Экономика

Британиялык «The Guardian» басылмасы Кыргызстанды 2021-жылы саякаттай турган мамлекеттердин катарына кошту. Өкмөт жана туроператорлор ички туризмди өнүктүрүүгө басым жасашууда. Бирок каржылык тартыштык бар.

Пандемиянын соккусу

Шамурат Матиев бир канча жылдан бери Алайдын тоолуу Сары-Таш айылында чет элдик туристтерди тейлейт. 2020-жылы ага болгону эки конок келген.

"Экөө тең Европадан январда жана февралда менин конок үйүмдө жашап, саякаттап, үйлөрүнө февралдын этегинде кетишкен. Анан эле Кыргызстанда коронавирус жайыла баштады. Ошону менен баары токтоду. Ага чейин мен жыл сайын 150-200 чет элдик туристти тейлечүмүн. Аларга конок үй, экскурсия кызматтарын көрсөтөм".

Шамурат 2021-жылы туристтердин агымы жанданат деп үмүт кылып турат.

Расмий эсептерге таянсак, 2019-жылы Кыргызстандын туризм тармагынан түшкөн кирешеси 630 миллион сомго жеткен.

2020-жылы өлкөдөгү туризмдин кирешеси дээрлик 90% кыскарганы Бириккен Улуттар Уюмунун изилдөөсүндө айтылды. Туризм департаментинин маалыматына караганда, туристтик компаниялардын 10% пандемиядан жабыркап, банкрот болду.

Британиялык «The Guardian» басылмасы 2021-жылы туристтерге саякат үчүн кооз жаратылышка ээ 12 мамлекеттин тизмесин сунуш кылды. 3-январда чыгарылган тизменин сап башында Кыргызстан турат, андан тышкары, Исландия, Өзбекстан, Азербайжан, Грузия, Украина жана башка мамлекеттер бар. Бирок саякаттын баары коронавирус пандемиясына көз каранды экени белгиленген.​

Үмүт ички туризмде

Кыргызстандын маданият, маалымат жана туризм министри Нуржигит Кадырбековдун оюнча, бул жылы да эл аралык туризмден күтүлгөндөй жыйынтык чыкпашы мүмкүн.

“Анткени чек аралар толук ачылат деген кепилдик жок. Чет өлкөлөрдүн тажрыйбасын алып көрсөк, алар сырткы мүмкүнчүлүктөр азайганда ички туризмди өнүктүрүшөт. Өткөн жыл саламаттык канчалык маанилүү экенин көрсөтпөдүбү, ошондуктан биз Ден соолук туризмине көбүрөөк көңүл буралы деп турабыз. Бизде саламаттыкты чыңдоого багытталган туристтик жайларыбыз көп".

Кадырбеков тармакты өнүктүрүү үчүн каржылык тартыштык бар экенин кошумчалады. Маселени инвесторлордун жардамы менен чечүү аракети жүрүүдө. Бул үчүн Дүйнөлүк банк жана башка эл аралык уюмдардан жардам алынат.

“Туризм департаменти тармакты көтөрөт деп керемет күтө беребиз. Бирок бюджети 4 миллион сом. Ал каражат ошол жерде иштеген 11 кызматкердин маянасына эле кетет”, - деди министр.

Анын белгилешинче, аймактык ребрендингге басым жасалмакчы. Айгүл гүлүнө же өрүккө байланыштырып, “Кыргыз сакурасы” деген аталышта Баткенди, “Жайдагы жаз” же “Кеч келген көктөм” деп Нарынды даңазалоо, туристтерди чакыруу пландары иштелип чыгууда.

Туркомпаниялар ассоциациясынын жетекчиси Эрмек Мырзабеков да ички туризмди өнүктүрүү зарылчылыгы күн тартибинде турганын айтат. Бирок чет элдик туристтерге шарт түзүп, аларды өлкөгө чакыруунун жолдорун издөө да биринчи планда болууга тийиш экенин билдирди:

