Экономика

Өкмөт бул жылы коронавирус илдетине байланыштуу түзүлгөн кырдаал жөнгө салынып экономика калыбына келет деп болжолдогону менен чек аралар толук ачылып, ишканалар жанданып кете элек. Буга кошул-ташыл өлкөдө саясий абал олку-солку болуп турат. Алдыда конституциялык реформа, парламенттик жана жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоо бар.

Эңшерилген экономика, жаңы бийликке артылган үмүт

Улуттук статистика комитетинин эсебине ылайык, Кыргызстанда коронавирус кризисинде ар бир кожолукта бери дегенде бир адам жумушсуз калды. Илдеттин күчү азыр да кайта элек, күн куру эмес өлүм-житим катталууда. Талдоочулар 2021-жыл өткөн жылдагыдай эле өлкө үчүн экономикалык жана саясий жактан оор болот деп боолголоп жатышат.

Мына ушундай шартта 10-январда мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоо менен кошо мамлекеттик башкаруунун формасын аныктоо боюнча референдум өткөнү турат.

Президент болом деген 17 талапкер үгүт ишинин жүрүшүндө айыл-апаны кыдырып экономиканы көтөрүү, жумуш орундарын түзүү сыяктуу кат-кат убадаларды берип жаткан кези. Коомчулукта: «Жаңы шайланган президент ишти эмнеден башташы керек? Кечиктирилбей чечиле турган кайсы маселелер турат?» деген суроолор берилүүдө.

«Адилет» укуктук клиникасынын жетекчиси, экс-депутат Чолпон Жакупова «ИнтеллигенТV» «YouTube» каналындагы маегинде ушул темага көңүл бурду:

«10-январда биз президент кылып шайлаган адамдын эң башкы атаандашы саясатчы эмес, экономика болот. Азыр эле айлык, социалдык төлөмдөрдү төлөш үчүн Орусия 20 млн. доллар берип атат. Бул эмнени билдирет? Бизде эч нерсе калган жок, кризис. Ошондуктан алдыда бизди оор күндөр күтүп турат. Эми ушундай оор экономикалык абалда билимдүү, мамлекеттик кызматта башкаруучулук жөндөмү бар адамдар иштеши керек».

Чолпон Жакупова айтып жаткандай Кыргызстан 2020-жылдын 30-декабрында бюджеттик мекемелерде иштегендердин маянасына, пенсия жана аз камсыз болгон үй-бүлөлөргө, саламаттык сактоо тармагын каржылоого Орусиядан 20 млн. доллар алды.

Ушул жерден быйылкы жылдын бюджетине токтоло кетели. 2021-жылга карата республикалык бюджеттин жалпы кирешеси 172,9 млрд. сом, чыгашасы 181,3 млрд. сом деп бекитилген. Дефицит 8,5 млрд. сомдон ашат деген божомол бар. Өкмөт салыктан 90 млрд. сомго жакын, Мамлекеттик бажы кызматынан 52 млрд. сомдон көп акча чогулат деп күтүп жатат. Бирок коронавирус илдетине байланыштуу жабылган ишканалар ишин толук жандантып, чек аралар ачыла элек. Ушундан улам салыктан түшчү киреше өкмөт эсептегендей чогулбай калышы да мүмкүн.

Жогорку Кеңештин Бюджет жана финансы боюнча комитетинин мүчөсү, депутат Акылбек Жапаров да быйыл экономикалык абал оор болот деген оюн айтып, аны бир нече мисалдар менен негиздеп берди.

Анын сөзү боюнча, Кыргызстандын 80% импортко көз каранды экономикасына чек аралардын ачылбай турушу бир топ эле түйшүк жаратат. Ички дүң өнүмдүн (ИДӨ) 50% ашыгын түзгөн тейлөө, соода тармагы да пандемиядан улам толук иштебей турат. Жапаров кырдаал тууралуу мындай деди:

«Сөзсүз дасыккан адистер керек. Азыр тааныш-билиш, партиялашым деген түшүнүк болбойт. Ар бир тармакта пайда алып келе турган адамдарды чогултуп, экономиканы сактап калыш керек. 2020-жылы тышкы карызды араң-араң эле төлөдүк. Эми карызды төлөш үчүн бөлүнчү акча жыл сайын көбөйө берет. 2025-жылы тышкы карызды төлөө 402 млн. долларга чыгат. Быйыл тышкы карызга эле 150-180 млн. доллар кетет. Ал эми доллардын куну кандай болот? Бул да өзүнчө маселе. Анткени биз карыздын баарын доллар, евро менен алганбыз».

