алышууда, болушунча үнөмдөөгө өтүштү. Бул жагдай дагы канчага созулары белгисиз. Жашаш керек», - дейт аялдардын бут кийим дүкөнүн кармаган Назгүл. Ал ижарага алган жайдын ээси жакшы учур келгенге чейин ижара акысын төлөбөй эле тура беришине макул болду.

Жугуштуу оорунун эмгек базарына кандай таасир этерин баалаш кыйын. Кыргызстанда көбүнесе айлыкты конверт менен алышат. Расмий статистикага ишенсек, миллион кишини батырган Бишкекте 6 миң киши гана жумушсуз. Эмгек базары эмитен эле кризиске капталууда.

«Өзүм баш болуп беш кызматкерим менен жумушсуз калдык. Марттан тартып кыскартуу тизме боюнча жүргүзүлүп атат, 50% кыскартылды, анан 80%, артынан 90%. Мага СМС жазган кыз ири салондор да карантинге жабыла баштаганын жазды. Мен да жаптым. Өзгөчө абал киргизилгенге чейин эле жапканбыз», – деп билдирди биз менен болгон аңгемесинде маникюр салонунун ээси Айдана. Ал азыр да ижарага алган жайы үчүн айына 18 миң сомдон төлөп жаткан кези.

Келечек бүдөмүк

Кыргыз бийлиги коронавирус менен күрөшүүнүн «Кытай жолун» тандап алды, экономикага зыян келерине карабай катаал карантинди киргизди. Өзгөчө абал режими мурда белгиленгендей 15-апрелге чейин созулат, бирок ал дагы узартылышы деле мүмкүн.

Жакын арада Бишкектин экономикалык жигердүүлүгүн калыбына келтирүү мүмкүн эмес. Жагдайды жаман жагына түрткөн дагы бир нерсе - баш калаа вирусту жайылтуунун салыштырмалуу очогуна айланып баратканы.

(Макаланын түп нускасын бул жактан окусаңыз болот).