“Бишкектин четиндеги “Манас” аэропорту геолокация жагынан алганда аябай ыңгайлуу жерде жайгашкан. Бирок эл аралык учуулар өтө аз. Жаныбыздагы Алматы шаарына чет элден түз каттамдар көп. Анын эсебинен биз чет элдик туристтерди колдон чыгарабыз. Андыктан "Манасты" эл аралык башкарууга берсек, авиакаттамдар көбөйөт. Мындай ыкманы башка мамлекеттер колдонуп эле жүрөт. Ал эми ички туризмди өнүктүрүү үчүн ички каттамдардагы кошумча нарк салыгын алып салуу керек. Ош-Бишкек каттамынан тышкары, Ош-Каракол, Ош-Тамчы, Жалал-Абад-Каракол сыяктуу каттамдарды такай жолго коюу зарыл. Ошондо жарандар аймактарга жайында гана эмес, кышында да каттап, туризм өнүгөт. Бул тууралуу өкмөткө сунуштарды берип жатабыз. Андан тышкары, 1994-жылы кабыл алынган "Туризм жөнүндөгү " мыйзам бар. Тилекке каршы, андагы эрежелер азыркы замандын, рыноктун талабына жооп бербейт. Мыйзамды жаңылоо зарыл”.

Туркомпаниялар ассоциациясынын эсебинде 2019-жылы Кыргызстанга чет мамлекеттерден миллиондой турист келген. Ал эми расмий маалыматтарда 2012-жылдан бери жылына 3-4 миллион турист келип турган. 2020-жылдагы эсеп азырынча белгисиз.

Ал эми Алайда турист күткөн жеке ишкер Шамурат Матиев быйылкы жылга илгери үмүт менен даярданууда. Ал чет элдик коноктордун санын көбөйтүү үчүн бааларды арзандатууну сунуш кылууда.

“Конок үйлөрүнүн бир күндүк баасы 800 сомдон башталат. Ошону балким бир аз арзандатып, “чет элдик конокко биринчи күн акысыз” деген акцияларды уюштурсак, алар башка досторуна жайылтат. Ушул жол менен конокторубуздун санын көбөйтөбүз. Андан тышкары айлана-чөйрөдөгү тазалык, гигиена эрежелерине жооп берген кызматтарды уюштуруу - өтө маанилүү”.

Шамураттын божомолунда жай айларына барып, Кыргызстанда чет элдик коноктордун саны көбөйүшү ыктымал.

2020-жылы CNN телеканалы Кыргызстанды турист катары эс алууга ыңгайлуу 20 мамлекеттин катарына кошсо, Bloomberg экономикалык жаңылыктар агенттиги туристтер үчүн кызыктуу 24 өлкөнүн бири деп атаган эле.

Ош шаарынын туруну Бектемир Абилезовдун беш баласы бар. Ал үй-бүлөсүн миграцияда жүрүп багып келген. Соңку беш жылдан бери Орусиянын Москва шаарындагы ашканада иштечү. 2020-жылы жаз айларында жумушу токтоп Бишкекке келген. Коронавирус коркунучу азайганда кайра жумушка барууну пландаган экен. Бирок ойлогон ою ишке ашпай, учурда үйүндө ишсиз отурат.

«Москвага билет алайын десем өтө кымбат экен, - деди ал. - Кыргызстанга мени менен чогуу келген тааныштарым 50-60 миң сомго билет алып кетишти. Менин анча акчам жок эле. Жаздан бери ишсиз болгондуктан элге береселерим да көбөйүп кетти. Аялым иштебейт. Балдарымды тапкан акчам менен багабыз. Азыр эмне кылаарымды билбей калдым».

Бектемирге окшоп ишсиз калгандар Кыргызстанда четтен табылат. Түркияга барып сезондук жумуштарда иштеп келген мигранттар да жумуш издеп жүрүшөт. Мындан сырткары коронавирус кризисинде иши жүрүшпөгөндөр да кол куушуруп отуруп калышкан.

Улуттук статистика комитети COVID-19 пандемиясынын шартында элдин жашоо-турмушуна изилдөө жүргүзгөн. Мекеменин 2020-жылдын 15-октябрынан 15-ноябрына чейин эл арасында жүргүзгөн сурамжылоосуна ылайык, ар бир кожолуктун эч болбогондо бир мүчөсү жумушунан айрылган. Көбү чет өлкөдө иштеп жүрүп, жумушсуз калгандыктан өлкөгө кайтып келүүгө аргасыз болгонун белгилеген.