Саясат кызыган жыл

Быйылкы жыл саясий окуяларга да бай болот. Жыл башында эле президенттик шайлоо жана референдум өтөт. Конституциялык реформа, парламенттик жана жергиликтүү кеңештерге шайлоо бар.

Кыргызстанда былтыр 12-апрелде беш шаардык жана 25 айылдык кеңешке депутаттарды шайлоо өтмөк. 18-мартта өлкөдө коронавирус жуккан бейтаптар аныкталып, шайлоо белгисиз мөөнөткө токтотулган.

4-октябрдагы парламенттик шайлоо митингдер менен коштолуп, анын баштапкы жыйынтыгы жокко чыгарылган. Октябрь окуяларынан кийинки саясий кризис азыр да конституциялык реформага байланыштуу талаш-тартыш менен уланып келатат.

«Замандаш» партиясынын лидери Жеңиш Молдокматов алдыдагы саясий иш-чаралар жана анын мындан аркы өнүгүшү боюнча пикири менен бөлүштү:

«Кыргызстанда ички саясий чыңалуу күчүндө. Бул дагы күчөйт. Анткени буга чейинки бир да президенттик шайлоодо президент боло электе эле бир талапкерге каршы саясий күчтөр топтолгон учур боло элек. Референдумдан кийин бириккендер да болот. Себеби, парламентаризмди колдогон саясатчылар биригет. Ал парламенттик шайлоодо күчүнө кирет».

Президенттикке ат салышып жаткан 17 талапкердин ичинен Клара Сооронкулова, Адахан Мадумаров, Каныбек Иманалиев жана Канатбек Исаев эгер шайлоонун экинчи айлампасы өтө турган болсо арасынан бирдиктүү талапкерди колдоп чыгуу боюнча келишим түзүшкөн. Юридика илимдеринин доктору Асел Дөөлөткелдиева референдум саясий абалды курчушуна шарт түзөрүн билдирди.

«Эгерде 10-январда президенттик гана шайлоо өтсө саясий абал турукташмак. Бирок ушул эле күнү референдумдун да болушу кырдаалды курчутат», - деди Дөөлөткелдиева.

Тооруган тышкы саясат

Ички саясат кайнап жатканда өлкөнүн тышкы саясаты да жаңы шайланган президент үчүн сыноо болгону турат. Октябрдагы башаламандыктан кийинки окуялар Кыргызстандын тышкы саясаттагы абалын даана көрсөттү.

Эл аралык мамилелер боюнча эксперт, дипломат Аскар Бешимов шайлоодон утуп чыккан жаңы башчы жана анын командасы тышкы мамиле боюнча кандай иштеши керек экенин айтты:

«Шайлоо өтөт. Ким эмне дебесин, чет мамлекеттер шайлоонун жыйынтыгын тааныйт. Бирок алар бизге куттуктоо жөнөткөндөн башка да диалогго келип, биз менен сүйлөшөбү деген маселе бар. Ошондуктан тышкы саясатта өзгөрүү болушу керек. Биз бир мамлекетти дос тутуп, экинчисине салкын мамиле кылбашыбыз керек. Эгерде аны ишке ашыра албасак тыштан жардам ала албайбыз. Биз Казакстан менен бир эле маселе боюнча – биздин машинелерди чек арадан өткөрүү боюнча сүйлөшөт экенбиз. Өзбекстан, Тажикстан менен чек арага тиешелүү эле маселе каралат. Орусиядан каржылык жардам, анан мигранттарга жеңилдик сурайбыз. АКШ, Европа мамлекеттерине кыргыз жарандары виза ала албай калды».

10-январда референдумда жарандарга үч суроо коюлат. Ага катышкандар президенттик же парламенттик башкаруу формасын колдой турганын, болбосо бардык варианттарга каршы экенин билдириши керек.

Ушул күндөрү Конституциялык кеңешме президенттик башкарууга багытталган Баш мыйзамдын жаңы долбоорун талкуулап жатат. Аны Жогорку Кеңеш 17-ноябрда коомдук талкууга чыгарган.

Индиянын бийликтери 2-январда жалпы өлкө боюнча COVID-19 илдетине каршы жапатырмак эмдөө алдында машыгуу иш-аракетин баштады. Бул - дүйнө жүзүндөгү эмдөө программасына эң ири камылга көрүү аракетинен болуп саналат.

