Экономика

- Ушул тапта өкмөттө азык-түлүк каатчылыгын алдын алуу, азык-түлүк коопсуздугун бекемдөө тууралуу сөздөр болуп атат. Орусияда миңдеген гектар буудай аянттары өрттөлүп кетип, буудай экспортоону алар чектеп койду. Кандай ойлойсуз, Кыргызстан азык-түлүк коопсуздугун бекемдөө үчүн кандай чараларды көрүш керек?

Манас Саматов: Сөздүн башында бир нерсени айткым келет, азык-түлүк коопсуздугу деген сөздү ар бир бурчта ким болсо ооздонуп, бирок анын түпкүрү, тамыры кайда, эмне дегендикке жатат, жалпак тил менен сүйлөбөй өзүнчө эле түшүнүксүз жагдай болуп калды деп ойлойм.

Азык-түлүк жөнүндө сөз кылганда биз биринчи иретте айыл чарба өндүрүшү кандай абалда, бүгүнкү дыйкандын орду, абалы, өндүрүшү кандай, эгер биз өзүбүз өндүрө билбесек, ошол эле буудай болсун, капуста болсун, башка болсун, анда азык-түлүк коопсуздугу жөнүндө кандай сөз болушу мүмкүн? Бизде азыр айыл чарбасын тейлейм деген ишканалардын, башкаруучулардын саны көбөйүп кетти.

Менин оюмча, ушул күндө биз айыл чарба тармагында толук чечкиндүү реформаларды жасай турган мезгил келип жетти. Себеби айыл чарба министринен баштап, дыйкандарды тейлейм деген «Агропродкорпорация», «Кыргыз ресурс», «Кыргыз айылтехсервис», Каржы министрлигинин астындагы фонд сыяктуулар жалаң эле бөлүштүрөм дегендей аңдып отурат. Ал эми дыйкандын мамлекеттик саясатта таптакыр орду жок болуп атат.

- Сиз кандай реформалар тууралуу айтып атасыз?

Манас Саматов: Башкаруу тармактары ушунчалык даражага келип жетти, мисалы Айыл чарба министрлигин жоюп койсо эч кимге эч кандай зыян болбойт. Себеби бүгүнкү күндө Айыл чарба министрлиги дыйкандардан таптакыр ажырап калды. Маселенин башында дыйкан туруш керек, мамлекет тарабынан бериле турган жардамдар дыйканга жалаң эле акчалай түрүндө берилиш керек, дыйкандын тандоо укугу болуш керек. Ошол эле үрөндөн баштап, күйүүчү май, айыл чарба техникаларын өзүнүн акылы боюнча, каалоосу боюнча тандап алыш керек. Бизде азыр бүт тескерисинче болуп атат. Ким болсо дыйканга акыл үйрөтүп атат. Мисалы, Кытайдан трактор алып келип, башка жактан айыл-чарба шаймандарын, үрөндү алып келип туруп дыйкандарга таңуулап атат деген сөз. Көбүнесе бул дыйкандардын кызыкчылыгына төп келбей жатат.

- Мыйзамдык жактан болобу айыл чарба тармагында иштегендерге, ошол эле дыйкандарга кандай шарттар түзүлгөн? Бизде айыл чарба товарларын өндүргөнгө толук шарттар барбы?

Манас Саматов: Биздин мыйзамдарыбыз өтө жакшы. Мыйзамдын бул иштерге эч кандай тиешеси жок. Айыл чарба тармагын башкаруу системасын өзгөртүш керек. Бүгүнкү күндө Айыл чарба министрлиги өзү менен өзү убара, өзүн-өзү тейлөө менен убара. Бир да дыйкан келип жумушун бүтүрүп кете албайт бул жерде.

- Балким министрлик болобу, башка органдар болобу дыйкандарга шарттарды түзүп берүү менен гана алектенип, инвестицияларды тартууда жардам берип, маселен кайра иштетүүчү ири заводдорду, же чакан ишканаларды куруп берүү боюнча көмөктөрдү көрсөтсө оңурак болор?

Манас Саматов: Инвестор деген сөздүн өзү эл үчүн кандайдыр бир сөгүнүүнүн бир түрү болуп калды окшойт. Инвестор кимге, кайсы жерге, качан келет? Эгерде мамлекет ошол сарамжалдуу инвестордун акчасын сактап, элге пайда келтире турган, киреше алып келе турган мекемени түзүп туруп, анан “айланайын инвестор кел, бул ишкананын акыркы үч жылдык тарыхын, финансалык жолун изилдеп көр” десе, ошону карап туруп келиши мүмкүн. Анан бүгүнкү иштеп аткан министрликтин ишин көрүп, ошол эле «Кыргыз ресурсу», же «Агропродкорпорация», же Каржы министрлигиндеги фондду көрүп туруп алыс качат да инвестор, андайга келбейт.

- Рахмат.

Карыз акча кайгайы

Техникалык өкмөттүн быйылкы жыл бюджетинин чыгымдарын кыскартуу, ошондой эле алдыдагы үч жылга бюджеттик божомолго арналган жыйынында донорлордон убада кылынган акча түшпөй, ахывал дагы оорлошуп баратканы жайында кеп болду. Каржы министри Чоробек Имашов быйыл бюджеттин киреше бөлүгү арбыбай, чыгымдоолор ыксыз көбөйүп кеткенин конкрет сандардын мисалында алдыга тартты.