Мындай кожолуктардын көп үлүшү Ош шаарында (98,1%), Ош облусунда (88,2%), Жалал-Абад облусунда (80,5%) жана Талас облусунда (77,7%) жана Бишкек шаарында (77,2%) байкалган.

Расмий маалымат боюнча пандемия башталгандан бери 60ка жакын өлкөдөн 60 миңдей кыргызстандык мекенине кайтып келген. Алардын басымдуу бөлүгү - Орусияда жүргөндөр.

Миграция боюнча адис Улан Шамшиев мекенине кайткан мигранттардын саны эксперттик талдоолор боюнча 100 миңден ашык болушу мүмкүн экенин белгиледи:

«Орусия учурда жумушчу күчкө муктаж болуп жатат. Ага карабастан учурунда Орусияда иштеген кыргызстандыктар кайра ал жакка бара албай жатат. Анткени авиабилеттер кымбат, туруктуу авиакаттамдар жок. Бул орчундуу маселе. Кыргызстандын 2,5 миллионго чукул жумушка жарамдуу жараны бар. Анын 40% жакыны миграциядан жан багат. Жумушсуздук маселеси азыр анча байкалган жок. Бирок жаз айлары менен экономикалык шарттардан улам миграция кайрадан күч алышына өбөлгө түзүлөт. Бул жалаң эле Кыргызстанда болуп жаткан жок. Дүйнөлүк тенденция ушундай болуп турат».

Пандемиядан улам дүйнө жүзүндө жакырчылыктын деңгээли соңку 20 жыл ичинде биринчи жолу жогорулаганы турат. Дүйнөлүк банктын баяндамасына ылайык, күнүнө эки долларга жетпеген акчага күн көргөн адамдардын саны 115 миллионго чейин көбөйүшү мүмкүн. Адистер анын эпкини Кыргызстанда да байкалып жатканын белгилешет.

Жогорку Кеңештин депутаты Чынара Урумкалиева өкмөт иш орундарын камсыз кылыш үчүн программа иштеп чыгышы керек деп эсептейт.

«Алыста жүргөн мигрант мекендештерибиздин бир тобу дүйнөнү дүрбөлөңгө салган пандемиянын айынан жергебизге кайтып келип, иш тапсак деген илгери үмүт менен отурушат. Ойлору канткенде ордунан чыгып, жумуш орундары менен камсыз кылуу жагдайы калыпка түшөт? Өкмөттүн программасы жок болуп жатат. Алар муну биринчи кезекте ойлонушу керек эле», - деди ал.

18-декабрда Бишкекте өкмөттүк эмес жана эл аралык уюмдар миграцияга байланыштуу жыйын өткөрүшкөн. Анда эксперттер оор турмуштук кырдаалга кептелген эмгек мигранттары үчүн колдоо фондун ачууну сунуш кылышкан. Алар мигранттар кабылган негизги кыйынчылыктарды белгилеп, алардын 64% турак жай акысынан, 46% жумушсуз калуудан, 43% тамак-ашка акчасы жок калуудан, 20% күч органдарынын опузасынан кыйналарын аныкташкан.

Экономика министрлигинин аймак аралык башкы башкармалыгынын жетекчиси Зайнидин Жумалиев буларга токтолду:

«Ишкерликти, өндүрүштү колдоо иретинде 14 миллиард сомду насыяларга берүү жөнүндө чечим чыкты. Мигранттар, алардын Кыргызстанда жашаган жакындары бул насыяны алганга мүмкүнчүлүк түзүлдү. Эми 2020-жылдын жыйынтыгы менен кимдер алганы эсептелип жатат. Мындан тышкары Чүй районунун аймагында чоң ишканалар ачылуу алдында турат. Ал жерде миңдеген жумуш орундары түзүлөт».

Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, өлкө боюнча жалпы жумушсуздардын саны 2020-жылга карата 156 300 кишини түзөт. Расмий эмес булактарда болсо ишсиздердин катары жарым миллионго жетери айтылып жүрөт.

Ал эми 2019-жылдагы эсеп боюнча Кыргызстандан чет жакка чыккан мигранттардын саны 732 миң адам деп эсептелген. Алардын 640 миңинин Орусияда расмий каттоосу бар. Кыргызстандыктар Орусиядан тышкары эң көп Түркия менен Казакстанга иштегени барышат.