Индия өкмөтү 1-январдагы отурумунда Улуу Британиянын Оксфорд университети менен AstraZeneca компаниясынын вакцинасын чукул кырдаалда колдоууга уруксат берди. Эми Индиянын дары-дармекке көзөмөл башкармалыгы уруксат кылчу болсо, анда келээрки аптанын башынан тартып Oxford / AstraZeneca вакцинасы менен жапатырмак эмдөө башталмакчы.

Адистер Индиянын дары-дармекке көзөмөл башкармалыгы тарабынан бул вакцинага уруксат бериле тургандыгына күмөн жок деп белгилешүүдө.

Учурда Индия пандемияга учурагандардын саны жагынан дүйнөдө АКШдан кийин эле экинчи орунга чыкты. Азыркы тапка чейин мында 10,3 миллиондон ашуун киши коронавируска чалдыккан. Өлкөдө бери дегенде 149,218 киши ушул илдеттин айынан өмүрүнөн ажыраган.

Дагы караңыз

COVID-19: Германиялык BioNTech компаниясы өз вакцинасын кошумча өндүрүүнү тездеткиси келет

Индия өкмөтү өтө жогорку мерчемди жарыялады: бийликтер 2021-жылдын ортосуна чейин 1,3 миллиард кишиден турган өлкө калкынын 300 миллиондоюн эмдеп чыгууга белсенүүдө.

Оксфорд университети менен AstraZeneca компаниясынын “Ковишилд” (“Ковид-калкан”) вакцинасынын бир нече ондогон миллион дозасы дарыгерлер кампасына топтолуп калды жана 96 миң дарыгер жана медайымдар эмдөө үчүн машыгуудан өттү.

Ал эми 2-январдагы бүткүл өлкө боюнча машыгуу маалында ар бир окутуу борборунда саламаттык сактоонун 25тен кызматкерине вакцина сымал зат сайылды. Бул – жапатырмак эмдөөнүн алдындагы адистик камылга түрү болуп калды.

Индиянын саламаттык сактоо министри Харш Вардхан бул машыгуулар алдыдагы жапатырмак эмдөө өнөктүгү эч тоскоолсуз өтүүсү үчүн тажрыйба топтоодо өзгөчө зарыл болгондугун баса белгиледи. (Ассам, Андхра Прадеш, Пенжаб жана Гужарат сыяктуу айрым аймактарда 2020-жылдын 28-29-декабрында жергиликтүү машыгуулар өткөрүлгөн).

Вардхан мырза ошондой эле эмдөөдөн калайыктын баш тартуусуна алып келчү ар кандай ушак-айыңдарга каршы туруу үчүн атайын маалымат өнөктүгүн жүргүзүүгө мекендештерин үндөдү.

Дагы караңыз

COVID-19: Жаңы Зеландиянын мыкты өрнөгү

Илим жана сокур ишеним

Ар кыл диндеги ашынган эскичилдер 2020-жылы Индия менен Пакистанда коронавируска каршы күрөшкө өздөрүнүн сокур ишенимдеринин айынан кыйла жолтоо кылышкандыгы маалым.

Тасма. Пакистандагы “Таблиг-и жамааттын” өкүлдөрү дуба окуп эле коронавируска каршы күрөшүүгө чакырышкан. Архив.

Пакистандын Пенжаб аймагынын борбору Лахор шаарына жакын жайгашкан Райвинд шаарчасында “Таблиг-и жамаат” (арапча “Жамаату т-Таблииғ”; “(Ислам динин) жайылтуу жамааты”) аттуу диний кыймылдын борбору негизделген.

Бул шаардын Райвинд Марказ (“Райвинд борбору”) деген аймагынан 5 чакырымдай алыстыкта “Ижтима Гах” деген жерде жыл сайын “Таблиг-и жамаат” уюмунун эң ири курултайы өтүп турат. Аны Мекеден кийин эле сунний мусулмандар көбүрөөк чогулган экинчи ири жай деп санашат экен.

2020-жылы март айында да “Таблиг-и жамаат” кыймылынын 90дой өлкөдөн келген 250 миңдей зыяратчылары “Ижтима Гах” жайында чогулуш өткөрдү. 13-мартта (үч күндөн кийин) бул жыйын таажы вирусунун коркунучуна байланыштуу эртерээк таркатылды, бирок ири диний жыйын көптөгөн чет өлкөлүктөрдү таажы вирусуна чалдыктырууга үлгүрдү.

