Экономика

Ал эми бийлик өкүлдөрү өлкөдө азык-түлүк каатчылыгы болбой турганын ишендирип келишет.

Максуда Матанова Бишкектеги азык-түлүк продуктуларынын чордону Ош базарында нан сатып иштейт. Ал соңку кездерде ундун кымбатташы нандын баасына таасир тийгизгенин белгиледи.

- Ундар кымбаттаганы ачык эле билинди. Ундар кымбаттагандан тарта базардагы нандын баары бир сомго кымбаттады. Сатуучулар келип "эмнеге кымбаттаттың, бааны сен койдуң" деп айткандар да болуп атат.

Ош базарындагы ун сатуучулардын айтымында, соңку бир аптанын ичинде эле бир кап унга 300-350 сомдон кошулган. Мурда биринчи сорттогу бир килограмм ундун баасы 12-13 сом турса, азыр 18-19 сомго жетти. Сатуучу Орунбай Осмоналиев бааларды кескин көтөргөн ун өндүргөн ири ишканаларды текшерүүнү сунуштайт:

- Ундун баасы мурда 600 болсо, азыр 880 болду. Ар бир капка 300 сомдон кошуп коюшту. Килограммы 18 сом болуп калды. Ал эми жогорку сорттогу ун 1100 сом болду. Көтөрүлгөндүн себеби жок. Азыр буудай бышып атат, Кыргызстанда буудай көп эле. Бааны көтөргөн себеби эле ун өндүргөн комбинаттар. Аларды тиешелүү органдар текшерсе эле натыйжа берет деп ойлойм.

Кыргызстандагы ун өндүргөн ири “Акун” ишканасынын жетекчиси Чыныбай Акунов ундун кымбатташын дүйнөдөгү эң чоң буудай экспортоочулар болгон Орусия менен Казакстанга байланыштуу деп түшүндүрүүдө. Ошондой эле ал баалардын көтөрүлүшү дүйнөлүк рынокко да жараша болуп жатканын кошумчалады.

- Негизи бир эле себеп бар: 24 млн. буудайдын запасы бар деген Орусия буудайдын баасын токтото албай экспортоого чектөө койду. 7 млн. тонна буудай запасы бар деген Казакстан да бааны токтото албай жатат. Мына ушунун баары түздөн түз таасирин тийгизип жатат. Ал эми Кыргызстандын буудайы өзүбүздүн керектөөбүздү камсыз кылганга жетпейт.

Базарларда бир гана ун азыктары эмес, башка тамак-аш продуктуларынын да кымбаттаганын байкоого болот. Мисалы, суу майга болгон баа бир эле күндө 10-15 сомго кымбаттаганын сатуучулар белгилешүүдө. Алар баанын мындай кескин өскөнү мурда болгон эмес дешет:

- 305 сомдон алып жаткан майды азыр 320дан, 60тан алгандар жетимиштен келип атат. Ал эми кумшекердин мүшөгү кечээ эле 2100 болсо, азыр ага 250 сом кошулуп калыптыр. Бул бир күндө эле, мындай болчу эмес.

Анткен менен Айыл чарба министрлиги өлкөдө ундун баасы көп кымбаттабайт деп ишендирип келишет. Министр Маматшарип Турдукулов азык-түлүк коопсуздугун камсыз кылуу боюнча тийиштүү иш аракеттер жүргүзүлүп жатканын да белгилеген.

Ал эми айыл чарба жаатында адис, академик Жамин Акималиевдин баамында, өкмөт ушул тармакка көңүл бурмайын баалардын өсүшү азык-түлүк коопсуздугуна алып келиши ыктымал.

- 5 млн. элге былтыр 1 млн. 50 миң тонна буудай өндүрүп алсак, быйыл менин эсебим боюнча 750 миң тонна эле буудай болгону турат. Адис катары айтсам быйыл абдан аз болуп, нан боюнча тартыштык болот. Дыйкандарды карап, жардам берген адам жок. Айыл чарбасы боюнча саясат керек, өзүнчө программа зарыл. Антпесе жалгыз саясат, шайлоо менен элдин курсагын тойгуза албайбыз.

Адистер жакында Казакстандын түндүгүндө ири дан эгиндерин оруу иштери башталса, бул Кыргызстандагы асмандаган баалардын өсүшүн токтотот деп ниеттенүүдө. Анткен менен айрым сатуучулар ундарды баалар мындан да кымбаттаганда сатабыз деп кампаларга сактап жатканы айтылууда.

Ош шаардык кеңешинин чечимине ылайык биротоло жабылган шаардагы борбордук базарда июндагы этникалык кагылышууга чейин он-он беш миң чакты киши тиричилик кылчу. Мындан тышкары алардан өндүрүлгөн ар кандай төлөмдөр аркылуу шаардын казынасына миллиондогон сомдор түшүп турчу.

Таң агаргандан каш карайганга дейре базардын ичи бака-шака түшүп, адам аягы үзүлчү эмес. Эки ай мурда “Ысык нан!”, “Кайнак чай!”, “Жаңы самса!”, “Кой же уй этинен бышырылган шашлык!” деп кыйкыргандардын бүгүн карааны да көрүнбөйт. Анын ордуна адегенде эле ээн калган борбордук базарга кире бериштен жай талашкандардын ызы-чуусуна кабыласың.