- Бюджеттин кошумча чыгымдоолору 12 миллиард 437 миллион сомду түздү. Мындай шартта өкмөт, Каржы министрлиги бюджеттик чыгымдарды кыскартууга мажбур болду. Анын көлөмү 1 миллиард 913 миллион сомду түздү. Пайыздык катышы жагынан алганда жалпы чыгымдоолор ички дүң продукттун 36,7 % түзүшү керек эле.

Быйылкы жыл бюджети түзүлүп жаткан чакта бюджетти колдоого сырттан 5 миллиард 753 миллион сом келери белгиленген. Бул акча жарым жылга чейин берилмек. Бирок да акчаны убада кылган донорлор эми карызы кайтарылбай каларын ойлоштубу же башка себеби барбы, иши кылып каражат жөнүндөгү сүйлөшүүлөрдү токтотуп коюшту.

Каржы министринин маалымдашынча, жыл ортосунда бюджет таңкыстыгы ички дүң продуктка салыштырмалуу 13,3% көтөрүлдү. Ал эми чыгымдоолор болсо андан да чоң көрсөткүчкө - 42% чыкты. Ички дүң продукт көлөмүнүн жарымына жакын каражатты антип жарым жыл ичинде жок кылып коюу эгемен Кыргызстандын жаңы тарыхында дегеле болбогон окуя.

- Бюджет таңкыстыгы 28 миллиард сомго жетти. Бул жалпы чыгымдоолордун 32% түзөт,- деп айтты Ч.Имашов.

Курду дагы бекем курчаныш зарыл

Кирешенин азайып, чыгашанын кескин көтөрүлүп кетишинен чыккан калтыс жагдайдан техникалык өкмөт деле сырттан келчү жардам аркылуу чыга турганын айтып, быйыл ички дүң продукт өткөн жылга салыштырмалуу 5,4% төмөн түшөрүн эмитен эле болжолдоп отурат. Биринчи вице-премьер-министр Амангелди Муралиев жагдайдын чынында эле жаман экенин кайталоодон тажабай, болушунча ички мүмкүнчүлүктөрдү пайдалануу сунушун айтты.

- Көрүп турасыңар, жагдай абыдан курч. Ал дагы табигый-климаттык алай-дүлөйлөр менен коштолууда. Ошон үчүн биз так байкоо салышыбыз керек. Каржы министрлиги кырдаалды жакшы билет, каржылоодон өксүтпөйт, деп ойлойм.

А.Муралиев каржылоодон өксүтпөйт деп үмүт артып олтурган акча орусиялык 300 миллион доллар кредиттен калган 100 миллион Ош менен Жалал-Абад шаар, айыл-кыштактарын калыбына келтирүүгө бөлүнгөн каражат. Мурунку 1-вице-премьер-министр Акылбек Жапаров Орусиянын 300 миллион долларлык кредити экономикалык өнүгүүгө деп берилген дейт.

- Анткени Орусия бул 300 миллион долларды атайын экономиканы өнүктүрүүгө, анан ошол эле кыргыз-орустар ортосундагы ишканаларды көбүрөөк түзүп, бутуна тургузуп, ошолор продукциясын кайра Орусияга алып барып, сатып, ошонун эсебинен кредитти жабышат, деген ниет менен 300 миллион долларды берген. Ал эми 150 миллионду бюджет тартышытыгы болуп калса деп грант катары берген.

Күргүштөгөн акча агымы

Кагылыш-сүрүлүштөн башы чыкпаган өлкө бюджетинин тартыштыгына карабай Убактылуу өкмөт күч кызматтарынын айлык маянасын көтөрүүгө 2 миллиардга жакын сом акча бөлүп берген. Экономиканы жөндөө министри Эмил Үмөталиев жайдан тарта буудай баасы көтөрүлүп, анын таасири экономикалык жагдайга сөзсүз тиерин белгиледи.

- Жыл аягына чейин дан азыктарына баанын көтөрүлүшү 20% чыгарын эсепке алганда жыйынтыгында инфляция деңгээли 12,5% жетиши мүмкүн. Жыл аягына чейин инфляция 10,3% көтөрүлөрү болжолдонгон болчу.

Сырттан карыз акча келбесе кургуйга биротоло кулап түшчү кыргыз экономикасынын өнүгүшүнө кедергисин тийгизчү дагы бир жагдай ички-тышкы карыздардын көтөрүлүп баратышы болууда. Бишкекте өткөн донор өлкөлөр менен эларалык каржы уюмдарынын жыйынында Кыргызстан экономикасын көтөрмөлөөгө 1,1 миллиард доллар бөлүнөрү жарыя кылынган. Ал акчанын теңине жакыны быйыл жыл аягына чейин берилип калышы мүмкүн экендиги да айтылган. Азырынча убада кылынган акча жалгыз Кытайдан гана келингени өкмөттүк жыйында маалымдалды.