Пакистандагы “Экспресс Трибюн” басылмасы былтыркы 29-марттагы кабарында ишемби күнү (28-мартта) 72 жаштагы Сардар Илйас (Ильяс; Sardar Ilyas) деген кыргызстандык дааватчы жана ардагер майор Абботтабад шаарындагы ооруканада кайтыш болгондугун жазды. Сардар Илйас менен кошо барган кыргыз дааватчылары кийин бул илдетти Кыргызстанда таркатууда себепчилерден болушкан.

Ал эми Индиядагы айрым кадыр-барктуу делген индус улутчулдары болсо 2020-жылдын жаз айларында «коронавируска каршы күрөштө уйдун сийдигинен өтөөр даба жок» деп үгүт жүргүзүштү.

“Ахил Бхарат Хинду Махасабха” (Akhil Bharat Hindu Mahasabha” – “Жалпы индиялык индус ынтымагы”) деп аталган уюм Дели шаарындагы баш кеңсесине 2020-жылдын март айында 200дөй кишиден турган жамаатты чогултуп, уй сийдигин ичүү жөрөлгөсүн уюштурган. Айрымдар ал түгүл бул затты өсмөгө (ракка) каршы дары деп эсептешкени маалымдалууда.

Дагы караңыз

Иудейлер жана таажы вирусу: Сабатсыздар ар динде бар

2020-жылы жазында Индияда таркаган ушак-айыңдардын биринде коронавирусту ойрон кылуу үчүн чай ичүүдөн өтөөр ылаажы жоктугу, Кытайдын өзүндө чай негизги дары зат катары колдонулуп келээри тууралуу жалган маалымат камтылганын Би-Би-Си жазган.

Бул ушакты көбүртүп-жабыртуу үчүн ал түгүл Уханда алгач ирет коронавирус илдети тууралуу эскерткен кытай дарыгери Ли Вэнляң (магистр Li Wenliang; 12.10.1985––07.2.2020) мырзанын өзү чай гана таажы вируска каршы натыйжалуу ылаажы экен, деп айтканы тууралуу карандай калпты кошуп айтып жүрүштү. Чындыгында көз ооруларын айыктыруу адиси болгон маркум Ли Вэнляң андай сөздү эч айткан эмес.

Индиянын премьер-министри Нарендра Моди азыркыдай вакцина чыга элек доордо, башкача айтканда, 2020-жылдын 14-апрелинде, коронавируска каршы күрөш стратегиясына обочолонуу, беткап тагынуу ыкмаларынан тышкары АЙУШ министрлиги сунуштаган ыкмаларды, башкача айтканда, элдик тажрыйбага ылайык дары чөптөрдү колдонууну да калайыкка сунуш кылган болчу.

Индиядагы АЙУШ министрлиги – бул Айурведа, йога, унани, сиддха жана гомеопатия министрлиги (Ministry of Ayurveda, Yoga & Naturopathy, Unani, Siddha and Homoeopathy). Анын негизги милдети – Индиядагы жергиликтүү калктардын салттык медициналык системалары тууралуу иликтөө, таалим берүү жана анын салтын кеңири жайылтуу. (Кыргызстандыктар дарыгер Хашим Зайналиевди жана башка элдик дарыгерлерди элестетсе эле, Индиянын бул министрлигинин ишмердигин түшүнө алышат).

Бирок Индиядагы дарыгер окумуштуулар коронавирусту уйдун сийдиги, чай, дары чөп, дуба окуу, табынуу аркылуу эле жеңсе болот деген мындай сокур ишенимге жетеленген түшүнүктөргө эч азгырылбоого чакырышкан.

Дагы караңыз

Коронавирус жана айрым эски жөрөлгөлөр

Неге Индияга Окфорд/ AstraZeneca вакцинасы көбүрөөк ынады?

Ал эми AstraZeneca plc компаниясы – Улуу Британияда расмий катталган британдык-шведдик дары-дармек өндүрүүчү компания. Ал 1999-жылы шведдердин Astra AB компаниясы менен британдык Zeneca Group компаниясынын жуурулушуусунун негизинде пайда болгон. Анын башкеңсеси Кэмбриж шаарында жайгашкан.

Дагы караңыз

Британия коронавируска каршы «AstraZeneca» вакцинасын колдонууга уруксат берди

2020-жылдын июлунан тартып AstraZeneca компаниясы британдык Оксфорд университети менен бирдикте коронавируска каршы вакцина чыгаруу долбооруна киришип, ал долбоордук заттардын бири – AZD1222 дарысы үчүнчү сынактан өткөн.