- Бош эмес!
- Кандай бош эмес?
- Бирөө олтурат.
- Ок, тарбиясы жок, калп айтпачы!
- Эй, антип сүйлөбө?
- Токтогулачы, эмнеге айтышып атасыңар?
- Уят эмеспи, бир карыш жерди да талашасыңарбы?

Июндагы массалык башаламандык мезгилинде элүүдөн ашуун улуттун өкүлдөрү эмгектенген борбордук базардагы жүздөгөн соода түйүндөрү өрттөлүп, талкаланып жана таланып-тонолгон эле. Мындагылардын коопсуздугунан чочулаган калаа бийлиги ири соода түйүнүн биротоло жаап, бул жердегилерди шаар чекесиндеги “Таатан”, “ПАТУ”, “Батыш”, “Келечек” жана “Текстиль” базарларына толук көчүрөрүн ушул жумада ачыктады.

Анткен менен эки айдан бери үйлөрүндө жумушсуз отурушкан жүздөгөн майда ишкерлер жергиликтүү бийликтин мындай чечимине каршылык көрсөтүп, кайрадан көнгөн жеринде оокат кылууну улантышууда. Алардын бири Айгүл Базарбаева үч баласын араң багып жаткандыгын мындайча ырастады:

- Жалпы жонунан мурункуга салыштырганда азыр кыйынчылыктар арбын. Кечээги тополоң учурунда ушу кезге чейин топтогон пулубуздун баарын түгөтүп тындык. Мына бул жерде отургандардын дээрлик бардыгынын банктарга кредиттери бар. Азыр ошолорду төлөөгө кудурети жетпей, чындыгында, элдин акыбалы абдан оор. Ошондуктан, борбордук базардын эски ордунда иштеп турганы жакшы эле. Кардарлар да көнгөн. Анын үстүнө эң байыркы, тарыхый жана уникалдуу базар эле. Тогуз жолдун тоомунда жайланышкандыктан, төрт тарабынан тең райондорго каттаганга оңтойлуу болчу. Мейли, эми көчүргөнгө деле каршы эмеспиз, бирок жаңы комплексте ойдогудай шарттарды жаратып, анан чакырышсын, барабыз...

Айгүл Базарбаева кесиптештери эртеңден баштап дагы көбөйөрүн, ошентип борбордук базардын жашоосун токтотпостон улантышарын кошумчалады.

Кепке кошулган соодагер Анара Акимова шаар бийлиги сунуш эткен базарлардан майда ишкерлерге орун тийбей тургандыгын, жетекчилер аларды жөн эле алаксытып жаткандыгын билдирди:

- Жаңы базарларда бир орун жети-он миң доллардан сатылууда. Анысы да жалаң чоңдорго жана алардын аялдарына тийүүдө. Ижара акысы беш же жети миңден экен, ага карапайым калк чыдагыдай эмес.

Анара Акимованын айтымында, мэр Мелисбек Мырзакматов жабыркагандардын эски ордунда калышына каршы эмес, бирок алардын коопсуздугу баш оорутма бойдон калууда. Анткени милиция жана аскер күчтөрү себебин түшүндүрүшпөстөн, борбордук базарды кайтаруудан баш тартышты.

Ара чолодо дагы бир соодагер Алмакан Курбанованы кепке тарттык. Маектешибиз үй-бүлөсү менен анык кризиске баткандыгын төмөнкүчө туюндурду:

- Мен кондитердик азыктарды сатаар элем. ФИНКАдан сексен миң сом кредит алганбыз. Беш балам бар. Аларды кийиндирип-ичиндиргенден тышкары кредиттин пайызын төлөчүмүн. Ошондой эле Кыргыз-өзбек университетинде окуган эки кызымдын он үч миң жана жыйырма миң сомдук контрактысынан убагында кутулчубуз. Күн сайын миң сом табаар элем. Кээде беш жүз сомго да ыраазы болчубуз. Ишим абдан жүрүшкөндө эки миң сом киреше түшчү. Азыр болсо, сокур тыйыны жок калдык. Күйөөмдүн утуру жүрөгү ооруп, Орусиядан кайтты. Баарыбыз жумушсуз үйдө отурабыз.

Алмакан Курбанова сөз арасында алар өңдөнгөн үй-бүлөлөрдүн саны улам көбөйүп бараткандыгына тынчсызданды.

Ош шаарынын биринчи вице-мэри Таалай Сабиров базарда отургандардын коопсуздугун камсыз кылуу чечилбеген машакат маселе экенин билдирди:

- Жанагы кишилер мага да киришти. Биз аларга “Силердин коопсуздугуңарды камсыз кыла албайбыз!” деп ачык айттык. Эми жүз аялдын кызыкчылыгын ойлоп, борбордук базарды ордунда калтырган жарабайт. Биринчиден, опурталдуу. Экинчиден, ал жер курулуш жана санитардык талаптарга таптакыр жооп бербейт. Мындан тышкары болбогон сөздү талашып адамдар уруша кетсе, анын акыры чоң драмага айланышы ыктымал.

Буга дейре Ош шаарынын мэри Мелисбек Мырзакматов өкмөт аркылуу бош калган мурдагы “Текстиль” ишканасы шаардын карамагына өткөрүлөрүн, дал ошол калаа чекесиндеги он гектар аянтка борбордук базар толугу менен көчүрүлөрүн “Азаттыкка” маалымдаган эле.