2020-жылы 23-ноябрда AstraZeneca компаниясы менен Оксфорд университети өздөрүнүн коронавируска каршы вакцинасы сыноодон ийгиликтүү өткөндүгүн, алардын вакцинасынын алгачкы дозасы 70 пайыздай натыйжалуу болгондугун, эгерде кардар экинчи ирет эмделсе, анда эмделгендердин 90 пайыздайы дурус натыйжага ээ болушу мүмкүн экендигин биргелешип жарыя кылышты.

Бул компаниянын вакциналык дары заты Индияга эмне үчүн көбүрөөк ынады? Биринчиден, анын наркы өтө эле арзан.

Pfizer/BioNTech вакцинасы 21 долларга тете болсо, Moderna вакцинасы 34 долларга тете, ал эми АстраЗенека/Оксфорд вакцинасы болсо 4,1 АКШ долларына (б.а. 320 сомдой) гана турат.

Экинчиден, аны сактоо жана ташуу үчүн шарттар да кыйла жеңил. Оксфорддогу технология ар кыл өлкөлөрдө өндүрүшкө салуу үчүн алда канча ыңгайлуу. Анын үстүнө AstraZeneca компаниясы өз вакцинасын чыгарууда “иши кылып эле кирешенин артынан кубалабай тургандыгына” да убада кылды.

Эгерде эң мыкты вакцина саналган Pfizer/BioNTech вакцинасы Целсий боюнча бери дегенде минус 70 даражада (градуста) сакталышы керек болсо, Moderna вакцинасы – бери дегенде минус 20 даражада сакталууга тийиш, ал эми Оксфорд университети менен AstraZeneca компаниясы чыгарган вакцина (орусиялыктардын Sputnik-V вакцинасындай эле) үйдөгү кадыресе муздаткычта эле минус даражада сакталат.

Аймагынын көпчүлүк бөлүгүнө ысык климат мүнөздүү болгон жана калкынын кыйла бөлүгү жакыр келген Индия үчүн Оксфорд университети менен AstraZeneca компаниясы чыгарган вакцина алгылыктуу болуп жаткандыгын эми түшүнүү кыйын эмес.

Дагы караңыз

COVID-19: АКШда ооругандардын саны өсүүдө, Кытай менен Германия вакцинаны ойлоштурууда

Индиядагы Серум институтунун аткаруучу директору Суреш Жадхав:

"Азыркы күндө Индия вакцинаны өндүрүү боюнча маанилүү өлкөлөрдүн бири. Албетте биздин да атаандашыбыз бар. Ал – Кытай. Вакцинаны ири көлөмдө өндүрүү боюнча Индия эбегейсиз зор мүмкүнчүлүккө ээ", – деп былтыр жыл соңунда билдирген.

Дагы караңыз

Индия вакцина өндүрө баштайт

Серум институту вакцина өндүргөн дүйнөдөгү эң ири компаниялардын бири болуп эсептелет. Мекеме “АстраЗенека”/Оксфорд вакцинасынын 50 миллиондой дозасын атайын чакан бөтөлкөлөргө куюп, эмдөө камылгаларын көрдү.

Ошондой эле бул институт жылына 1 миллиард дозадан турган эмдөө затын өндүрө ала тургандай кылып, өзүнүн өндүрүш кубаттуулугун арттырууда.

Индияда өндүрүлгөн коронавируска каршы вакциналардын алгачкы топтому бул илдеттен өзгөчө жабыркап жаткан ушул өлкөнүн өзүндө эле колдонулары күтүлүүдө.

Албетте, өнүгүп келе жаткан өлкөлөр Индиянын эмдөө тажрыйбасына жана ал сунуштай турган арзан вакцинага кызыгаары шексиз.

Дагы караңыз

Индияда коронавируска каршы жергиликтүү вакцинага уруксат берилди

Кошумча маалымат.
3-январдагы кабарларга караганда, Индиянын дары-дармекке көзөмөл мекемеси өлкөдө чукул кырдаалда коронавируска каршы эмдөөдө колдонуу үчүн эки дарыга уруксат кылды: бири Оксфорд университети менен AstraZeneca компаниясы биргелешип чыгарган вакцина болсо, экинчиси - индиялык Bharat Biotech компаниясы чыгарган вакцина (бирок бул кийинки вакцинаны сыноонун 3-баскычы соңуна чыга элек).
Өкмөт башчы Нарендра Моди бул чечимди "тарыхый бурулуш жасаган чечим болду" деп 3-январда жогору баалады.